Albérit Éynishtéyn: تۈزىتىلگەن نەشرى ئارىسىدىكى پەرق

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
1 -قۇر:
<div dir="rtl" class="mw-content-ltr" style="text-align:justify;font-family:Tahoma, Verdana, DejaVu Sans;">
{{TwinLATN|ئالبېرىت ئېينىشتېين|Алберит Eйништейн}}
[[File:Albert-einsteinEinstein 1921 by F Schmutzer.jpg|right|thumb|340px|]]
 
Éynishtiyinning tuluq ismi- albirit éynishtiyin(Albert Einstein) bulup,-ⅩⅩesirdiki eng ulugh fizika alimi. U [[1879-yili]] 3-ayning 14-küni [[Gérmaniye|Girmaniyning]] wiyurtémbirig oblasti miyonxin etrapidiki meshhur ulm digen kichik sheherde kichik mülükdar yehüdi a'ilisde dunyagha kelgen. Uning dadisi uyerde bir iliktir saymanliri zawutigha igidarchiliq qilatti. Éynishtiyin kichik waxtida anche zihni ötkür bala hisaplanmaytti, u üch yashtin ashqanda tili chiqqan bolsimu lékin besh yash waxtidimu kikechlep sözleytti. Ata-anisi üni zihin jehettin we yitilishi jehettin nurmal emes, dep qaraytti. Biraq kichik éynishtiyinning fantaziylik tuyghusi küchlük idi. Tebi'et hadisillirige qattiq qiziqip yüretti. Üzining eslishige qarighanda töt-besh yash waqitlirida uningda bir xil «muqeddes bilim élish» arzusi bolghan. Shamal we yamghurgha, ayning nime üchün chüshüp ketmeydighanliqigha,... Heyran qalghan. Bularning tigi-tektini bilishke bolghan intilish uningda ötkür küzütüsh qabilyitini yitishtürgen. Bir küni dadisi uninggha bir kumpas élip biridu, u kumpasni qaysila terepke qaratsa ichidiki sitirilkining haman oxshash bir yünülshni körsitip turghanliqini bayqaydu. Bu uningda zor qizziqish peyda qilidu. U 12 yash waxtida ammibap ilmi kitaplarni uqup chiqqandin kiyin tizla «injil» diki hikayilerning nurghunliri rast emes digen tunushqa kelgen. U éwkilitning «gi'omitiryening esli nusxisi» ni uqup chiqip, uningdiki pipagor ‹gugu› ti'ormisi ‹tik bulungluq üchbulung ti'ormisi› uni chongqur jelip qilidu. Éynishtiyin bularni zoq-ishtiyaq bilen eslep: «egeryash waxtimda mushu eser mini jelip qilmighan bolsa, nezirye tetqiqatchisi bulup yitili'ishim mumkin emes idi» deydu. Shu yili éynishtiyin lonfod ottura mektiwige kirip uquydu.
 
[[File:Albert Einstein at the age of three (1882).jpg|right|thumb|300px|]]
[[File:Albert Einstein as a child.jpg|right|thumb|300px|]]
 
