ئىبىرىيە يېرىم ئارىلى
ئىبىرىيە يېرىم ئارىلى ( / aɪ ˈ b ɪər / ə n / )، [lower-alpha 2] [lower-alpha 1] يەنە ئىبىرىيە دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ ئاساسلىقى ئىسپانىيە بىلەن پورتۇگالىيەگە بۆلۈنگەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ زېمىنىنىڭ كۆپ قىسمىنى، شۇنداقلا فرانسىيەنىڭ جەنۇبى، ئاندوررا ۋە جەبەلتارىقنىڭ كىچىك رايونىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. يەر مەيدانى تەخمىنەن 583،254 كۋادرات كلومىتىر، [1] ۋە نوپۇسى تەخمىنەن 53 مىليون، ئۇ سكاندىناۋىيە يېرىم ئارىلىدىن قالسىلا ئىككىنچى چوڭ ياۋروپا يېرىم ئارىلى .
ئىسمى تەھرىرلەش
گرېكچە ئىسمى تەھرىرلەش
ئىبېرىيە سۆزى لاتىنچە « Hiberia » سۆزىدىن ئۆزگەرتىلگەن ئىسىم بولۇپ، قەدىمكى يۇنانچە wordβηρία ( Ibēríā ) سۆزىدىن كەلگەن بولۇپ، رىم ئىمپېرىيىسى ھۆكۈمرانلىقىدىكى گرېتسىيە جۇغراپىيەشۇناسلىرى بۈگۈنكى كۈندە ئىنگلىز تىلىدا ئىبېرىيە يېرىم ئارىلى دەپ ئاتالغان. ئۇ ۋاقىتلاردا بۇ ئىسىم بىر جۇغراپىيىلىك ئورۇن ياكى ئالاھىدە نوپۇسنى تەسۋىرلىمەيتتى. بۇ ئىسىم ئىبېرىيە پادىشاھلىقى ئۈچۈنمۇ ئىشلىتىلگەن، يەرلىك كاۋكاز رايونىدىكى كارتلى دەپ ئاتالغان، كېيىن گرۇزىيە پادىشاھلىقىغا ئايلىنىدىغان يادرولۇق رايون. دەل سترابو تۇنجى بولۇپ پىرېنىيەلىكلەر تەرىپىدىن گول (كېلتىك دىن «ئىبېرىيە» نىڭ ئېنىقلانغانلىقىنى دوكلات قىلغان ۋە ئۇ يەردىن غەربىي جەنۇب (ئۇ «غەرب» دېيىلىدۇ) نى ئۆز ئىچىگە ئالغان. غەربىي رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ يىمىرىلىشى ۋە رومان تىللىرىنىڭ مۇستەھكەملىنىشى بىلەن «ئىبېرىيە» سۆزى رىمنىڭ «ھىبىرىيە» ۋە گرېتسىيەنىڭ «Ἰβηρία» سۆزىنى داۋاملاشتۇردى.
قەدىمكى يۇنانلىقلار ئوتتۇرا دېڭىزدا غەربكە سەپەر قىلىش ئارقىلىق فىنلاندىيەلىكلەردىن ئاڭلىغان ئىبىرىيە يېرىم ئارىلىغا يېتىپ باردى. مىلېتۇسلىق ھىكاتايۇس مىلادىدىن ئىلگىرىكى 500-يىللار ئەتراپىدا يازغان ئىبېرىيە دېگەن سۆزنى تۇنجى بولۇپ ئىشلەتكەن. ھالىكارناسۇسلىق ھىرودوت فوكانلىقلار ھەققىدە مۇنداق دېدى: «ئۇلار گرېتسىيەلىكلەرنى […] ئىبېرىيە بىلەن تونۇشتۇردى». سترابونىڭ سۆزىگە قارىغاندا، [1] ئىلگىرىكى تارىخچىلار ئىبىرىيەنى ئىشلىتىپ، «thisβηρος» ( Ibēros، ئېبرو ) نىڭ شىمالىدىكى رونېغا قەدەر بولغان دۆلەتنى كۆرسىتىدۇ، ئەمما ئۇنىڭ دەