ﻳﻪﻛﻪﻥ ﺧﺎﻧﻠﺌﻘﻰ: تۈزىتىلگەن نەشرى ئارىسىدىكى پەرق

ىدايىتۇللا خوجا(ئاپاق خوجا)سەئىدىيە خانلىقىغا كېلىپ ياستۇقىنى قىرلاپ ياتقۇدەك جايغا ئېرىشكەندىن كېيىن ، تەرەپ-تەرەپتىن مۇرت توپلاپ ئىسمايىلخاننىڭ ئورنىغا خان بولۇش نيىتىگە كەلدى، خوجىلار نادان خەلقنىڭ ھىمايىسىگە ئېرىشىپ جاھاننىڭ ئەركىللىرىگەئايلاندى .ئىسمايىخان بۇنىڭدىن خەۋەر تاپقاندىن كېيىن ھىدايىتۇللا خوجىنىڭ ئەل ئىچىدىكى تەسىرىدىن قورقۇپ قول سېلىشقا جۈرەت قىلالمىدى ۋە ئالداپ بۇ يۇرتتىن چىقىرىۋېتىشنى قارار قىلدى-دە ھىدايىتۇللا خوجىغا نۇرغۇن سوۋغا-سالام ھازىرلاپ، قۇمۇلدا بوۋىللىرىمىنىڭ مازىرىنى ياساتماقچى ئىدۇق، ئۈسىتىدە تۇرۇپ بەرسىلە، دەپ قۇمۇلغا يولغاسالدى.ئىسمايىخان ھىدايىتۇللا خوجىنىڭ كۇچاغىچە ئۇزىشى بىلەن ھىدايىتۇللا خوجىنىڭ سوپى-ئىشان، ئەۋلىيا-ماشايىقلىرىدىن باج ئېئىشقا باشلىدى، بويسۇنمىغانلىرىنى قاتتىق جازالىدى، ھىدايىتۇللا خوجا ئورنىغا قويۇپ قويغان موللا فەقى قەشقەردىن قېچىپ چىقىپ بۇ ئەھۋالنىڭ ھەممىسىنى ھىدايىتۇللا خوجىغا مەلۇم قىلدى.ھىدايىتۇللا خوجا شۇئان غەزەپ دېڭىزىغا غەرق بولۇپ تەخىتنى تارتىۋېلىش ئۈچۈن قەشقەرگە قايىتتى، ئىسمايىلخان ھىدايىتۇللا خوجىنىڭ قايتىپ كەلگەنلىكىگە دەرغەزەپ بولۇپ ئۇنى بارلىق مۇرتلىرى بىلەن قوشۇپ1672-يىلى چېگىرىدىن قوغلاپ چىقاردى. ھىدايىتۇللا خوجا سەمەرقەنىت، خۇراسان، پەرغانە، بۇخارا قاتارلىق جايلاردا بەش يىل سەرگەردان بولۇپ پۇت تىققۇدەك جاي، يۆلەنگۈدەك باشپاناھ تاپالماي كەشمىرگە كېلىپ پادىشاھ مۇھەممەد راجاغا ئىچ-قارنىنى تۆكتى، پادىشاھ ئۇنىڭغا ئىچ ئاغرىتىپ ئۆزنىڭ ياردەم بېرەلىگۈدەك كۈچىنىڭ يوقلىقىنى ئېيتىپ تىبەتكە بېرىپ دالاي لاما بىلەن كۆرۈشۈپ بېقىشنى، ئۇلارنىڭ ئىسلام دىنى بىلەن مىجەزى كېلىشمىگەچكە چوقۇم ياردەم بېرىدىغانلىقىنى، لاساغا بارغاندا چوقۇم راھىبچە كىيىنىش لازىملىقىنى جېكىلىدى، ھىدايىتۇللا خوجا ئۈچ كۈن ئويلانغاندىن كېيىن بۇ ئىشنى خوپ كۆرۈپ 21 كۈندىن كېيىن لاساغا يېتىپ باردى.