U eyni waqittiki girmaniye mektepliridiki ashundaq qatmal, ülük ma'arip tüzimini yaqturmighanliqtin bu mektepni püttürgüche uqumaydu. [[1894-Yili]] üyige qaytip kilip dadisining yitekchiligide özligidin ügünidu. 1895-Yili éynishtiyin siyorix fidratip sana'at inistotige imtahan biridu. Emma uning matimatika netijisi kürünerlik bolsimu, ortaq netijisi nachar bolghanliqtin qubul qilinmaydu. Kiyin kiyin ba'awuriye ottura mektiwide bir yil tuluqlap ügünüp, 1896-yili fidratip sana'et onwirsititi darilmu'ellimin fakoltitigha imtahan birip kirip, matimatika, fizikini birilip ügünidu, u waxtining tulisini fizika tejirbixanisda ötküzidu. Buchaghda u kelgüside nime qilishni bayqap fizika neziryisini birilip ügünidu, fizika alimi bulushqa niyet baghlap, nezirye tetqiqatigha kirishidu. Lékin bu mektepni püttürgendin kiyin, ishsiz qélip turmushta qiyinchiliq tartp, nachar uqughuchilargha matimatika we fizika ügütüshtin tapqan kirimige tayinip turmushini qamdaydu. 1901-Yili u toy qildi, hemde bir sawaqdishining dadisining dostining körsi'itishi arqiliq bikar yüriydighan lékin kirimi anche yuquri bolmighan urungha yeni bérin shiwitsariye fidratip patint (xas payda) idarisige kirip, patint tekshürgüchi xadim bulidu. 1905-Yili 26 yashqa kirgen éynishtiyin nahayiti qiyin shara'it astida, nurghunlighan ilmi tejirbe pakitlirigha asasen, niyotunning nurghun yillardin buyan muqeddes dexlisiz bulup kelgen mutleq zaman‹ waqit › we mutleq makan ‹boshluq› qarishini inkar qilip, nispiylik neziryisini we yuruqluq tizlikining özgermesliki pirinsipini otturgha quyidu. Hazirqi zaman fizikisining neziryiwi tüwrikning biri bolghan tar menidiki nispiylik neziryisini berpa qilidu. Shundaqla shu yili 3- 6-aylarda u yene «fotu-iliktir éfkiti neziryisi» we «bron herket neziryisi»ni ilan qilidu. Énishtiyin gérmaniyining «fizika jornili» da arqa- arqidin üch parche maqale ilan qilip, üch muhim sahe buyiche tarixi xarektirlik netijige ige bulidu. Uning muwapiqiytidin élip éytqanda, her bir parche maqalsi bilen nobil mukapatigha irisheleytti. Shu yili 3-ayda ilan qilinghan «nurning peyda bulishi we uning aylinishidiki righbetlendüridighan noxtinezer toghirisda» digen maqaliside éynishtiyin pilanikning kwanit perizining ilhamida «yuruqluq kwanti telimati»ni otturgha quyup,«iliktir maginit dolqunining inirgiysi parche- parche yuruqluq kwanti arqiliq tarqilidu» dep qaraydu. Buning bilen u kwant neziryisini tereqqi qildurup, ilim-pen tarixida tunji qétim mikro obiktip jisimning dolqunluq we zerichiliktin ibaret ikki yaqilimiliq xususiytini sherhilep biridu. U yene kwant neziryesi arqiliq foto-iliktirik iffikit, radi'atsiye jeryani we qattqiq jisimning sélishturma ssiqliqini chüshendürüp biridu. Bular kwanit mixanikisini tiklesh üchün asas yaritidu.
 
[[File:Einstein-with-habicht-and-solovine.jpg|right|thumb|350px|]]
 
