مەدىنە: تۈزىتىلگەن نەشرى ئارىسىدىكى پەرق

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
44 -قۇر:
ئومۇمەن [[مەككە|مەككەگە]] بېرىپ [[ھەج]] قىلىدىغان ئادەملەرنىڭ ھەممىسى مەدىنەگە چوقۇم بارىدۇ. ھەر يىلىدىكى ھەج قىلىش مەزگىلىدە، ھەج مۇراسىمى باشلىنىشتىن بۇرۇن ۋەيا كېيىن مەدىنە شەھرىگە بېرىپ زىيارەت قىلىدۇ.
 
مەدىنە مەككىنىڭ 420450 كىلومېتىر شىمالىغا جايلاشقان، ئۈچ تەرىپىنى تاغلار ئوراپ تۇرىدۇ، سۈيى ئەلۋەك، يېرى مۇنبەت ۋە مۇنبەت تۇپراق، ئەتراپى مۇنبەت ئېتىز ۋە باغ، ئىقتىسادى تەرەققىي تاپقان، قاتناش قۇلايلىق.
 
== ئىسمى ھەققىدە ==
== ئېتىمولوگىيىسى ==
[[ئىسلام دەۋلەتى|ئىسلام دەۋلەتىنىڭ]] تۇنجى باششەھرى بولمىش مەدىنە، [[مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام|پەيغەمبەرىمىز]]نىڭ [[مەككە|مەككەئى مۇكەررەمەدىن]] [[ھىجرەت]] قىلغاندىن كېيىن يەرلەشكەن، تۇنجى ئىسلام دەۋلەتىنى قۇرغان ۋە ۋاڧاتىدىن سوڭرە دەڧنە قىلىنغان شەھەردۇر. بۇ سەبەبلەردىن بائىس '''مەدىنەئى مۇنەۋۋەرە'''، يەئنى نۇرلانغان شەھەر ئاتى بىرلە ياد ئېتلەدۇر.
 
ئەرەبلەر بۇ زېمىنغا كېلىشتىن ئالدىن ۋە [[جاھىلىيەت]] دەۋرىدە '''يەسرىب''' (<font size=""><font size="+0"><font size="+0">'''يثرب''') دەپ ئاتالغان بۇ مۇبارەك توپراقنىڭ ئىسمى، ئاخىرىقى پەيغەمبەر ھەزرەتى مۇھەممەد كەلگەندىن كېيىن، پەيغەمبەر س.ئە.ۋ، خەلايىقنىڭ بۇ يەرگە يەسرىب دېيىشىنى ماقۇل تاپمىغان: "ئۇ مەدىنەدۇر" دېگەنلەر. "مەدىنەگە بىر قېتىم يەسرىب دېگەن كىشى ئون مەرتە مەدىنە دېسۇن!" ۋە "مەدىنەگە يەسرىب دېگەن كىشى اللەتىن ئەپۇ تىلىسۇن! ئۇ تابەدۇر" دەپ "اللەتىن كەچۈرۈم سورىسۇن" دېگەننى ئۈچ مەرتە تەكرارلىغان. <sup>[مەنبە كۆرسىتىلسۇن]</sup>
 
مەدىنەنىڭ: تابە، تاييىبە، ئاسىمە، دارۇل ئىمان، دارۇسسۇننە، بەررەھ، بەيتۇررۇسۇل، ھەبىبە، مەھبۇبە، دارۇل ئەبرار، دارۇل ھىجرە، دارۇسسەلامە، دارۇل ڧەتىھ، مەھڧۇزە، ھەرەمى رەسۇل، مەدىنەتۇررەسۇل قاتارلىق نۇرغۇنلىغان ئىسىملەرى بار. ئىسلام تارىخچىلىرىدىن [[مەسئۇدى]]، "ۋەڧا" ناملىق ئەسىرىدە، "ئىسىمنىڭ كۆپلىكى، ئىسىم ئىگىسىنىڭ شەرەڧلىكلىكىگە دالالەتتۇر" دېگەندىن سوڭرە، تۈرلۈك مەنبئەلەرگە تايىنىپ تۇرۇپ مەدىنەئى مۇنەۋۋەرەنىڭ 94 ئىسمىنى ساناپ چىققان ۋە بۇلار ھەققىدە كەڭ تۈشەندۈرۈشلەر بەرگەن<ref>http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-Tarihi-Ansiklopedisi/Detay/MEDINE-I-MUNEVVERE/493</ref>.
 
