خىرىستىيان دىنى: تۈزىتىلگەن نەشرى ئارىسىدىكى پەرق
Content deleted Content added
Created page with 'خىرىستىيان دىنى بولسا ئەيسا ئەلەيھىسسلامغا بىرىلگەن ئىنجىل ئىسىملىك كىتاپنى يەھۇدىلەر ئوزگەرتك…' |
No edit summary |
||
1 -قۇر:
[[ھۆججەت:Calvary cross.svg|thumb|خىرىستىئانلارنىڭ پىرىنسىپال سىمۋولى
{| class="wikitable"
|+
!1ھەممىدىن بۇرۇن سۆز مەۋجۇت ئىدى. ئۇ تەڭرى بىلەن بىللە ئىدى ھەم ئۆزى تەڭرى ئىدى. 2 ئۇ، ئالەم يارىتىلىشتىن بۇرۇنلا تەڭرى بىلەن بىللە ئىدى. 3 ئۇ ئارقىلىق بارلىق يارىتىلىشلار يارىتىلدى. ھېچقانداق مەۋجۇدات ئۇنىڭسىز يارىتىلغان ئەمەس. 4 سۆز ھاياتلىقنىڭ مەنبەسى بولۇپ، بۇ ھاياتلىق ئادەملەرگە نۇر ئېلىپ كەلدى. 5 نۇر قاراڭغۇلۇقنى يورۇتىدۇ. قاراڭغۇلۇق بولسا نۇرنى ھەرگىز يېڭەلمەيدۇ. (يوھاننا 1:1)
|}
]]
خىرىستىئان دىنى ناسىرەلىك ئەيسانىڭ ھاياتى ۋە تەلىماتلىرىنى ئاساس قىلغان ئىبرانىي دىنىغا تەۋە بولغان دىني ئېتىقاد. ئۇنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى خىرىستىيان دەپ ئاتىلىدۇ، ئەيسا (يېشۇئانى) مەسىھ(ياكى خرىستوس) دەپ ئىشىنىدۇ. خرىستوسنىڭ كېلىشى ئىبرانىي ئىنجىلدا مەسىھنىڭ كېلىشى دەپ ئالدىن بىشارەت بېرىلگەن. يەھۇدىيلارنىڭ مۇقەددەس كىتابىنى خىرىستىيان دىنىدا كونا ئەھدە دەپ ئاتايدۇ ۋە يېشۇئا، ئۇنىڭ پائالىيەتلىرى ھەققىدىكى تۆت خۇشخەۋەر كىتابى، يەنى مەتتا، ماركۇس، لۇقا ۋە يوھاننالارنىڭ خۇشخەۋەرلىرى، ئەلچىلەرنىڭ پائالىيەتلىرى، خەت-چەكلەر ۋە ۋەھىيلەر بىرلىشىپ يېڭى ئەھدى دەپ قارىلىدۇ. خىرىستىئان دىنى دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ دىن بولۇپ ، 2015-يىلغىچە تەخمىنەن 2 مىليارد 300 مىليون ئەگەشكۈچىسى بار.
خىرىستىئان دىنى مەدەنىيەت جەھەتتىن غەرب ۋە شەرق شاقلىرىغا بۆلۈنگەن ، شۇنداقلا ھەققانىيلىق ۋە نىجاتلىقنىڭ ماھىيىتى ، چېركاۋ ، بۇيرۇق ۋە خىرىستىيان دىنىغا ئائىت تەلىماتلىرىدىكى پەرقلەر بىلەن مەزھەپلەرگە بۆلۈنگەن. ئۇلارنىڭ ئورتاق ئەقىدىسى ئەيسا مەسىھ تەڭرىنىڭ ئوغلى، ئۇ تەڭرىنىڭ ئىنسان شەكلىدە زېمىنغا كېلىپ، ئىنسانلارنى نىمىنىڭ ھەقىقەتلىكىنى تونۇتۇش، نىمنىنىڭ كەچۈرۈم، نىمىنىڭ گۇناھ ئىكەنلىكىنى، گۇناھتىن قانداق قۇتۇلۇش يولىنى كۆرسەتكەن ۋە ئىنسانلارنىڭ گۇناھى ئۈچۈن كىرىستكە مىخلانغان، بۇنىڭ بىلەن بىرگە ئىنسانلارنىڭ گۇناھىنى كىرىستكە قويۇپ، ئۈچ كۈندىن كېيىن قايتا تىرىلىپ، تەڭرى بىلەن ئىنسانلار ئارىسىدا يېڭى ئەھدە تۈزگەن، يەنى كىمكى يېشۇئاغا ئىشەنسە، ئۇنىڭدىن كەلگەن قۇتۇلۇشقا ئىشەنسەن، ئۇ قۇتۇلدۇرۇلىدۇ، ئۇنىڭ گۇناھلىرى كەچۈرىلىدۇ، دەپ ئىشىنىش بولۇپ. ئۇلار ئورتاق ھالدا، ئىنسان گۇناھتىن ئۆز كۈچى ۋە قىلغان ياخشىلىقلىرى بىلەن قۇتۇلۇپ بولالمايدۇ، چۈنكى كەچۈرۈلۈش سودا ئەمەس، بەلكى مېھرىبانلىق، تەڭرى ئىنسانلارنى كەچۈرۈش ئۈچۈن ئادالىتىنى تاشلاپ قۇيالمايدۇ، چۈنكى تەڭرى ئۆزگەرمەيدۇ، سۆزىدىن يانمايدۇ. تەڭرى ئادىل سوتچى، شۇڭا ئۇ گۇناھقا جازا قارارى بېرىدۇ، ئەمما ئۇ جازانى ئۆزى ئۆتەپ، ئىنسانلارنى گۇناھتىن قۇتقۇزىدۇ، دەپ تونۇيدۇ. مانا بۇ ھەرقايسى خىرىستىئان مەزھەپلىرىنىڭ ئورتاق ئېتىقاد نۇقتىسى.