1921-Yili éynishtiyin «foto- iliktirik ffikit qanuni» ni bayqighanliqi üchün sherep bilen nobil fizika mukapatigha irishidu. Éynishtiyin bu shanliq netijilerge ige bolghandin kiyin, öz ghelbisidin mes bulup ketmeydu. U heqiqetni tépish yulida zadi toxtimaydu. Tizlinishchan herketning nispiyligi üstide yenimu ilgirligen halda izdinidu. 1907-Yili tartish küchi meydanida hemme jisimlar oxshash tizlinishta bulidighanliqi üstidiki tejirbe emilyitige asasen bir xil tartish küchi meydanining tekshi tizlinish bilen teng qimmette bulidighanlighidin ibaret qa'idini otturgha qoydi. 1902-Yilidin 1909-yilghiche u 8 yil «3-derijilik mexsus xadim» liq wezipiside boldi. 1909-Yili meshhur fizika alimi girmaniye ma'arip ministiri plankining körsiti'ishi arqiliq siyorix onwirsititining nezirye fizika dotsinti bulidu. Éynishtiyinning shanliq netijillirige asasen, plank: «eger éynishtiyinning neziryisi ispatlinidighan bolsa, uninggha ⅩⅩ-esirdiki kopirnikning heqiqetni ispatlighanliqi dep guwahliq birimen» digen idi. Éynishtiyin 1911-yili firaga girmaniye onwirsititi nezirye fizikisi pirappisori bulidu. 1912- Yili shiwitsariyege qaytip kilip siyorx fidratip sana'et onwirsititining nezirye fizika pirappisori bulidu. 1913-Yili frosiye penler akadimiysining akadimiklikige saylinidu. Shu yili birlin onwirsitining firappisori qoshumche wilyam padishaliq ilmi jemiyti fizika tetqiqat ornining bashliqi bulidu. Éynishtiyin ghayet zor xizmitini 1915-yili urunlap, xulase xarektirlik eser- «keng menidiki nispiylik neziryisi» ni ilan qilidu. Andin u keng menidiki nispiyliktiki tartishsh küchi neziryisi we herket tenglimisge asasen nurning tartish küchi meydanida aghidighanliqi, mirkorining quyashqa yéqinlashqan noxtisida qozghulush peyda bulidighanliqi we quyash küchi meydanidiki sipiktir siziqlirining qizil terepke qarap herket qilidighanliqi toghirisidiki üch chong bisharetni otturgha qoydi. 1919-Yili engilye astirnomliri künning tutulishini küzitish arqiliq éynishtiyinning tartish küchi meydanida nurning qaytidighanliqi toghirisidiki bisharetni delilligen. Küzitish netijisining ilan qilinishi bilen pütün dunya buyiche zor tesir qozghighan éynishtiyin 1921-yili nubil fizika mukapatigha irishidu. Shuningdin itibaren u dunya buyiche dangliq pütün yer shari buyiche shöhretlik erbap bulup qalghan. Lékin u héchqachan üzining muwapiqiyetliri bilen qana'etlinip qalmay yenila melum bolmighan heqiqet üsitide kemterlik bilen özliksiz izdinip, ilim-penning téximu mustehkem qorghanlirigha toxtimay hujum qilghan. U: « men bir parche taxtayning eng nipiz, eng asan teshkili bulidighan yirini tépiwélip, nurghun tüshüklerni tishiwétidighan alimlargha taqat qilip turalmaymen» digen idi. U ömrining kiyinki yérimida yeni nispiylik neziryisi alemshunasliq we birlikke kelgen meydandin ibaret bekmu qiyin bolghan sahelerni birlikke keltürüsh yulida izlinish xarektirdiki xizmetlerni ishleydu. U bu tetqiqatlardin qisqa waqit ichide chong netije hasil qilish asan emesligini iniq bilsimu, lékin üzning shexsi payda ziyini bilen hisaplashmay pütün zihnini mushu tetqiqatqa serip qilidu. Bulupmu mushu jehettiki izlinishige kiyinki hayatidiki pütün zihnini serip qilip, kishini heyran qalduridighan netije hasil qilalmighan netije hasil qilalmighan bolsimu lékin qilche pushayman qilmaydu.kiyinrek uning diqqet küchini barghansiri köprek yehudi dölitini tirildurush we dunya yinichliqi mesililiri igelliwalidu. 1932-Yili éynishtiyin meshhur fizika alimi langéwin bilen birlikte fashisizimgha qarishi turidu.
 
[[File:Albert Einstein (Nobel).png|right|thumb|350px|]]
 