== شەھەر ھەققىدە ==
مەدىنە، [[سەئۇدى ئەرەبىستان|سەئۇدى ئەرەبىستان پادىشاھلىقىنىڭ]] غەربىي شىمالىغا جايلاشقان مۇھىم شەھەر. ئىسلام دىنىنىڭ مەركىزى. 622-يىلى [[مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام|مۇھەممەد پەيغەمبەر]] ئۈممەتلىرىدىن ھەزرەتى [[ئەبۇبەكرى|ئەبۇبەكر]] بىلەن بىللە [[ھىجرەت]] مەككىدىن بۇ جايغا كېلىپ ئورۇنلاشقان، مۇھەممەد س.ئە.ۋ 632-يىلى شۇ جايدا ۋاپات بولغان. شەھەردە مۇھەممەد پەيغەمبەرنىڭ قەبرىسى، مەشھۇر پەيغەمبەر مەسچىتى بار. مەدىنە شەھىرى 622-يىلدىن 661-يىلغىچە مۇسۇلمان دۆلەتلىرىنىڭ بىرىنچى پايتەختى بولغان.م بۇ شەھەر جايلاشقان ئورۇننىڭئورۇن دېڭىز يۈزىدىن 610 مېتىر ئېگىز كېلىدۇ، ئاھالىسى 1981 مىلىيون 300 مىڭدىن ئاشىدۇ، مەدىنە شەھىرى بىلەن مەككە شەھىرىنىڭ ئارىلىقى 450 كىلومېتىردىن ئاشىدۇ. ئىككى شەھەرنى تاشيوللار بىر-بىرىگە تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. مەدىنە شەھىرى سەئۇدى ئەرەبىستانىنىڭ مۇھىم سودا مەركەزلىرىنىڭ بىرى، شەھەرنڭىشەھەر ئەتراپىدا نۇرغۇن دېھقانچىلىق مەيدانلىرى بولۇپ، خورما، بۇغداي، ئارپا، كۆكتات، مېۋە ئۆستۈرۈلىدۇ. شەھەردە خورمىنى پىششىقلاپ ئىشلەپچىقىرىش زاۋۇتى، خىش زاۋۇتى، گىلەمچىلىك فابرىكىسى قاتارلىق زاۋۇت-فابرىكىلار بار. ھاۋا يولى، تاشيوللار ئارقىلىق مەككە ھەم جېدداجىددە پورتلىرى بىلەن تۇتىشىپ تۇرىدۇ.
 
== جوغراڧىيە ==
مەدىنە، مەمۇرىي جەھەتتە، مەدىنىدىكىمەدىنە رايوننىڭرايونىنىڭ مەركىزى، مەككە ئۇنىڭ شەرقىي جەنۇبى 400450 كىلومېتىركىلومېتر نېرىسىغا جايلاشقان، جىددە ئۇنىڭ ئۇدۇل 240 كىلومېتىركىلومېتر كېلىدىغان جايغا جايلاشقان. 1 -ئايدىكى تېمپېراتۇرىسى °11.6 ~°22.9 سېلىتسىيە گىرادۇس، 8- ئاي مەزگىلىدىكى ئەڭ يوقىرى ھاۋا تېمپۇراتۇرىسى °28.5 ~ °42.5 ياز كۈنلىرى تومۇز ئىسسىق.
 
مەدىنەنىڭ شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى بىلەن بولغان ئارىلىقى 400 كىلومېتىر كېلىدۇ. كۆلىمى 13 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ، دائىمىي تۇرۇشلۇق نوپۇسى تەخمىنەن 500 مىڭ ( 2009 ). 1 -ئايدىكى تېمپېراتۇرىسى °11.6 ~°22.9 سېلىتسىيە گىرادۇس، 8- ئاي مەزگىلىدىكى ئەڭ يوقىرى ھاۋا تېمپۇراتۇرىسى °28.5 ~ °42.5 ياز كۈنلىرى تومۇز ئىسسىق.
 
== تارىخچەئى مەدىنە ==
ئىسلام پەيغەمبەرى [[مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام|ھەزرەتى مۇھەممەد س.ئە.ۋ]] 622 - يىلى قۇرەيىش كاتتىلىرىنىڭ قىستىشى ۋە مەككە خەلقىنىڭ زىيانكەشلىكى، ئەڭ مۇھىمى اللەنىڭ رۇخسىتى ۋە ئەمرى بىلەن مەككىدىن مەدىنەگە كۆچۈپ كېلىشتىن ئالدىن ئىسمى "يەسرىب" ئىدى. ھەزرەتى مۇھەممەد بۇ يەردە ئىسلام ھاكىمىيىتىنى قۇرغان، مەدىنە ئسلام دۆلىتىنىڭ ئىلك پايتەختى بولغان (622-661). مەدىنە شەھرى يالغۇز پەيغەمبەر مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭلا ئەمەس بەلكى ئۇ زاتتىن كېيىنكى [[تۆت خەلىپە]] دەۋرىدىمۇ ئىسلام دىنىنىڭ سىياسىي، مەدەنىيەت مەركىزى بولغاندۇر. شۇ بائىس ئىسلام تارىخىدىكى ئورنى ڧەۋقۇلئادە مۇھىم تۇرىدۇ، مۇسۇلمانلار ئىلگىرى «يۇرۇتۇلغان شەھەر»، «تىنچلىق شەھىرى»، « غەلىبە شەھرى» قاتارلىق چىرايلىق ناملار بىلەن ياد ئەتكەن.
مەدىنىگە ئىسلام دىنى ئىككىنچى چوڭ مۇقەددەس جاي، لېكىن مەدىنە ئالدىنقى ئىسلام ياسىرىبۇ دەۋر دەپ ئاتالغان ياكى يا ترىبۇلار.
 