خىرىستىئان دىنى 1-ئەسىردە رىمنىڭ يەھۇدىيە ئۆلكىسىدە ئىككىنچى ئىبادەتخانا يەھۇدى مەزھىپى سۈپىتىدە باشلانغان. ئەيسانىڭ ئەلچىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى دەسلەپكى زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان بولسىمۇ ، لېۋانت ، ياۋروپا ، ئانادولۇ ، مېسوپوتامىيە ، ترانكاۋكازىيە ، مىسىر ۋە ئېفىيوپىيە قاتارلىق جايلارغا تارقالغان. ئۇ ئۇزۇن ئۆتمەيلا يەھۇدىيلارنىڭ ئۆرپ-ئادەتلىرىدىن ئايرىلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان نازۇك خۇدادىن قورققۇچىلارنى جەلپ قىلدى ، مىلادىيە 70-يىلى ئېرۇسالىم يىقىلغاندىن كېيىن ، بۇتخانىنى ئاساس قىلغان يەھۇدىي دىنىنى ئاخىرلاشتۇردى ، خىرىستىئان دىنى ئاستا-ئاستا يەھۇدىي دىنىدىن ئايرىلدى. ئىمپېراتور كونستانتىن مىلان پەرمانى (313) بىلەن رىم ئىمپېرىيىسىدىكى خىرىستىيان دىنىنى قانۇنسىزلاشتۇردى ، كېيىن نىكايا كېڭىشىنى چاقىردى (325) ، دەسلەپكى خىرىستىيان دىنى رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ دۆلەت چېركاۋىغا ئايلىنىدۇ (380). خىرىستىئان دىنىنىڭ بىرلىككە كەلگەن چېركاۋنىڭ دەسلەپكى بۆلگۈنچىلىكتىن بۇرۇنقى تارىخى بەزىدە «بۈيۈك چېركاۋ» دەپمۇ ئاتىلىدۇ (گەرچە گېنىستوك مەزھەپلىرى گنوست خىرىستىيان دىنى ۋە يەھۇدىي خىرىستىيانلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ). ئەفەس كېڭىشى (431) ۋە شەرق پراۋۇسلاۋىيە دىنى خىرىستىيان دىنىدىكى ئوخشىماسلىق سەۋەبىدىن چالكېدون كېڭىشى (451) دىن كېيىن بۆلۈنۈپ كەتكەندىن كېيىن ، شەرق چېركاۋى پارچىلىنىپ كەتتى ، [3] شەرقىي پراۋۇسلاۋىيە چېركاۋى بىلەن كاتولىك چېركاۋى شەرق-غەرب شىزىمدا ئايرىلدى. (1054) ، بولۇپمۇ رىم ئېپىسكوپىنىڭ ھوقۇقى ئۈستىدىن. پروتېستانت دىنى ئىسلاھات دەۋرىدە (16-ئەسىردە) (كۆپىنچە لاتىنچە ، گەرچە شەرق ، كاتولىك چېركاۋلىرىدىن ئاز سانلىق كىشىلەر بولسىمۇ) دىننىي ۋە چېركاۋ تالاش-تارتىشلىرى سەۋەبىدىن نۇرغۇن مەزھەپلەرگە بۆلۈندى ، كۆپىنچىسى ئاقلاش ۋە پاپانىڭ مۇھىملىقى مەسىلىسىدە. خىرىستىئان دىنى غەرب مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتىدا گەۋدىلىك رول ئوينىدى ، بولۇپمۇ ياۋروپادا قەدىمكى دەۋرلەردىن ۋە ئوتتۇرا ئەسىردىن باشلاپ ياۋروپادا. [4] [5] [6] [7] [8] بايقاش دەۋرىدىن كېيىن (15-ئەسىردىن 17-ئەسىرگىچە) خىرىستىيان دىنى مىسسىيونېرلار خىزمىتى ئارقىلىق ئامېرىكا قىتئەسى ، ئوكيانىيە ، سەھرايى كەبىرنىڭ جەنۇبىدىكى ئافرىقا ۋە دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىغا تارقالغان. [9] [10] [11]
خىرىستىئان دىنىنىڭ تۆت چوڭ تارمىقى كاتولىك چېركاۋى (1 مىليارد 300 مىليون / 50.1%) ، پروتېستانت دىنى (920 مىليون / 36.7%) ، شەرقىي پراۋۇسلاۋىيە چېركاۋى (230 مىليون) ۋە شەرق پراۋۇسلاۋىيە (62 مىليون / پراۋۇسلاۋىيە% 11.9 نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) ، [ 12] [13] ئىتتىپاقلىق (ئېكولوگىيىلىك) ئۈچۈن ھەر خىل تىرىشچانلىقلار ئىچىدە. غەربتە چىڭ تۇرۇش نىسبىتى تۆۋەنلىگەن بولسىمۇ ، خىرىستىئان دىنى بۇ رايوندىكى ئاساسلىق دىن بولۇپ ، تەخمىنەن% 70 ئاھالە خىرىستىيان دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ. دۇنيادىكى نوپۇسى ئەڭ كۆپ قىتئە بولغان ئافرىقا ۋە ئاسىيادا خىرىستىئان دىنى كۈنسېرى كۈچىيىۋاتىدۇ. خىرىستىيانلار دۇنيانىڭ بەزى رايونلىرىدا ، بولۇپمۇ ئوتتۇرا شەرق ، شىمالىي ئافرىقا ، شەرقىي ئاسىيا ۋە جەنۇبىي ئاسىيادا زىيانكەشلىككە ئۇچرىماقتا. [17]
== ئېتمولوگىيىسى ==
دەسلەپكى يەھۇدىي خىرىستىيانلىرى ئۆزىنى «يول» (της οδου) دەپ ئاتىغان ، بەلكىم يەشايا 40: 3 دىن كەلگەن ، «رەببىمىزنىڭ يولىنى تەييارلاڭ». [19] [1-ئىزاھات] خىرىستىيان »(گرېتسىيەچە: Χριστιανός) تۇنجى قېتىم ئانتاكيادىكى يەھۇدىي ئەمەس يەھۇدىيلار تەرىپىدىن« مەسىھنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى »مەنىسىدىكى ئانتاكيا شەھرىدە ئەيسانىڭ شاگىرتلىرىغا قارىتىلغان. «خىرىستىئان دىنى» (گرېكچە: Χριστιανισμός) ئاتالغۇسىنىڭ ئەڭ بۇرۇنقى خاتىرىلىنىشى مىلادىيە 100-يىللاردا ئانتاكيالىق Ignatius تەرىپىدىن ئىشلىتىلگەن.
== ئېتىقاد ==
دۇنيا مىقياسىدىكى خىرىستىيانلار ئاساسىي ئېتىقادتا بولسىمۇ ، ئىنجىل ۋە خىرىستىئان دىنىنى ئاساس قىلغان مۇقەددەس ئەنئەنىلەرگە بولغان چۈشەنچە ۋە كۆز قاراشلارمۇ ئوخشىمايدۇ.
=== ئەقىدە ===
ئىخچام تەلىمات بايانلىرى ياكى دىنىي ئېتىقادنى ئېتىراپ قىلىش ئەقىدە دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇلار سۇغا چۆمۈلدۈرۈش فورمۇلاسى سۈپىتىدە باشلانغان ۋە كېيىن 4-ۋە 5-ئەسىردىكى خىرىستىيان دىنى تالاش-تارتىشلىرى جەريانىدا كېڭىيىپ ، ئېتىقادنىڭ بايانلىرىغا ئايلانغان.
[[ھۆججەت:Nicaea icon.jpg|thumb|ئىمپېراتور كونىستانتىن ۋە نىكايا بىرىنچى كېڭىشىنىڭ ئاتىلىرى (325) نىڭ 381-يىلدىكى نىكېنو-كونستانتىنوپولىتان ئەقىدىسىنى تۇتقانلىقى تەسۋىرلەنگەن شەرق خىرىستىيان سىنبەلگىسى]]
ئەلچىلەر ئەقىدىسى خىرىستىيان ئېتىقادى ماقالىلىرىنىڭ ئەڭ كۆپ قوبۇل قىلىنغان باياناتى. ئۇ بىر قاتار خىرىستىيان دىنىنىڭ مەزھەپلىرى ۋە كاتولىك دىنى مەقسەتلىرى ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ ، ئەڭ كۆرۈنەرلىك بولغىنى خىرىستىيان دىنىنىڭ ئەنئەنىسى بولغان كاتولىك چېركاۋىنىڭ لاتىن چېركاۋى ، لۇتېر دىنى ، ئانگېلانىزىم ۋە غەربنىڭ ئۆرپ-ئادەتلىرى. ئۇنى پرېسبېرىئانلار ، ئۇسۇلچىلار ۋە جامائەتچىلەرمۇ ئىشلىتىدۇ. بۇ ئالاھىدە ئەقىدە 2-ئەسىردىن 9-ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىقتا بارلىققا كەلگەن. ئۇنىڭ مەركىزىي تەلىماتلىرى ئۈچ ئىلاھ ۋە ياراتقۇچى خۇدادۇر. بۇ ئەقىدىدە تېپىلغان ھەر بىر تەلىماتنى ئەلچىلىك دەۋرىدىكى بايانلارغا سۈرۈشتۈرۈشكە بولىدۇ. بۇ ئەقىدە ئېنىقكى رىم چېركاۋلىرىدىكى چۆمۈلدۈرلۈش نامزاتلىرى ئۈچۈن خىرىستىيان تەلىماتىنىڭ خۇلاسىسى سۈپىتىدە ئىشلىتىلگەن. ئۇنىڭ نۇقتىلىرى:
* ئاتىسى خۇداغا ، ئەيسا مەسىھنى خۇدانىڭ ئوغلى ۋە مۇقەددەس روھقا ئىشىنىش
* دوزاخقا كىرىش ، تىرىلىش ۋە مەسىھنىڭ كۆتۈرۈلۈشى
* چېركاۋنىڭ مۇقەددەسلىكى ۋە ئەۋلىيالارنىڭ ئورتاقلىشىشى
* مەسىھنىڭ ئىككىنچى قېتىم كېلىشى ، قىيامەت كۈنى ۋە ساداقەتمەنلەرنىڭ قۇتۇلۇشى
نىكېن ئەقىدىسى ئاساسلىقى ئارىيان دىنىغا جاۋابەن ، 325 ۋە 381-يىللىرى نىكايا ۋە كونستانتىنوپول كېڭىشىدە تۈزۈلگەن ، [29] [30] ۋە 431-يىلى ئەفەس بىرىنچى كېڭىشى تەرىپىدىن خىرىستىيان دىنىنىڭ دۇنياۋى ئەقىدىسى دەپ ئېتىراپ قىلىنغان. ]
451-يىلى چالكېدون كېڭىشىدە تەرەققىي قىلغان چالكېدونىيە ئېنىقلىمىسى ياكى ئەقىدىسى ، [32] گەرچە شەرق پراۋۇسلاۋىيە تەرىپىدىن رەت قىلىنغان بولسىمۇ ، [33] مەسىھكە «ئىككى تەبىئەتتە ئېتىراپ قىلىنىشنى ، ئاساسسىز ، ئۆزگەرمەس ، ئايرىلماس ، ئايرىلالمايدىغان» دەپ ئۆگەتكەن: بىر ئىلاھىي ۋە بىر ئىنسان ، ھەر ئىككى تەبىئەت گەرچە ئۆزىدە مۇكەممەل بولسىمۇ ، ئەمما ئۇلارمۇ بىر ئادەمگە مۇكەممەل بىرلەشتۈرۈلگەن.