[[1933-Yili]] gitlir texitke chiqip, éynishtiyinning nispiylik neziryisini «yehudi pitnisi» dep jakarlaydu. Uni birlin penler akadimiyisining royixétidin üchürwétidu, hemde éynishtiyinning engilyeni ziyaret qilish pursitidin paydilnip, uni sirttin ülümge hüküm qilidu, üyi tinitilidu, mal- müliki musadire qilnidu, eserliri köydürwétilidu. Shu yili 10-ayda éynishtiyin amrikigha bérip, yingi jirsi'é shitatining pirénistun ali tetqiqat ornida pirapissor bulidu. 1940-Yili u [[amérika qoshma shitatliri|amérika]] tewelikige ütidu, shuningdin kiyin dawamliq halda amrikida nezirye fizikisi tetqiqati bilen shughullinidu. Éynishtiyin niyotundin qélishmaydighan ilim-pen pishiwasi. U fizikining nurghun saheliride muhim töhpilerni qoshqan. Eger peqet muhiminila tilgha élishqa toghra kelse, undaqta, xuddi éynishtiyin wapat bulush aldida qaldurghan bir qol yazma arginalida xulase qilghandek: «zaman, makan, tartish küchi, massa we inirgiye teng qimmetlik neziryisi qatarliq yingi noxtinezerler bilen munasiwetlik bolghan nispiylik neziryisini berpa qilish, birlikke keltürülgen meydan neziryisini tiklesh ‹püttürelmeydu› kwanit neziryesini rawajlandurushqa töhpe qushush alahide tilgha élinishi kirek». Kiyin éynishtiyin kwanit mixanika neziryesining tereqqiyatigha izchil türde küngül bülüp, kopnhagin ilmi éqimidiki bor, bon qatarliqlar bilen ilim jehette 30 yilgha yéqin bes munazire qilidu. Uning ishtin sirtqi waqitlarda, uning üstige yitekchilik qilghuchi ustaz bolmighan ehwalda mushundaq ulugh muwapiqiyetlerge ige bulishi ilim- pen tarixida bulup baqmighan ish idi. Éynishtiyn nopuzgha xurapiylarche ishinp ketmigen, bashqilarning üzige xurapiylarche ishinip kitishige we chuqunishigha qarshi turghan.1952-yili isra'iliye zungtungi wésman ölgendin kiyin, isra'iliye hökümiti we keng jama'et uning zungtung bo'ushini telep qilidu. U peqet:«men zungtung bolamaymen» digen söznila qilidu. Uning «heqiqetke ige bulushqa qarighanda heqiqetni tépish té'iximu qimmetlik» digen hikmetlik süzi bar. Derweqe u heqiqetni tépish yulida menggü «toxtimay» otti. Shundaq diyishke buliduki ilim-penning egiri-tuqay yollirida baturluq bilen yuquri pellige örligen yérim esirdin köp waqiti ichide u bir künmu tinim tapmighan. Hazirqi waqittiki atum inirgiysdin paydilnish, tunji atum bomibisini yasash, quyash inirgisidin paydilnish, qozghutulghan nur téxnikisining köp qollinishi... Mana mushu pen-texnikidiki ulugh netijilerning her qaysisigha éynishtiyin öz hayatidiki japaliq emgiki arqiliq neziryiwi asas sélip bergen. Insaniyetning medenyiti üchün ghayet zor töhpe qushup, pütün dunya xelqining izzet-hörmitige irishken ulugh fizika alimi éynishtiyin 1955-yili 4-ayning 18-küni 76yéshida amrikida kisel karwitida tetqiqat üstide wapat boldi.
 
== Éynishtiyinning nispiylik neziryisining dunyagha kilishi we fizikidiki orni heqqide ==
[[File:Einstein in NY 1921.jpg|right|thumb|350px|]]
 
