ئاسىيا: تۈزىتىلگەن نەشرى ئارىسىدىكى پەرق

----

<!--Interwikis-->

<p> ئاسىيا قىتئەسىدە ھەرخىل يەرشەكىللىرى بار، يەرشارىدىكى ئەڭ ئىگىز چوققاجۇمۇلاڭما چوققىسى، ئەڭ چوڭ كۆچمە قۇملۇق تەكلىماكان قۇملىقى قاتارلىقلار ھەممىسى ئاسىيا قىتئەسىگە جايلاشقان.

 

 

ئاسىيا قىتئەسىدە كان بايلىقلىرى مول، تۈرى كۆپ، زاپاس تارقىلىشى كەڭ بولۇپ، ئاساسلىقلىرىدىن كۆمۈر، تۆمۈر، نېفىت، قەلەي، ۋولفرام، سۈرمە، مىس، قوغۇشۇن، سىنىك، مانگان، ماگنېزىت، ئالتۇن، گرافىت (سۈرمە تاش) ۋە خروم قاتارلىقلار بار. بۇلارنىڭ ئىچىدە نېفىت، ماگنېزىت، سۈرمە ۋە تۆمۈرنىڭ زاپىسى ھەر قايسى قىتئەلەر ئىچىدە ئالدىنقى ئورۇندا تۇرىدۇ. خروم كانىنىڭ زاپاس مىقدارى دۇنيا ئومومىي زاپىسىنىڭ ٪60تىن كۆپىرەكىنى ئىگىلەيدۇ. ئورمان كۆلىمى دۇنيا ئومومىي ئورمان كۆلىمىنىڭ ٪13نى ئىگىلەيدۇ. ئىشلەتكىلى بولىدىغان سۇ كۈچى بايلىقىمۇ ئىنتايىن مول. دېڭىز قىرغىقى بېلىقچىلىق رايونلىرى دۇنيانىڭ ئومومىي دېڭىز بېلىقچىلىق رايونلىرىنىڭ ٪40نى ئىگىلەيدۇ، بۇلارنىڭ كۆپىنچىسى شەرقىي قىسىمدىكى دېڭىز قىرغىقى رايونلىرىغا جايلاشقان.

 

== ئىقتىسادى ئەھۋالى ==

 

قەدىمكى زاماندا، ئاسىيالىقلار پارلاق مەدەنىيەتلەرنى ياراتقان بولۇپ، نۇرغۇنلىغان ئىلمىي كەشپىياتلىرى، تەرەققىي قىلغان يېزا- ئىگىلىكى ۋە قول- ھۈنەرۋەنچىلىكى ئارقىلىق، دۇنيا ئىقتىسادى تەرەققىياتىغا غايەت زور تۆھپىلەرنى قوشقان ئىدى. 16-ئەسىردىن كېيىن، غەرب مۇستەملىكىلىرى ۋە جاھانگىرلىكىنىڭ ئۈلۈكسىز تاجاۋۇزچىلىقى ئارقىسىدا، ئاسىيادىكى نۇرغۇن دۆلەتلەر مۇستەملىكە ۋە يېرىم مۇستەملىكە ئەھۋالىغا چۈشۈپ قېلىپ، ئىقتىسادى ئېغىر زىيانغا ئۇچىرىدى، ھەمدە مىللىي ئىگىلىكىنىڭ تەرەققىياتى ئاستا بولدى. نۆۋەتتە، ياپۇنىيەدىن باشقا، كۆپ قىسىم ئاسىيا دۆلەتلىرى "تەرەققىي قىلىۋاتقان دۆلەت" قاتارىغا كىرىدۇ. يېزا- ئىگىلىك بولسا ھەر قايسى ئاسىيا دۆلەتلىرى ئىگىلىكىدە مۇھىم ئورۇننى تۇتىدۇ. كۆپ قىسىم ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ سانائەت ئاساسى ئاجىز، لېكىن كان قېزىش ۋە يېزا- ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرىنى پىششىقلاش كەسىپلىرى بىر قەدەر ئىلغار.

 

== رايونلارغا بۆلىنىشى ==

=== شەرقي ئاسىيا ===

ئاسىيا قىتئەسىنىڭ شەرقىي قىسىمىغا جايلاشقان جۇڭگو، چاۋشىيەن، كورىيە، موڭغۇلىيە ۋە ياپۇنىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنى كۆرسىتىدۇ. بۇ رايوننىڭ دائىرىسى 11 مىليون 700 مىڭ كۋادىرات كىلومېتىر بولۇپ، ئاھالىسى 1 مىليارد 500 مىليون ئەتراپىدا.

 

=== شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا ===

ئاسىيانىڭ شەرقىي جەنۇبىدىكى ۋيېتنام، لائوس، كامبۇدژا، بىرما، تايلاند، مالايسىيا، سىنگاپور، ھىندۇنېزىيە، فىلىپپىن ۋە برۇنىي قاتارلىق دۆلەتلەر جايلاشقا رايوننى كۆرسىتىدۇ. بۇ رايوننىڭ ئومومىي دائىرىسى 4 مىليون 480 مىڭ كۋادرات كىلومېتىر، ئاھالىسى تەخمىنەن 500 مىليون بولۇپ، جۇغراپىيىلىك ئورۇن جەھەتتىن، يېرىم ئارال (ھىندىچىن يېرىم ئارىلى ۋە مالاي يېرىم ئارىلى) ۋە ئوكيان ئاراللىرىدىن ئىبارەت 2 قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ. بۇ رايون دۇنيا بويىچە يانار تاغ ئەڭ كۆپ رايون ھېساپلىنىدۇ.

 

=== جەنۇبىي ئاسىيا ===

 

جەنۇبىي قىسىمدىكى سرىلانكا، مالدىۋې، پاكىستان، ھىندىستان، بېنگال، نېپال، بۇتان ۋە سىككىم قاتارلىق دۆلەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئومومىي يەر مەيدانى 4 مىليون 370 مىڭ كۋادرات كىلومېتىر، ئاھالىسى 1 مىليارد 200 مىليوندىن ئارتۇق.

=== غەربىي ئاسىيا ===

غەربىي ۋە غەربىي جەنۇبىي قىسىمدىكى ئافغانىستان، ئىران، تۈركىيە، سىپرۇس (قىبرىس)، سۈرىيە، لىۋان، پەلەستىن، ئىسرائىلىيە، ئىئوردانىيە، ئىراق، كۇۋەيت، سەئۇدى ئەرەبىستان، يەمەن، ئومان ئەرەب بىرلەشمە خەلپىلىگى، قاتار، بەھرەيىن، گرۇزىيە، ئەرمەنىستان ۋە ئەزەربەيجان قاتارلىق دۆلەتلەرنى كۆرسىتىدۇ. ئومومىي يەر مەيدانى 7 مىليون كۋادرات كىلومېتىردىن ئارتۇق، ئاھالىسى 250 مىليون ئەتراپىدا.

 

=== ئوتتۇرا ئاسىيا ===

 

بەزىدە ئورتا ئاسىيا ياكى مەركىزى ئاسىيا دەپمۇ ئېلىنىدۇ. بۇ رايون تۈركمەنىستان، تاجىكىستان، قىرغىزىستان، ئۆزبەكىستان ۋە قازاقىستاننىڭ جەنۇبىدىكى بىر قىسىم رايونلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.