غەربىي چېركاۋدا نىكېنى ۋە كالكونىيە بىلەن ئوخشاش ئورۇنغا ئىگە بولغان ئاتاناس ئەقىدىسى مۇنداق دەيدۇ: «بىز ئۈچ ئىلاھتا ، ئۈچ ئىلاھتا بىر ئىلاھقا ئىبادەت قىلىمىز.
كۆپىنچە خىرىستىيانلار (كاتولىك ، شەرق پراۋۇسلاۋىيە ، شەرق پراۋۇسلاۋىيە ۋە پروتېستانتلار ئوخشاشلا) ئەقىدە ئىشلىتىشنى قوبۇل قىلىدۇ ۋە كەم دېگەندە يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئەقىدىلەرگە مۇشتەرى بولىدۇ.
نۇرغۇنلىغان خۇش خەۋەرچى پروتېستانتلار ئەقىدىنىڭ بەزى ماددىلىرى ياكى ھەممىسىگە قوشۇلغان تەقدىردىمۇ ، ئەقىدىلەرنى ئىماننىڭ ئېنىق بايانلىرى سۈپىتىدە رەت قىلىدۇ. كۆپىنچە چۆمۈلدۈرگۈچىلەر «ئۆز-ئارا چەكلەش كۈچىگە ئىگە ئېتىقادنى ئېتىراپ قىلىشنى مەقسەت قىلمىغانلىقى ئۈچۈن» ئەقىدىلەرنى ئىشلەتمەيدۇ. مەسىھ) ، كانادادىكى خۇش خەۋەر خىرىستىيان چېركاۋى ۋە خىرىستىيان چېركاۋلىرى. [38] [39]: 14-15 [40]: 123
== ئەيسا/ يېشۇئا ==
خىرىستىئان دىنىنىڭ مەركىزى پرىنسىپى ئەيساغا خۇدانىڭ ئوغلى ۋە مەسىھ (مەسىھ) دەپ ئىشىنىش. خىرىستىيانلار ئەيسا مەسىھنىڭ مەسىھ بولۇش سۈپىتى بىلەن خۇدا تەرىپىدىن ئىنسانىيەتنىڭ نىجاتكارى سۈپىتىدە مەسىھ قىلىنغانلىقىغا ئىشىنىدۇ ۋە ئەيسانىڭ كېلىشىنىڭ كونا ئەھدىدىكى مەسىھنىڭ بېشارەتلىرىنىڭ ئەمەلگە ئاشقانلىقىغا ئىشىنىدۇ. خىرىستىيانلارنىڭ مەسىھ ئۇقۇمى ھازىرقى يەھۇدىي ئۇقۇمىدىن كۆرۈنەرلىك پەرقلىنىدۇ. خىرىستىيان دىنىنىڭ يادرولۇق ئېتىقادى شۇكى ، ئەيسانىڭ ئۆلۈمى ۋە تىرىلىشىگە ئىشىنىش ۋە قوبۇل قىلىش ئارقىلىق ، گۇناھكار ئىنسانلار خۇدا بىلەن يارىشىپ ، شۇ ئارقىلىق نىجاتلىق ۋە مەڭگۈلۈك ھاياتنىڭ ۋەدىسىنى بېرىدۇ.
