يەھۇدى دىنى: تۈزىتىلگەن نەشرى ئارىسىدىكى پەرق

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
1 -قۇر:
{{TwinARAB|Ibraniyche}}
خەنزۇچە:犹太教
 
{|class="toccolours" style="float: left; font-size+1: 70%; width: 150px;"
! style="background: #ccf; text-align: center;" |
<font size="+1">'''ئىبرانىي تىلى\ئىبرانىيچە'''</font>
|-
|
[[ھۆججەت:Menora.svg|50 px]] [[ھۆججەت:Star of David.svg|50 px]]
|-
|
{| class="toccolours" style="float: left; font-size+1: 70%; width: 150px;"
|-
|
[[يەھۇدىلار|يەھۇدىلەر]]، '''يەھۇدىيلىك'''، [[مەزھەبلەر]]
|}
 
{| class="toccolours" style="float: left; font-size+1: 70%; width: 150px;"
|-
|
يەھۇدىي ئەلىڧبەسى
|}
 
{| class="toccolours" style="float: left; font-size+1: 70%; width: 150px;"
|-
|
'''دىنىي مەتىنلەر'''
|}
 
{| class="toccolours" style="float: left; font-size+1: 70%; width: 150px;"
|-
|
يەھۇدىي ڧەلسەڧەسى
|}
 
{| class="toccolours" style="float: left; font-size+1: 70%; width: 150px;"
|-
|
مۇقەددەس شەھەرلەر
|}
{| class="sortable"
| width=30% |'''رايون'''
|ئوتتۇرا شەرق
|-
|
|-
|
|
|-
|
 
|
|}
|}
 
'''يەھۇدى دىنى''' ياكى '''يەھۇدىيلىك''' ([[خەنزۇ تىلى|خەنزۇچە]]: 犹太教، [[ئەرەب تىلى|ئەرەبچە]]: '''اليهودية''' ''yahūdī،'' [[ئىبرانى تىلى|ئىبرانىچە]]: '''ייִדישקײט''' ''yəhūdī،'' [[لاتىن تىلى|لاتىنچە]]: Iudaismus ) — ئاساسان، يەھۇدىيلەر ئوتتۇرسىدا تارقالغان ئەڭ قەدىمىي دىنلاردىن بىرى. م.ب. بىرنىچى مىڭ يىلنىڭ باشلىرىدا قۇددۇس (فەلەستىن)دە ۋۇجۇدقا كەلگەن. ئەرەبىستان ياكى ئۇنىڭ شىمالىدىكى كۆچمەن ياھۇدىي قابىلەلەرى م.ب. 13-ئەسردە فەلەستىننى بېسىپ ئالدىلەر ۋە م.ب. 10-ئەسردە ئىسرائىل — ياھۇدىيە دەۋلەتىنى قۇردى. ئەنە شۇ قەبىلەلەرنىڭ دىنىي ئۆرف-ئادەتلەرى ۋە فەلەستىن خەلقىنىڭ ئايرىم ئېتىقادلىرىنى ئۆزىدە مۇجەسساملەشتۈرگەن. نامى ياھۇدا (Iuda) قەبىلەسىنىڭ نامىدىن ئېلىنغان.
 