[[سۇلتان مەلىكشەھ]] دەۋرىدە (1072-1092) سەلجۇقىيلارغا تابىئىي بولىشى بىرلە تۈركلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا ئۆتكەن مەدىنە، كېيىنچە پۈتۈن ھىجاز رايونى بىلەن بىرگە [[ئەييۇبىي]] ۋە [[مەملۇك]] دەۋلەتلىرىنىڭ توپراقلىرىغىمۇ قوشۇلغان. 1517- يىلى [[ياۋۇز سۇلتان سەلىم|ياۋۇز سۇلتان سەلىمنىڭ]] مەملۇك ئورۇسىنى [[رىدانىيە ئۇرۇشى|رىدانىيە ئۇرۇشىدا]] مەغلۇب قىلىشى بىلەن پۈتۈن ھىجاز رايونى بىلەن بىرگە مەدىنە ھەم [[ئوسمان ئىمپېرىيىسى|ئوسمانلى دەۋلەتىنىڭ]] توپراقلىرىغا قوشۇلدى. ئوسمانلى دەۋرىدە [[سۇلتان ئابدۇلھەمىد II]] تەرىپىدىن مەدىنەغە قەدەر [[تۆمۈريول]] لېنىيىسى قۇرۇلغان. [[ئىستانبۇل]] شەھرىنىڭ ئاسيا تەرىپىگە جايلاشقان [[ھەيدەرپاشا]] پويىز ئىستاسيونىدىن پويىز بىلەن مەدىنەگە 3 كۈن ئىچىدە بارغىلى بولاتتى.
بۈگۈنكى مەدىنە بىر مۇھىم قاتناش تۈگۈنى. لېكىن، قەدىمكى زاماندا، مەدىنىدىكى مۇسۇلمان مۇخلىسلىرى نەچچە يىل ۋاقىت سەرپ قىلىپ ، ئاندىن جەنۇب تەرەپتىكى 400 كىلومېتىر يىراقلىقتىكى مۇقەددەس شەھەر مەككەگە ھەج قىلاتتى.
 
1924 - يىلى، مەدىنە يىلى ئوسمان تۈرك ئىمپېرىيەسى تەرىپىدىن كونترول قىلىنىپ نەچچە ئەسىر ئۆتكەندىن كېيىن، ئىبنى سەئۇد ەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان، كېيىن سەئۇدى ئەرەبىستان پادىشاھلىقىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ قالدى.
مىلادىيە 622 - يىلى مۇھەممەد پەيغەمبەر ۆە كىشىلەرنىڭ زىيانكەشلىكى تۈپەيلىدىن مەككىدىن مەدىنەگە كۆچۈپ كېلىشكە مەجبۇر بولغان، ھەمدە بۇ يەردە ئىسلام ھاكىمىيىتىنى قۇرغان، ھەمدە ( ئۇما ) مەدىنە مۇسۇلمان دۆلەتلىرىنىڭ بىرىنچى پايتەختى بولغان.
 
[[1. دۇنيا ئۇرۇشى]] مەزگىلىدە، 1916- يىلى باشلانغان [[ئەرەب ئىسيانى]] مەزگىلىدە پۈتۈن ئەتراڧ شەھەرلەر ئىسيانچىلارنىڭ قولىغا ئۆتكەندە، مەدىنە قەلئەسى كېينچە "مەدىنە مۇداڧىئى" ئۇنۋانىنى ئالغۇچى ڧەخرىددىن پاشانىڭ قۇماندانلىقىدىكى تۈرك ئەسكەرلىرىنىڭ قىيىن شارائىتقا قارىماي قەھرەمانە تىركىشىشى بىلەن ئۇرۇشنىڭ ئاخىرلاشقانغە قەدەر ئوسمانلى دەۋلەتىنىڭ قولىدا قالغان. 1918- يىلى 30- ئوغۇز\ئۆكتەبىر ئىمزالانغان [[موندروس ئۇرۇش توختىتىش كېلىشىمى]] ئىمزالانغاندىمۇ ڧەخرىددىن پاشا شەھەرنى تاپشۇرمىغان. 1919- يىلى 20- قەھرىتان ئوسمانلى پايتەختىدىن كەلگەن بۇيرۇق بىلەن بۇ يەردىكى بىرلىك تەسلىم بولدى ۋە مەدىنەدىكى تۈرك ھۆكۈمرانلىقى نىھايەت تاپتى.
مەدىنە ئەسلىدىكى ياسىرىبۇ، يېتىپ كەلگەندىن كېيىن « مەدىنە نەبى »، مەنىسى « مەدىنە نەبى » بولۇپ، قىسقارتىلىپ « مەدىنە ». مەدىنە بولسا جىرا جىخەي ( يەنى مەككە ) دىن كېيىن، مۇھەممەد چىقىپ دىن تارقىتىش پائالىيىتى ئېلىپ بارىدىغان مۇھىم سورۇنى بولغان.
 