خىرىستىيان تارىخىنىڭ دەسلەپكى ئەسىرلىرىدە ئەيسانىڭ ماھىيىتى ھەققىدە نۇرغۇن ئىلاھىي تالاش-تارتىشلار بولغان بولسىمۇ ، ئادەتتە ، خىرىستىيانلار ئەيسانى تەڭرىنىڭ ئوبرازى ۋە «ھەقىقىي خۇدا ۋە ھەقىقىي ئادەم» (ياكى پۈتۈنلەي ئىلاھىي ۋە تولۇق ئىنسان) دەپ قارايدۇ. ئەيسا تولۇق ئىنسان بولۇپ ، ئىنساننىڭ ئازابى ۋە ئېزىقتۇرۇشىغا دۇچار بولدى ، ئەمما گۇناھ قىلمىدى. تولۇق خۇدا بولۇش سۈپىتى بىلەن ، ئۇ قايتا تىرىلدى. يېڭى ئەھدىگە ئاساسلانغاندا ، ئۇ ئۆلۈكتىن تىرىلگەن ، [42] ئاسمانغا كۆتۈرۈلگەن ، ئاتىسىنىڭ ئوڭ يېنىدا ئولتۇرغان [43] ۋە ئاخىرىدا قايتىپ كېلىدۇ [ئەلچىلەر 1: 9- 11]. ئۆلۈكلەرنىڭ تىرىلىشى ، ئاخىرقى ھۆكۈم ۋە خۇدا پادىشاھلىقىنىڭ ئاخىرقى ئورنى قاتارلىق مەسىھنىڭ بېشارىتى.
مەتتا ۋە لۇقانىڭ قانون ئىنجىللىرىغا ئاساسلانغاندا ، ئەيسا مۇقەددەس روھ تەرىپىدىن ھامىلىدار بولۇپ ، مەريەم مەريەمدىن تۇغۇلغان. گەرچە قەدىمكى ئىنجىللاردا بوۋاقلار ئىنجىللىرى ئالقىشقا ئېرىشكەن بولسىمۇ ، ئەيسانىڭ بالىلىق دەۋرىنىڭ ئاز بىر قىسمى قانۇنىيەتلىك ئىنجىللاردا خاتىرىلەنگەن. سېلىشتۇرۇشقا سېلىشتۇرغاندا ، ئۇنىڭ قۇرامىغا يەتكەنلىكى ، بولۇپمۇ ۋاپات بولۇشتىن بىر ھەپتە بۇرۇن ، يېڭى ئەھدە ئىچىدىكى ئىنجىللاردا ياخشى خاتىرىلەنگەن ، چۈنكى ئۇنىڭ ھاياتىنىڭ بىر قىسمى ئەڭ مۇھىم دەپ قارىلىدۇ. ئەيسانىڭ خىزمىتى توغرىسىدىكى ئىنجىلدىكى خاتىرىلەر: ئۇنىڭ چۆمۈلدۈرۈلۈشى ، مۆجىزىلىرى ، ۋەز-نەسىھەتلىرى ، تەلىماتلىرى ۋە ئەمەللىرى.
=== ئۆلۈم ۋە تىرىلىش ===
[[ھۆججەت:Diego-Velazquez-The-crucifixion.jpg|thumb|كرېستكە مىخلىنىش ، ئەيسانىڭ كرېستتىكى ئۆلۈمىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ ، دىئاگو ۋېلازكېز سىزغان رەسىم. 1632-يىلى]]
خىرىستىيانلار ئەيسانىڭ تىرىلىشىنى ئۇلارنىڭ ئېتىقادىنىڭ ئۇل تېشى دەپ قارايدۇ (1 كورىنتلىقلارغا 15-بەتكە قاراڭ) ۋە تارىختىكى ئەڭ مۇھىم ۋەقە. خىرىستىيان ئەقىدىلىرى ئىچىدە ، ئەيسانىڭ ئۆلۈمى ۋە تىرىلىشى خىرىستىيان تەلىماتى ۋە ئىلاھىيەتنىڭ كۆپىنچىسى ئاساس قىلىنغان ئىككى يادرولۇق ھادىسە. يېڭى ئەھدىگە ئاساسلانغاندا ، ئەيسا كرېستكە مىخلانغان ، جىسمانىي جەھەتتىن قازا قىلغان ، قەبرىنىڭ ئىچىگە دەپنە قىلىنغان ۋە ئۈچ كۈندىن كېيىن تىرىلگەن. 19: 30-31] [Mk. 16: 1] [16: 6]
يېڭى ئەھدىدە ئەيسانىڭ ئون ئىككى ئەلچىسى ۋە شاگىرتلىرىغا ئوخشىمىغان سورۇنلاردا تىرىلگەندىن كېيىنكى بىر قانچە كۆرۈنۈشلىرى تىلغا ئېلىنغان ، بۇنىڭ ئىچىدە «بىراقلا بەش يۈزدىن ئارتۇق قېرىنداش» ، [1 كورىنتلىقلار 15: 6] ئەيسا جەننەتكە چىقىشتىن ئىلگىرى. ئەيسانىڭ ئۆلۈمى ۋە تىرىلىشى بارلىق دۇئا-تىلاۋەت پائالىيەتلىرىدە خىرىستىيانلار تەرىپىدىن خاتىرىلىنىدۇ ، جۈمە كۈنى ۋە پاسخا يەكشەنبە كۈنىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مۇقەددەس ھەپتە مەزگىلىدە ئالاھىدە تەكىتلىنىدۇ.
