قىرغىز تىلى: تۈزىتىلگەن نەشرى ئارىسىدىكى پەرق
Content deleted Content added
Luckas-bot (مۇنازىرە | تۆھپە) ئازراقلا robot Adding: be:Кыргызская мова |
ئازراقلا robot Adding: tt:Кыргыз теле; cosmetic changes |
||
30 -قۇر:
| '''ئىزاھات'''
|}
[[
[[قىرغىزىستان]] ۋە يېقىن ئەتراپتىكى دۆلەتلەتدە قوللىندۇ.
تەخمىنەن 5مىليۇن كىشى بۇ تىلنى بىلىدۇ.
== تارىخ ==
قىرغىزلار ئۇزاق تارىخقا ئىگە مىللەت. ئېلىمىزنىڭ خەنزۇچە سالنامىلىرىدە ناھايىتى بۇرۇنلا قىرغىز ئەجداتلىرىنىڭ پائالىيىتى توغرىسىدا مەلۇمات بېرىلگەن. ھەممىدىن بۇرۇن «تارىخىي خاتىرىلەر»دە ئۇچرىغان
«قىرغىز» سۆزىنىڭ كېلىش مەنبەسى ۋە مەنىسى توغرىسىدا، جۇڭگو ۋە چەت ئەللەرنىڭ تارىخ ماتېرىياللىرىدا ۋە قىرغىزلارنىڭ رىۋايەتلىرىدە نۇرغۇن ئوخشاشمايدىغان شەرھىلەر بار. ئۇلارنىڭ ئاساسلىقلىرى «ماناس» ئېپوسىدا ئېيتىلغان «قىرىق جۈز» رىۋايىتى، «قىرگېز» رىۋايىتى ۋە خەلق ئىچىدە تارقىلىپ يۈرگەن «قىر ئوغۇز» رىۋايىتى قاتارلىقلادىن ئىبارەت. مەسىلەن، «قىر ئوغۇز» رىۋايىتىدە «قىرغىز» سۆزى «ئوغۇز» سۆزىدىن ئۆزگىرىپ بارلىققا كەلگەن دەپ قارىلىدۇ. ئوغۇز قەدىمكى زاماندا ئۆتكەن باتۇر، ئەقىل-پاراسەتلىك بىر پادىشاھ بولۇپ، ئۇنىڭ بالىلىرىنىڭ ئىچىدىكى بىرى ئۆزىنىڭ ئاكا-ئۇكا قېرىنداشلىرى بىلەن ئەپ ئۆتەلمىگەنلىكتىن، ئۆز قەبىلىسىنى باشلاپ شىمال تەرەپتىكى بىر «قىر»(چوڭ تاغ) ئېتىكىگە كۆچۈپ بېرىپ، ئوۋچىلىق قىلىپ ھايات كەچۈرگەن. شۇنىڭ بىلەن پادىشاھ ئوغۇزنىڭ باشقا ئۇرۇق-ئەۋلادلىرى ئۇلارنى «قىرلىقلار» دەپ ئاتىغان. قىرلىقلار ئۆز ئەتراپىدىكى يېقىن قوشنىسى بولغان موڭغۇللار ۋە تاتارلار بىلەن قۇيۇق بېرىش-كېلىش قىلىغان. ئۇلار قىرلىقلارنى «قىر ئوغۇزلار»، يەنى قىردىكى ئوغۇزلار دەپ
«خەننامە.ھۇنلار ھەققىدە قىسسە»دە خاتىرىلىنىشىچە، خاككاسلار «شەرقتە تەڭرىقۇت ئوردىسىغا 7000 چاقىرىم كېلەتتى. جەنۇبتا قوش بەگلىكىگە 5000 چاقىرىم كېلەتتى». «ۋېينامە.