تۇنجى بولۇپ ئىبرانىيلەرنىڭ مۇقەددەس
 
ئىلك ئولاراك İبرانىلەرىن كۇتسال كىتابı (تاناھ) ئىلە گەلەن، ئاردıندان دا تالمۇددا ۋە دىğئەر كۇتسال مەتىنلەردە داھا دا كاپساملı بىر şئەكىلدە ئىنكەلەنىپ يورۇملانان ئىنانç، فەلسەفە ۋە ياşئام بىçئىمىنىنە ئائىت ئۇيگۇلامالار بۈتۈنۈنە ۋەرىلەن ئاد. مۇسەۋىلىك، دىنى مۇسەۋىلەرە گۆرە، İسرائىلوğئۇللارı (داھا سونرا دا ياھۇدى ئۇلۇسۇ) ئىلە تانرı ئاراسıنداكى ئاكدە دايالı ئىلىşكىنىن دışئاۋۇرۇمۇدۇر. İلك تەك تانرıلı دىن يا دا دىنلەردەن بىرى ئولاراك كابۇل ئەدىلمەكتە ۋە ھâلەن گۈنۈمۈزدە ئۇيگۇلانان ئەن ئەسكى دىنî گەلەنەكلەر ئاراسıندا يەر ئالماكتادıر. تارىھى، ئىلكەلەرى ۋە ئەتىğئى ئىلە ھرىستىيانلıك ۋە İسلامıن يانı سıرا، كىمى İبراھىمî ئولمايان دىنلەرى دە ئەتكىلەيەن مۇسەۋىلىğئىن دىنى مەتىنلەرى ۋە گەلەنەكلەرىنىن بىرçئوğئۇ دىğئەر İبراھىمî دىنلەرىن دە مەركەزىندە يەر ئالıر. باتı ھıرىستىيانلığıنıن تەمەلىنى ئولۇşتۇران مۇسەۋىلىك، بىرçئوك يۆنۈ ئىلە لائىك باتı كاۋراملارı ئولان ئەتىك ۋە مەدەنى ھۇكۇكلا دا بەنزەرلىكلەر گۆستەرىر. گەرەك سونرادان بۇ دىنە گەçئەن گەرەكسە دوğئۇşتان ياھۇدى ئۇلۇسۇنا مەنسۇپ ئولان ، ياھۇدىلىğئىن تاكىپçئىلەرىنە ياھۇدى ئادı ۋەرىلىر. ياھۇدى توپلۇلۇğئۇ، كۇتسال مەتىنلەرىندە بىر دىنىن تاكىپçئىلەرىندەن زىيادە، بىر ئۇلۇس ئولاراك تانıملانمالارıندان ئۆتۈرۈ بىر دىنسەل ئەتنىك گرۇپ ئولاراك كابۇل ئەدىلىر. 2007 يıلı ئىتىبارىيلە، دۈنيا ئۈزەرىندەكى ياھۇدى نۈفۇسۇنۇن، يۈزدە 41'ئى İسرائىلدە،[2] يۈزدە 40'ı ئىسە ئامەرىكا بىرلەşئىك دەۋلەتلەرى'ندە ئولماك ئۈزەرە 13،2 مىليون ئولدۇğئۇ تاھمىن ئەدىلمەكتەدىر. دىğئەر بۈتۈن تەك تانرıلı دىنلەردە دە ئولدۇğئۇ گىبى، ياھۇدىلىكتە دە فاركلı مەزھەپلەر ۋاردıر. بۇنلارıن ئەن گەنىşلەرى ئاراسıندا، ئورتودوكس ياھۇدىلىك (ھارەدى ياھۇدىلىك ۋە مودەرن ئورتودوكس ياھۇدىلىك)، مۇھافازاكار ياھۇدىلىك ۋە رەفورمىست ياھۇدىلىك بۇلۇنۇر. بۇ مەزھەپلەر ئاراسıنداكى فاركلıلığıن تەمەلى، ھالاھا’يا (ياھۇدىلىك كانۇنلارı) ياكلاşıملارıدıر[كايناك بەلىرتىلمەلى]. ئورتودوكس ياھۇدىلىğئە گۆرە، تەۋرات ۋە ھالاھا ئىلاھىدىر، سونسۇزدۇر، دەğئىşتىرىلەمەزدىر ۋە ھەر ئىكىسىنە دە سıكıكا ئىتائات ئەدىلمەلىدىر. مۇھافازاكار ۋە رەفورمىست ياھۇدىلىك داھا لىبەرالدىر ئاما ئارالارıنداكى فارك، مۇھافازاكار ياھۇدىلىك، ياھۇدىلىğئىن گەرەكسىنىملەرىنى يورۇملاركەن، رەفورمىست ياھۇدىلىğئە گۆرە، داھا گەلەنەكلەرە باğلı كالıنماسıنı ساۋۇنۇر. رەفورمىست ياھۇدىلىكتەكى تىپىك دۈşئۈنكەيە گۆرە، ياھۇدىلىكلە ئىلگىلى كۇراللار، كıسıتلامالار ۋە زورۇنلۇلۇكلاردان زىيادە، داھا çئوك، بۈتۈن ياھۇدىلەرىن تاكىپ ئەتتىğئى گەنەل تالىماتلار ئولمالı.[كايناك بەلىرتىلمەلى]. گۈنۈمۈز مۇسەۋىلىğئىندە، مەركەزى ئوتورىتە تەك بىر كىşئى يا دا كۇرۇما دەğئىل، كۇتسال مەتىنلەرە، دىن ھۇكۇكۇنا ۋە بۇ مەتىن ۋە كانۇنلارı يورۇملايان بىلگە ھاھاملارا ۋەرىلمىşتىر. ياھۇدى گەلەنەğئىنە گۆرە، مۇسەۋىلىك (م.ئۆ. 2000 كىۋارıندا) تانرı ئىلە ياھۇدى ئۇلۇسۇنۇن ئاتاسı ۋە ياھۇدى سويۇنۇن باşلاتıكıسı ئولان İبراھىم ئاراسıنداكى ئاكىت ئىلە باşلار. Çئاğلار بويۇنكا، ياھۇدىلىك بىر دىزى دىنى ئىلكەيە رىئايەت ئەتمىş، بۇنلارıن باşıندا دا ئەۋرەنى ياراتان ۋە يۆنەتمەيە دەۋام ئەدەن تەك، ھەر şئەيى بىلەن، ھەر şئەيە كادىر، باğışلايıكı ۋە ھەر يەردە ئولان بىر تانرı'يا ئىمان ئەتمەك گەلمىşتىر. مۇسەۋىلىğئىن çئوğئۇ كولۇنا گۆرە، تانرı İسرائىلوğئۇللارı ۋە ئونلارıن سويۇندان گەلەنلەر ئىلە بىر ئاكىت ياپمış، تانرı'نıن كانۇنلارı ۋە ئەمىرلەرى سىنا داğı'ندا، يازıلı ۋە سۆزلۈ تورا şئەكلىندە ۋاھيولۇنمۇşتۇر. ئۆتە ياندان، كاراي مۇسەۋىلەرى سادەكە يازıلı تورا'نıن ۋاھيولۇندۇğئۇنا ئىنانıرلار. مۇسەۋىلىكتە، تورا çئالışمالارı ئىلە تورا'دا كايıت ئالتıنا ئالıنان ۋە تالمۇددا تەفسىر ئەدىلەن ئەمىرلەرە ئۇيۇلماسıنا گەلەنەكسەل ئولاراك بۈيۈك ئۆنەم ئاتفەدىلمىşتىر.
 
[[تۈر:دىن]]