ئەيسانىڭ ئۆلۈمى ۋە تىرىلىشى ئادەتتە خىرىستىيان ئىلاھىيەتلىرىدىكى ئەڭ مۇھىم ۋەقەلەر دەپ قارىلىدۇ ، بۇنىڭ سەۋەبى ، ئۇلار ئەيسانىڭ ھايات ۋە ئۆلۈم ئۈستىدىن كۈچ-قۇدرەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى ، شۇڭا كىشىلەرگە مەڭگۈلۈك ھايات ئاتا قىلىش ھوقۇقى ۋە كۈچىنىڭ بارلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
خىرىستىيان چېركاۋلىرى ناھايىتى ئاز بىر قىسىم ئەھۋاللارنى ھېسابقا ئالمىغاندا ، ئەيسانىڭ قايتا تىرىلگەنلىكى توغرىسىدىكى يېڭى ئەھكامنى قوبۇل قىلىدۇ ۋە ئۆگىتىدۇ. بەزى زامانىۋى ئۆلىمالار ئەيسا ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ قايتا تىرىلىشكە بولغان ئېتىقادىنى تارىختىكى ئەيسانىڭ ئىزچىللىقى ۋە دەسلەپكى چېركاۋنىڭ جاكارلىنىشى ئۈچۈن چىقىش نۇقتىسى قىلىدۇ. بەزى لىبېرال خىرىستىيانلار جىسمانى جەھەتتىن تىرىلىشنى قوبۇل قىلمايدۇ ، [49] [50] بۇ ھېكايىنى سىمۋوللۇق ۋە مەنىۋى ئوزۇقلاندۇرىدىغان ئەپسانىلەر دەپ قارايدۇ. ئۆلۈم ۋە تىرىلىش ھەققىدىكى تالاش-تارتىشلار نۇرغۇن دىنىي مۇنازىرىلەر ۋە دىنلار ئارا دىئالوگلاردا يۈز بېرىدۇ. دەسلەپكى خىرىستىيان دىنىنى قوبۇل قىلغان ۋە دىن تارقاتقۇچى پاۋلۇس مۇنداق يازغان: «ئەگەر مەسىھ تىرىلمىگەن بولسا ، بىزنىڭ ۋەز-نەسىھەتلىرىمىزنىڭ ھەممىسى كارغا كەلمەيدۇ ، خۇداغا بولغان ئىشەنچىڭىز بىكار». [1 كورىنتلىقلار 15: 14]
=== نىجاتلىق ===
پاۋلۇس پاۋلۇس ئۆز دەۋرىدىكى يەھۇدىيلار ۋە رىم مۇشرىكلىرىغا ئوخشاش ، قۇربانلىقنىڭ يېڭى تۇغقاندارچىلىق مۇناسىۋىتى ، پاكلىق ۋە مەڭگۈلۈك ھايات ئېلىپ كېلەلەيدىغانلىقىغا ئىشەنگەن. پاۋلۇس ئۈچۈن زۆرۈر قۇربانلىق ئەيسانىڭ ئۆلۈمى ئىدى: «مەسىھ» بولغان يەھۇدىي ئەمەسلەرمۇ ئىسرائىلىيەگە ئوخشاش ، ئىبراھىمنىڭ ئەۋلادلىرى ۋە «ۋەدىگە ۋارىسلىق قىلغۇچىلار». 3: 29] گۆش ». 8: 9,11,16] [53]
[[ھۆججەت:GOTHA-cranach-veljo.jpg|thumb|[[لۇكاس كراناچ ئاقساقال]] ، [[قانۇن ۋە ئىنجىل]] ، گېرزوگلىچ مۇزېيى ، [[گېرمانىيە]] گوتا.]]
زامانىۋى خىرىستىيان چېركاۋلىرى يەھۇدىيلار ۋە يەھۇدىي ئەمەسلەرنىڭ خۇدا ئائىلىسىدە قانداق بولىدىغانلىقى مەسىلىسىگە قارىغاندا ، ئىنسانىيەتنىڭ گۇناھ ۋە ئۆلۈمنىڭ ئۇنىۋېرسال ھالىتىدىن قانداق قۇتۇلۇشىغا بەكرەك كۆڭۈل بۆلىدۇ. شەرقىي پراۋۇسلاۋىيە ئىلاھىيەتشۇناسلىقىغا ئاساسلانغاندا ، ئۇلارنىڭ ئىرېنىئۇسنىڭ قايتا-قايتا تەكرارلاش نەزەرىيىسى ئوتتۇرىغا قويغان كاپارەتنى چۈشىنىشىگە ئاساسەن ، ئەيسانىڭ ئۆلۈمى تۆلەم. بۇ سۆيگۈ ۋە ئىنسانىيەتكە يېقىنلاشقان خۇدا بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى ئەسلىگە كەلتۈرىدۇ ۋە بۇ كېسەلنىڭ مۇمكىنچىلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. پاللاش ، تەڭرى ئىنسانىيەتنىڭ بولۇشىنى ئارزۇ قىلىدىغان ئىنسانغا ئايلىنىش. كاتولىك تەلىماتىغا ئاساسلانغاندا ، ئەيسانىڭ ئۆلۈمى خۇدانىڭ غەزىپىنى قاندۇرىدۇ ، بۇ ئىنسانلارنىڭ گۇناھلىرى تۈپەيلىدىن كېلىپ چىققان خۇدانىڭ شەرىپىگە قىلىنغان جىنايەتتىن كېلىپ چىققان. كاتولىك چېركاۋى نىجات تېپىش خىرىستىيانلارنىڭ ساداقەتسىز بولمايدىغانلىقىنى ئۆگىتىدۇ. دىنغا ئېتىقاد قىلغۇچىلار چوقۇم مۇھەببەت پرىنسىپى بويىچە ياشىشى ۋە ئادەتتە چۆمۈلدۈرۈلۈشى كېرەك. پروتېستانت ئىلاھىيىتىدە ، ئەيسانىڭ ئۆلۈمى ئەيسا ئېلىپ كەلگەن ئورۇنباسار جازا دەپ قارىلىدۇ ، چۈنكى خۇدانىڭ ئەخلاق قانۇنىغا خىلاپلىق قىلغاندا ئىنسانىيەت تۆلەشكە تېگىشلىك قەرز. مارتىن لۇتېر سۇغا چۆمۈلدۈرۈشنىڭ نىجاتلىققا موھتاج ئىكەنلىكىنى ئۆگەتكەن ، ئەمما زامانىۋى لۇتېرلار ۋە باشقا پروتېستانتلار نىجاتلىقنىڭ ئىنساننىڭ خۇدانىڭ شەپقىتى بىلەن كەلگەن سوۋغات ئىكەنلىكىنى ، بەزىدە چۆمۈلدۈرۈشتىن باشقا ، ھەتتا «چەكسىز ئىلتىپات» دەپ ئېنىقلىما بېرىلىدىغانلىقىنى ئۆگىتىدۇ.