غەربىي رۇڭلارنىڭ تەرجىمىھالى»دىمۇ: «شەرقتە ھۇنلارنىڭ تەڭرىقۇت ئوردىسى ئەنشىشۈگە 7000 چاقىرىم كېلەتتى، جەنۇبتا ئالتە قوش بەگلىكىگە 5000 چاقىرىم كېلەتتى. غەربىي جەنۇبتا كانجۇت خانلىقى چېگرىسىغا 3000 چاقىرىم كېلەتتى، غەربتە كانجۇت خانلىقى تېررىتورىيىسىگە 8000 چاقىرىم كېلەتتى» دېيىلگەن. بۇنىڭدىن ئومۇمەن شۇنى بىلىشكە بولىدۇكى، خاككاسلار مىلادىدىن بۇرۇنلا يېنسەي دەرياسىنىڭ يۇقىرىقى ئېقىنى رايونىدا پائالىيەت قىلغان. مىلادىدىن بۇرۇنقى 3-ئەسىردە، موڭغۇل ئىگىزلىكىدە پائالىيەت قىلغان ھۇنلارنىڭ كۈچى تەدرىجىي زورىيىپ، ئۆزىگە قوشنا بولغان نۇرغۇنلىغان مىللەت ۋە قەبىلىلەرنى ئارقا-ئارقىلاپ بويسۇندۇردى. خاككاسلارمۇ ھۇنلار تەرىپىدىن بويسۇندۇرۇلدى. خەن سۇلالىسىنىڭ بېنشى 2-يىلى(مىلادىدىن بۇرۇنقى72)، خەن سۇلالىسى ئۇسۇنلار بىلەن كېلىشىپ ھۇنلارغا ئورتاق ھۇجۇم قىلدى. ئۇسۇنلار ھۇنلارنىڭ ئوڭ قول خان ئوردىسىغا ھۇجۇم قىلىپ كىرىپ، نۇرغۇن ئادەمنى قىرىپ تاشلىدى. شۇ يىلى قىشتا، ھونلارنىڭ قۇل قىلىشىغا ئۇچرىغان دىڭلىڭ، ئاغۋات قاتارلىق قەبىلىلەر پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ ھونلارغا قارشىلىق كۆرسەتتى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئېغىر تەبىئىي ئاپەت يۈز بەردى. شۇنىڭ بىلەن «ھونلارنىڭ كۈچى زور دەرىجىدە ئاجىزلاشتى، ھەر قايسى بەگلىكلەر ئۇلارنىڭ ئىسكەنجىسىدىن قۇتۇلدى، ھۇجۇمچى ۋە بۇلاڭچىلارغا تاقابىل تۇرالمىدى». خەن سۇلالىسى شېنجۆ 2-يىلى(مىلادىدىن بورۇنقى60)، غەربىي خەن سۇلالىسىنىڭ غەربىي يۇرت قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى غەربىي يۇرتتا مەھكىمە قۇرۇپ مەمۇرىيەت يۈرگۈزگەندىن كېيىن، ھونلارنىڭ كۈچى تېخىمۇ شىمالغا يۆتكەلدى. ئارقىدىنلا ھونلارنىڭ ئىچكى قىسمىدا تەڭرىقۇتنىڭ ئورنىنى تالىشىش ماجراسى توختىماي يۈز بەرگەنلىكتىن، كۈچى زور دەرىجىدە ئاجىزلاپ كەتتى. خەن سۇلالىسىنىڭ گەنلۇ 2-يىلى(مىلادىدىن بۇرۇنقى 52)، ھونلارنىڭ قوغشار تەڭرىقۇتى خەن سۇلالىسىغا تەسلىم بولدى. ئۇنىڭ بىلەن قارىمۇ قارشى تۇرۇپ كېلىۋاتقان قۇتئۇش تەڭرىقۇت غەربكە ۋە شىمالغا قاراپ تەرەققىي قىلىپ، خاككاسلار رايۇنىغا كىردى. قۇشئۇت خەن سۇلالىسى ئەلچىسىنى ئۆلتۈرگەنلىكى ئۈچۈن، خەن سۇلالىسىنىڭ ئۆچ ئېلىشىدن قورقۇپ، خاككاسلار زېمىنىدىن يەنە كانجۇتقا كۆچۈپ كەتتى. ئۈچ پادىشاھلىقنىڭ ساۋۋېي