1925- يىلى قۇرۇلغان سەئۇدى ئەرەبىستان ھۆكۈمىتىنىڭ ئەجياد قەلئەسى كەبى تارىخى ئوسمانلى قەلئەلىرىنى يوقىتىش سىياسىتى نەتىجەسىدە مەدىنەدە تۈرك ئىزنالىرى بولمىش بىرلا [[ئەمبەرىيە مەسجىدى]] ۋە ئەل مۇئەززەم پويىز ئىستانسى قالغان.
پەيغەمبەر مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام ۋە تۆت خەلىپە دەۋرى، مەدىنە ئىسلام دىنىنىڭ سىياسىي مەركىزى ۋە مەدەنىيەت مەركىزى، شۇڭا، ئىسلام تارىخىدىكى ئىنتايىن مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ، مۇسۇلمانلار ئىلگىرى « يۇرۇتۇلغان شەھىرى »، ئۇ « تىنچلىق شەھىرى »، « غەلىبە شەھىرى » قاتارلىق چىرايلىق نامى بار.
 
== مۇھىم جايلار ==
مەدىنە شەھەر ئىچىدە قەدىمىي يادىكارلىقلار كۆپ، ئەڭ مەشھۇرلىرىدىن مۇھەممەد ئۆزى نازارەت قىلىپ سېلىنغان نەبى مەسچىتى، مەسچىتنىڭ مۇھەممەد پەيغەمبەر مەقبەرىسى بار.
ھەر ھەج پەسلىدە مەككە ۋە مەدىنە شەھەرلىرى مىلىيونلىغان ھاجى تەرىپىدىن زىيارەت قىلىنىدۇ. مەدىنە شەھرىدە زىيارەت قىلىنغۇسى جايلار كۆپ بولۇپ، مۇھىملىرى تۆۋەندىكىچە:
 
* [[مەسجىدى نەبەۋىي]]
1924 - يىلى، مەدىنە يىلى ئوسمان تۈرك ئىمپېرىيەسى تەرىپىدىن كونترول قىلىنىپ نەچچە ئەسىر ئۆتكەندىن كېيىن، ئىبنى سەئۇد ەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان، كېيىن سەئۇدى ئەرەبىستان پادىشاھلىقىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ قالدى.
* [[جەننەتۇل باقىي]] (قەبرىستان)
* ئۇھۇد تېغى ۋە قەبرىستانلىقى
* [[يەتتى مەسجىدلەر]]
* [[مەسجىدى قىبلەتەيىن]]
* [[جۈمئە مەسجىدى]]
* [[مەسجىدى قۇبا]] (مەدىنەدىكى تۇنجى مەسجىد)
* ھەمزە مەسجىدى
* ئەبۇبەكر مەسجىدى
* ئۆمەر مەسجىدى
* ئوسمان مەسجىدى
* ئەلى مەسجىدى
* مەسجىدى غەمامە (بۇلۇت مەسجىدى)
* ئەمبەرىيە مەسجىدى (ئوسمانلى مەسجىدى)
 
== پەيغەمبەر مەسجىدى ==
<nowiki>[[ھۆججەت:Madina_Haram_at_evening.jpg|center|thumb|750px| مەسجىدى ھەرەمنىڭ كۈن پېتىش ۋاقتىدىكى كۆرۈنىشى]]</nowiki> 
'''مەسجىدى نەبەۋىي:''' مەدىنىدىكى پەيغەمبەر مەسچىتى ئىسلام دىنىنىڭ 2 - چوڭ ھەرەم مەسچىتى. مەدىنە مەسچىتى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. مەدىنە شەھىرى سەئۇدىي ئەرەبىستانىنىڭ ناجار ن ھازا رايونى. ئوتتۇرا شەرق رايونىدىكى مۇھىم بولغان مەسچىتلەرنىڭ بىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.