خىرىستىيانلار شەخسلەرنىڭ نىجات تېپىشىنىڭ خۇدا تەرىپىدىن ئالدىن بېكىتىلگەنلىكىگە بولغان كۆز قارىشىدا ئوخشىمايدۇ. ئىسلاھ قىلىنغان ئىلاھىيەت شەخسلەرنىڭ ئۆزىنى قۇتۇلدۇرۇشقا تامامەن قۇربى يەتمەيدىغانلىقىنى ، ئەمما مېھىر-شەپقەتنى پاكلىغىلى بولمايدىغانلىقىنى ئۆگىتىش ئارقىلىق مېھىر-شەپقەتكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىدۇ. بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا ، كاتولىك دىنى مۇرىتلىرى ، پراۋۇسلاۋىيە خىرىستىيانلىرى ۋە ئارمىنىيە پروتېستانتلىرى ئەيساغا ئېتىقاد قىلىش ئۈچۈن ئەركىن ئىرادىنى يۈرگۈزۈش كېرەك دەپ قارايدۇ.
=== ئۈچبىرلىك ===
بىر ئىلاھنىڭ [59] ئاتا ، ئوغۇل (ئەيسا مەسىھكە كىرىش) ۋە مۇقەددەس روھتىن ئىبارەت ئۈچ روشەن ، ئەبەدىي ئورتاق مەۋجۇت بولغان ئۈچ پېرسونالنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغانلىقى توغرىسىدىكى تەلىماتنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ئۈچ پېرسونال بىرلىكتە ئىلاھ دەپ ئاتىلىدۇ ، [60] [61] [62] گەرچە مۇقەددەس كىتابتا بىرلىككە كەلگەن ئىلاھنى بىلدۈرىدىغان بىرلا ئاتالغۇ بولمىسىمۇ. ئاتاناس ئەقىدىسىنىڭ سۆزىدە ، خىرىستىيان ئەقىدىسىنىڭ دەسلەپكى باياناتىدا: «ئاتا تەڭرى ، ئوغلى تەڭرى ، مۇقەددەس روھ تەڭرى ، شۇنداقتىمۇ ئۈچ ئىلاھ يوق ، ئەمما بىر ئىلاھ بار» [64]. ئۇلار باشقا بىرىدىن پەرقلىنىدۇ: ئاتىسىنىڭ مەنبەسى يوق ، ئوغلى ئاتىدىن تۇغۇلغان ، روھ ئاتىدىن كەلگەن. گەرچە پەرقلىق بولسىمۇ ، ئۈچ ئادەمنى مەۋجۇت ياكى مەشغۇلاتتا بىر-بىرىدىن ئايرىغىلى بولمايدۇ. بەزى خىرىستىيانلار يەنە خۇدانىڭ كونا ئەھدىدە ئاتىسى سۈپىتىدە پەيدا بولغانلىقىغا ئىشەنگەن بولسىمۇ ، ئەمما ئۇنىڭ يېڭى ئەھدىدە ئوغلىدەك كۆرۈنگەنلىكى ۋە ھازىرمۇ مۇقەددەس روھ سۈپىتىدە نامايان بولىدىغانلىقىغا قوشۇلدى. شۇنداقتىمۇ ، خۇدا بۇ دەۋرلەرنىڭ ھەر بىرىدە يەنىلا ئۈچ ئادەم سۈپىتىدە مەۋجۇت ئىدى. قانداقلا بولمىسۇن ، ئەنئەنە جەھەتتە كونا ئەھدىدە پەيدا بولغان ئوغلى ئىكەنلىكىدە بىر ئېتىقاد بار ، چۈنكى ، مەسىلەن ، ئۈچ ئىلاھ سەنئەتتە تەسۋىرلەنگەندە ، ئوغلى ئادەتتە ئۆزىگە خاس تاشقى قىياپەتكە ، مەسىھنى تونۇيدىغان كرېستكە مىخلانغان ھالوغا ۋە ۋە ئېرەم باغچىسى ، بۇ تېخى يۈز بەرمەسلىككە ئىنتىزار. بەزى دەسلەپكى خىرىستىيان ساركوپىدا لوگو ساقال بىلەن ئالاھىدە پەرقلىنىدۇ ، «بۇ ئۇنىڭ قەدىمكى ، ھەتتا مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشىغا يول قويىدۇ».