دەۋرىدە، ھۆججەتلەردە خاتىرىلىنىشىچە خاككاسلارنىڭ خىللانغان لەشكىرى 30 مىڭ بولۇپ، ئومۇمىي ئاھالىسىنىڭ 100 مىڭدىن ئاشىدىغانلىقى مۆلچەرلەنمەكتە. شىمالىي ۋېي بەگلىكىنىڭ كۇيسۈي دەۋرىدە، قىرغىزلارنىڭ ئەجدادلىرى تېلى قەبىلىسى ئىتتپاقىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، كانفۇ دەرياسى (يېنسەي دەرياسىنىڭ تارماق ئېقىنى ئاباكان دەرياسى) بىلەن كىم دەرياسى (يېنسەي دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىنى) ئارىسىدا پائالىيەت قىلغان. 6-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا، تۈركلەر گۈللەندى، «غەربتە يادا بەگلىكىنى يوقاتتى، شەرقتە قىتانلارنى قوغلاپ چىقاردى، شىمالدا كەنكۈن(قىرغىز)لارنى قوشۇۋالدى، سەددىچىننىڭ سىرتىدىكى بەگلىكلەرنى بويسۇندۇردى».
8-ئەسىرنىڭ ئاخىرى 9-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا، [[ئۇيغۇر خانلىقى]] خاككاس(قىرغىز) لارنى زور مەغلۇبىيەتكە ئۇچراتتى، خاككاس خاقانى ئۆلتۈرۈلدى. 9-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىنىڭ ئاخىرلىرىدا، ئۇيغۇر خانلىقىدا قەھەتچىلىك يۈز بەردى. ئارقىدىنلا ئىچكى توپىلاڭ يۈز بەردى. ئۇيغۇر
خاككاس خانلىقى قۇرۇلغاندىن كېيىن ، [[تاڭ سۇلالىسى]] بىلەن ياخشى مۇناسىۋەتنى ساقلاپ كەلگەن. تاڭ سۇلالىسىنىڭ خۇيچاڭ 6-يىلى(846)، تاڭ سۇلالىسى خانى ۋۇزۇڭ ئەلچى ئەۋەتىپ خاككاس قاغانىغا «دانا ۋە جەڭگىۋار قاغان» دېگەن ئوتۇغات نامىنى بەرمەكچى بولغان ئىدى. ئەمما ۋۇزۇڭ بۇرچىنى ئادا قىلماي تۇرۇپلا، ئالەمدىن ئۆتكەنلىكتىن، بۇ ئىش ئەمەلگە ئاشمىدى. كېيىنكى يىلى تاڭ سۇلالىسى خانى تاڭ شۇەنزۇڭ خاككاسلارغا لى يېنى ئەلچىلىككە ئەۋەتىپ، ئۇلارنىڭ قاغانىغا «دانا ۋە جەڭگىۋار قاغان»لىق ئوتۇغات نامىنى بەردى.
48 -قۇر:
DLMURAT ANWAR KYRGYZ
== شېۋە ==
==گرامماتىكا==
== سۆزلۈك ==
==يېزىق==
== فونولوگىيە ==
==قاراڭ==
== سىرتقى ئۇلاش ==
[[Category:تىل]]▼
[[Category:تۈرك تىللار ئائىلىسى]]▼
<!-- Interwiki links -->
[[ar:لغة قرغيزية]]
114 -قۇر:
[[th:ภาษาคีร์กีซ]]
[[tr:Kırgızca]]
[[tt:Кыргыз теле]]
[[uk:Киргизька мова]]
[[zh:柯爾克孜語]]
|