ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى: تۈزىتىلگەن نەشرى ئارىسىدىكى پەرق
Content deleted Content added
hu:Altaji nyelvcsalád provided by wikidata |
No edit summary |
||
1 -قۇر:
{{TwinARAB|2016- yil Siyasiy Özgürüsh}}
{| border=1 align=left cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
|+
|-
| align="center" colspan=2 | '''ئالتاي تىللىرى'''
|-
| '''جوغراڧىيەلىك تارقالىشى''' || [[شەرق]]، [[شىمال]]، [[ئوتتۇرا]]، [[غەربىي ئاسيا]] ۋە [[شەرقىي ياۋرۇپا]]
|-
|'''سىنىڧىلاندۇرۇلىشى''' || ئالتاي
|-
|'''ئاست گرۇپلار''' ||
* [[تۈرك]] <br />
* [[موڭغۇل]]<br />
* [[تۇنگۇس]]<br />
* [[كورىئان]]<br />
* [[ياپون]] (تارتىشلىماقتا)
|-
|}
'''ئالتاي تىللىرى''' '''[[ئۇرال ئالتاي سېستىمىسى]]''' غا تەۋە ئىككى چوڭ تىل ئائىلىسىدىن بىرىدۇر. [[ئالتاي تىللىرى]] [[ياۋروپا]]دىن [[ئوتتۇرا شەرق]]قە ۋە [[ئوتتۇرا ئاسيا]]دىن [[يىراق شەرق]]قىچە ئۇزانغان بۈيۈك بىر جوغراڧىيەدە قوللىنىلىدىغان تىللەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر تىل تىل ئائىلىسىدۇر. ئالتاي تىللىرى [[تۈرك تىللىرى]]، [[موڭغۇل]]، [[مانجۇ-تونگۇس]]، [[ياپون]] ۋە [[كورىيە]] تىللىرىغا بۆلىنىدۇ.
بەئزى تىلشۇناسلار [[ئىستونىيەچە]]، [[ڧىنچە]] ۋە [[ماجارچە]] قاتارلىق ئۇرال تىللىرىنىمۇ بىر [[ئۇرال ئالتاي تىل ئائىلىسى]] پارچىسى سۈپىتىدە مەزكۇر [[ئالتاي تىللىرى]]نىڭ يىراق تۇغقىنى ئىكەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرمەكتە بولسىمۇ، بۇ قاراش دۇنيا تىلشۇناسلىرى تەرىپىدىن رەسمىي قەبۇل كۆرۈلمەيدۇ.
تۈرك تىللىرى، بولۇپمۇ بۇگۈنكى [[تۈركى تىللار]] ناھايىتى ئۇزاق بولسىمۇ موڭغۇلچە، ياپونچە، ماجارچە، ڧىنچە قاتارلىق تىللار بىلەن باغلىنىشلىقتۇر.
== ئورتاق ئالاھىيدىلىكلەر ==
# بۇ گۇرۇپتىكى تىللارنىڭ ھەممىسى تۈزىلىش جەھەتتىن قوشۇمچىلىق تىللاردۇر.
# ئالدى قوشۇمچىلەر (ئارتىكىل) يوقتۇر.
# سۆز تۈزەش ۋە كېلىش ئارقىدىن قوشۇمچىلەر بىلەن ياسالغاندا سۆز تومۇرى ئۆزگەرمەيدۇ. قوشۇمچە بايلىقى ۋە تۈرلىرى دىققەتكە سازاۋەردۇر.