ئۇ مۇھەممەد راجانىڭ جېكىلىشى بويىچە لاسا شەھىرىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى قوڭغۇراقنى ئۇرۇپ بۇتخانىغا كىرىشكە مۇۋەپپەق بولدى، بۇتخانىدا 90 كۈن تۇرۇپ راھىپلار نېمە دېسە شۇنى قىلدى، ھەممە ئىشنى شەرتسىز بەجا كەلتۈردى، 90-كۈنى دىنى بايرامغا توغرا كەلگەچكە دالاي لاما بۇ بۇتخانىغا كېلىپ مۇراسىمغا قاتناشتى، ئارىدا بىر راھىپ بۇتخانىغا يېڭى راھىپنىڭ كەلگەنلىكىنى، ئېتىقادىنىڭ قالتىس چىڭلىقىنى ئېيتىپ ھىدايىتۇللا خوجىنى تونۇشتۇردى، ھىدايىتۇللا خوجا دالاي لاماغا يىغلاپ تۇرۇپ ئۆزىنڭ خان ئىكەنلىكى، دۆلىتىدىن قوغلاپ چىقىرىلغانلىقىنى ئېيىتتى ۋە ياردەم تەلەپ قىلدى. دالاي لاما ئۇنىڭغا ئىچ ئاغرىتىپ ھىدايىتۇللا خوجنىڭ قولىغا مەكتۈپ تۇتقۇزۇپ جۇڭغارلارنىڭ قۇنتەيجىسىنىڭ ھوزۇرىغا يولغا سالدى، ھىدايىتۇللا خوجا 91 كۈندىن كېيىن ئىلىغا كېلىپ مەكتۈپنى قۇنتەجىگە سۇندى، مەكتۈپ بېيجىڭنى بېسىۋالىمىز دەپ قۇتىراپ تۇرغان قۇنتەيجىنىڭ ئاغزىنى قۇلىقىغا يەتكۈزدى ۋە شۇنى بانا قىلىپ 1678-يىلى 12 مىڭ كىشلىك موڭغۇل قوشۇنى بىلەن ئالتە شەھەرگە ھۇجۇم قىلدى، ئىسمايىلخان دەھشەتلىك جەڭلەرنى قىلىپ موڭغۇللارنى ئارقىغا چېكىندۈردى، شەھەر سېپىلىنى چىڭ ساقلىدى، ھىدايىتۇللا خوجا شەھەر ئىچىدىكى نادان سوپى-ئىشانلارنى كۈشكۈرتتى، جاھىل، بىلمسىز سوپىلار موڭغۇللارغا ماسلىشىپ شەھەر ئىچىدە ئالا توپىلاڭ كۆتۈرۈپ ئاشلىق، قورال-ياراق، ئوزۇق-تۈلۈك ئامبارلىرىغا ئوت قويدى.ئوغرى-قاراقچىلارنى قۇتىرىتىپ مالىماتاڭچىلىق چىقاردى، شۇنداقتىمۇ ئىمايىلخان17 كېچە-كۈندۈز ئۇرۇشۇپ موڭغۇللارنى سېپىلغا يېقىن كەلتۈرمىدى، لېكىن سوپىلارنىڭ ئىچكى جەھەتتە ماسلىشىشى، ئوزۇق-تۈلۈكنىڭ قىسلىقى تۈپەيلىدىن بىگۇناھ خەلق ئازاپ -ئوقۇبەتكە دۇچار بولدى.ئىسمايىلخان نائىلاج قۇۋۇقنى ئېچىپ بەردى، موڭغۇللار شەھەر ئىچىگە كىرىپلا بۇلاڭ-تالاڭنى باشلىۋەتتى.ئىسمايىلخان ۋە 70 دىن ئارتۇق ئۇرۇق-تۇققانلىرىنى ئەسىر ئالدى.18-كۈنى قەشقەر بىلەن يەركەن قولدىن كەتتى، ئىسمايىلخان ئەسكەرلىردىن 8300 كىشى شېھىد بولدى، بۇلاڭ-تالاڭ قىرغىنچىلىقتا 74مىڭدىن ئارتۇق پۇقرا ئۆلدى، يېتىم-يسىر بالىلار ئاتلارنىڭ تۇياقلىرى ئاستىدا چەيلەندى. شۇنداق قىلىپ 170 يىلدىن ئارتۇق ھۆكۈم سۈرۈپ پارلاق، ئۆچمەس مەدەنىيەت ياراتقان سەئىدىيە خانلىقى ئۆز سەلتەنەتىگە خاتىمە بەردى.

 

[[de:Yarkant-Khanat]]

[[ja:ヤルカンド・ハン国]]