2006-Yili 3- ayning 14- küni ulugh alim albirit éynishtiyin (Albert Einstein) ning tughulghanliqining 127 yilliq xatire küni. 2006- Yili 4-ayning 18- küni u wapat bolghanliqigha 51 yil bolghan xatire kün. Éynishtiyin tebi'i penge ulugh, köp tereplime töhpilerni qoshti, uning eng zor ilmi töhpisi nispiylik neziryisining asasini yaratqanliqi boldi. Nispiylik neziryisi tüwendikidek ikki qisimni öz ichige alidu: birinchisi tar menilik nispiylik neziryisi, ikkinchisi keng menilik nispiylik neziryisi. Éynishtiyin niyotun mixanikisini tereqqi qildurop, 1905-yili 6-ayda yazghan «herkettiki jismlarning iliktir dinamikisi» digen esiride tar menidiki nispiylik neziryisini tiklep, fizikining yingi dewrini yaritidu. U nispiylik pirinsipi bilen yuruqluq tizlikining özgermeslik pirinsipidin ibaret ikki asasi pirinsipni otturgha quyidu. Shundaqla zaman, makanlarning yingi uqumini otturgha quyidu. Shu yili 9- ayda yene «jisimning inirtsiysi u öz ichige alghan inirgiye bilen munasiwetlikmu?» Digen ilmi maqalini yézip chiqip, dangliq massa nirgiye munasiwet ipadisi ni otturgha qoyup,massisi bolghan jisimda énirgiye saqlinidighanliqini chüshendürüp,atom énirgiysini échish we uningdin paydilinish üchün neziriyiwi asas yaritidu.1907-yildin bashlap keng menidiki nisbilik neziriyisini tetqiq qilish bilen shughullinip, 1916-yili dosti matimatika alimi girosmanning yardimi bilen girmaniyning «fizika jornili» da «keng menilik nispiylik neziryisining asasi» digen ilmi maqalisni ilan qilip, keng menidiki nispiylik neziryisini tikleydu. U keng menidiki nispiylik neziryisining tartish küchi neziryisi we herket tenglimisige asasen: (1) nurning quyashning tartish küchi meydanining tesir bilen "1.7 bulung bilen éghishidighanliqi, (2) mirkorining künge yéqin noxtisining bulungluq tizligi bilen asta herket qilidighanliqi,(3) tartish küchi meydanida ispiktir siziqlirining qizil terepke siljiydighanliqi... Qatarliq üch chong hükümni aldinala otturgha quyidu. [[1919- Yili]] [[engiliye|engilye]] asturnomiye alimi éydéngton (a.s.Eddington) quyashning küyüshini küzütüsh arqiliq tejirbe ispatlighan. Nurning "1.64 bulingida éghishi bilen éynishtiyinning nispiylik neziryisige asasen otturgha qoyghan hükümidiki sanliq qimmet imntayin yéqin bolghan. [[Engiliye|engilyening]] meshhur fizika alimi tomsun (j.j Thomson) hayajanlanghan halda: «éynishtiyin yaratqan nispiylik neziryisi, insaniyetning idiye tarixidiki eng ulugh muwapiqiyetlirining biri» dep jakarlighan. 1929-Yili 2-ayda, éynishtiyin «birlikke kelgen meydan neziryisi» digen ilmi maqalini ilan qilidu. Shuningdin kiyin u asasen kiyinki yérim hayatining barliq zihni küchini birlikke keltürülgen meydan neziryi'isni tetqiq qilishqa béghishlap, tartish küchi meydani bilen ilktir maginit meydan neziryisini birlikke keltürüsh üchün urinidu. Gerche éynishtiyinning bu jehettki tetqiqatlirida éytqinidek muhim ilgirleshler bolmighan bolsimu, emma u pütünley yingi bolghan tetqiqat sahesini échip bergenliki bilen chongqur ehmiyetke ige elwette. 1976-Yili gilasxow, wénbérig, abdusalamlar ajiz iliktir birdeklining qéliplashturulghan meydan neziryisini otturgha qoydi. Éynishtiyin neziryisining ri'alliqi barghansiri tejirbe teripidin ispatlanmaqta, yéqinqi yillardin buyan, bezi kishiler küchlük öz-ara tesir, ajiz öz-ar tesir, iliktir maginitning öz-ara tesiri we tartish küchining öz-ara tesirini birlikke keltürmekchi bulushup, büyük birlikke kelgen meydan neziryisini otturgha quyiwatidu. Éynishtiyinning urundashqa ülgürelmigen ishlrigha barghansiri küngül bülünüp, özlüksiz tereqqiyatlar qolgha keltürülmekte. Éynishtiyinning nispiylik neziryisini ikki chong mezmun we yette kichik noxtigha yighinchaqlashqa buludu.
 
 
=== Tar menilik nispiylik neziryisi ===
[[File:Citizen-Einstein.jpg|right|thumb|350px|]]
(1) Tar menilik nispiylik neziryisidiki nispiylik qa'idsi: meyli mixanikiliq hadsiler bolsun yaki opitka we iliktir maginit ilmi hadisiler bolsun, ular emel qilidighan qanunyetler inirtsiylik séstimilarning herket haliti bilen munasiwetsiz bulidu. Dimek, mixanika qanuni bilen iliktir magint herkiti qanunini barliq inirtsiylik séstimilarda oxshash turghuzushqa bulidu. Mana bu perez tar menilik nispiylik neziryisidiki nispiylik qa'idisi bulup hisaplinidu. Tar menilik nispiylik neziryisidiki nispiylik qa'idisi otturgha quyulghandin kiyinki 100 yil waqittin buyan, kishiler nispiylik qa'idisi üstide her xil usullar bilen tejirbe élip barghan we bu tejirbilerning iniqliq derijisi barghansiri yuquri örligen bolsimu, ta bügünge qeder, nispiylik qa'idisige zit kilidighan tebi'i hadisler téxi uchirap baqmidi. Elwette, insanlargha herketning nispiyligi toghirisda, bundin kiyin yene özlüksiz rewishte chongqur tetqiqatlarni élip bérishqa toghra kilidu.
 
 
=== Tar menilik nispilik neziryisidiki yuruqluq tizlikining özgermeslik qa'idisi ===
[[File:Solvay conference 1927.jpg|right|thumb|350px|]]
: Wako'omda yuruqluq haman bir muqim tizlik bilen etrapqa tarqilidu. Bu tizlikning tiz astiliqi tarqatquchi jisimning herketlinish haliti bilen munasiwetsiz bulidu.