# سۆز تىزىلىشىدا ياردەمچى ئىلىمېنتلار ئاۋۋال، ئەسىل ئېلېمىنتلار كېيىن كېلىدۇ: ئىنسانلىق ھال، گەپنىڭ راستى. مۇستاڧا، ناخشا ئېيتقاندا ئۆزىنى ئۇنۇتۇپلا كېتەتتى. <br />
سۈپەتلەر ئىسىملاردىن ئالدىن كېلىدۇ: قارا قەلەم، مېھرىبان ئاللاھ، جەسۇر خەلق. <br />
ساننى بىلدۈرىدىغان سۆزلەردىن كېيىن كۆپلۈك قوشۇمچىسى قوشۇلمايدۇ: بەش قېرىنداش، مىڭبىر كېچە، قىرىق قاراقچى. <br />
# بۇ تىللاردا گرامماتىكىلىق جىنسىيەت يوقتۇر. شۇڭا جۈملىلەردە جىنس پەرقى يۈزىدىن توغۇلىدىغان ئۆزگىرىش بولمايدۇ: مۇدىر - مۇدىرە، مۇئەللىم - مۇئەللىمە، رەھىم - رەھىمە؛he – she دېگەندەك.
# بۇ تىللاردا سۇئال قوشۇمچىسى باردۇر.
# ئوخشاش شەكىلىدىن كېلىپ چىققانلىقى راسلانغان ئورتاق قوشۇمچىلەر باردۇر. تۈركى تىللار ۋە موڭغۇلچە ئوتتۇرۇسىدا بۇ ئورتاقلىق تېخىمۇ روشەندۇر.
# ئالتاي تىللىرى تاۋۇش ئالاھىيدىلىكلىرىغە كۆرە سېلىشتۇرۇلغاندا بىرمۇنچە ئورتاقلىقلار كۆرۈلمەكتە. بۇلارنىڭ ئەڭ روشەن بولشىنى، سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىقىدۇر. سۆز بېشىدا ل، ر، ڭ ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ بولماسلىقى بىر باشقا ئورتاقلىقتۇر.
== تىللار ==
ئالتاي تىللىرى سېستىمىسىنىڭ تارماقلىرى تۆۋەندىكىدەك:
* '''[[ياپونچە]]'''
* '''[[كورىيەچە]]'''
* '''[[موڭغۇل تىللىرى]]'''<br /> [[بۇرياتچە]]، [[قالمىقچە]]، [[موڭغۇلچە]]
* '''[[تۇنگۇس تىللىرى]]'''<br />
* [[شىمالىي تونگۇس تىللىرى]]<br /> [[ئېۋىنكىچە]]، مەركەزى سىبىرىيە ۋە شەرقىي شىمالىي جۇڭگودا سۆزلىشىلىدۇ.<br />
مەنگىر، نەگىدال، ئوروقېن، سولون
ئېۋېن (لامۇت) شەرقىي سىبىرىيەدە سۆزلىشىلىدۇ.
* [[غەربىي جەنۇب تۇنگۇس تىللىرى]]<br />
[[جورجىت]]، [[مانجۇ]]، [[شىبە]]
* [[شەرقىي جەنۇب تۇنگۇس تىللىرى]]<br />
ئاكانى، بىرار، كىلە، ناناى (گولد، گولدى، خېجېن)، ئوروچ، ئوروك، ساماگىر، ئۇدەگە، ئۇلچ
* '''تۈركىي تىللار'''
* [[ئازەرىچە]]،<br />
* [[باشقۇرتچە]]،<br />
* [[چۇۋاشچە]]، <br />
* [[گاگاۋۇزچە]]، <br />
* [[خالاچچە]]، <br />
* [[قاراچاي-بالقارچە]]، <br />
* [[ قازاقچە]]، <br />
* [[قىرغىزچە]]، <br />
* [[ئۆزبەكچە]]، <br />
* [[تاتارچە]]، <br />
[[قازان تاتارچەسى]]، [[قىرىم تاتارچەسى]]<br />
* [[تۈركچە]]<br />
[[خاكاس تۈركچەسى]]<br />
[[تۈركىيە تۈركچەسى]]
* [[تۈركمەنچە]]
* [[تۇۋاچە]]
* [[ئۇيغۇرچە]]
* [[ياقۇتچە]]
****
[[مۇڭغۇل تىللىرى]]؛ [[تۇنگۇس مانجۇ تىللىرى]]
| |||