[[ھۆججەت:Shield-Trinity-Scutum-Fidei-English.svg|right|thumb|ئۈچبىرلىك، تەڭرى ئۈچ پېرسوناژدا بىر ئىلاھ ئىكەنلىكىگە ئىشىنىدۇ: ئاتا ، ئوغۇل (ئەيسا) ۋە مۇقەددەس روھ [58]]]
ئۈچبىرلىك ئاساسلىق خىرىستىيان دىنىنىڭ موھىم تەلىماتى. نىكېن ئەقىدىسى دەۋرىدىن بالدۇر (325) خىرىستىئان دىنى [67] تەڭرىنىڭ ئۈچ خىل سىرلىق ماھىيىتىنى ئېتىقادنىڭ نورمال كەسپى سۈپىتىدە تەشەببۇس قىلغان. روگېر E. ئولسون ۋە كرىستوفىر خالنىڭ سۆزىگە قارىغاندا ، خىرىستىيان جامائىتى «خۇدا چوقۇم ئىتتىپاقلىق ۋە ئۈچ بىرلىك سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇشى كېرەك» دەپ يەكۈن چىقارغان ۋە بۇنى 4-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا ئېكولوگىيىلىك كېڭەشتە كودلىغان. 68] [69]
بۇ تەلىماتقا ئاساسلانغاندا ، خۇدا ھەر بىر ئادەمنىڭ ئومۇمىي ئۈچتىن بىرى بار دېگەن مەنىدە بۆلۈنمەيدۇ. بەلكى ھەر بىر ئادەم تولۇق خۇدا دەپ قارىلىدۇ (Perichoresis غا قاراڭ). پەرقى ئۇلارنىڭ مۇناسىۋىتىدە ، ئاتىسى تۇغۇلمىغان. ئوغلى ئاتىدىن تۇغۇلغان. مۇقەددەس روھ ئاتىدىن ۋە (غەرب خىرىستىيان دىنى ئىلاھىيىتىدە) ئوغلىدىن كەلگەن. بۇ روشەن پەرقنىڭ قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر ، ئۈچ «ئادەم» نىڭ ھەر بىرى مەڭگۈلۈك ۋە ھەممىگە قادىر. بىرلىككە كەلگەن ئۇنىۋېرساللىق ، يەھۋا گۇۋاھچىلىرى ۋە مورمونىزىمنى ئۆز ئىچىگە ئالغان باشقا خىرىستىيان دىنلىرى ئۈچ خىل قاراشتا ئوخشاش قاراشتا ئەمەس.
گرېتسىيە تىرىئاس سۆزى [70] [2-ئىزاھات] بۇ مەنىدە تۇنجى قېتىم ئانتاكيادىكى تېئوفىلۇسنىڭ ئەسەرلىرىدە كۆرۈلىدۇ. ئۇنىڭ تېكىستىدە مۇنداق دېيىلگەن: «ئۈچ ئىلاھ ، خۇدا ۋە ئۇنىڭ سۆزى ۋە ھېكمىتى». بۇ ئاتالغۇ بۇ ۋاقىتتىن بۇرۇن ئىشلىتىلگەن بولۇشى مۇمكىن ئۇنىڭ لاتىن تىلىغا باراۋەر ، [2-ئىزاھ] trinitas ، [72] كېيىن تېرتۇللىياندا ئاتىسى ، ئوغلى ۋە مۇقەددەس روھنى ئوچۇق تىلغا ئالغان. [75] [76] كېيىنكى ئەسىردە بۇ سۆز ئومۇمەن ئىشلىتىلگەن. ئۇ ئورىگېننىڭ نۇرغۇن بۆلەكلىرىدە ئۇچرايدۇ. [77]
=== ئۈچبىرلىكچىلەر ===
ئۈچبىرلىكچىلىك ئۈچبىرلىككە ئىشىنىدىغان خىرىستىيانلارنى كۆرسىتىدۇ. خىرىستىيان دىنى ۋە چېركاۋلارنىڭ ھەممىسىدە دېگۈدەك ئۈچبىرلىك ئېتىقادى بار. گەرچە «ئۈچبىرلىك» ۋە «ئۈچلىك» دېگەن سۆز ئىنجىلدا كۆرۈلمىگەن بولسىمۇ ، 3-ئەسىردىن باشلاپ ئىلاھىيەتشۇناسلار بۇ ئاتالغۇ ۋە ئۇقۇمنى تەرەققىي قىلدۇرۇپ ، خۇدانىڭ يېڭى ئەھدە تەلىماتىنى ئاتا ، ئوغۇل ۋە مۇقەددەس روھ دەپ چۈشىنىشكە قۇلايلىق يارىتىپ بەرگەن. شۇ ۋاقىتتىن باشلاپ ، خىرىستىيان ئىلاھىيەتشۇناسلىرى ئېھتىياتچانلىق بىلەن ئۈچبىرلىك (ئۈچبىرلىكنىڭ مونوپولغا قارشى بىدئەت) ئىكەنلىكىدىن دېرەك بەرمەيدىغانلىقىنى ، ياكى ئۈچبىرلىكنىڭ ھەر بىر پەرەزنىڭ چەكسىز تەڭرىنىڭ ئۈچتىن بىرى (قىسمەنلىك) ئەمەسلىكىنى تەكىتلەيدۇ. ئوغۇل ۋە مۇقەددەس روھ ئاتىسى تەرىپىدىن يارىتىلغان ۋە ئۇنىڭغا بويسۇنىدىغان پېرسوناللاردۇر. بەلكى ئۈچبىرلىكتە ئۈچ پېرسوناژ بىر ئىلاھ دەپ ئېنىقلىما بېرىلگەن.
| |||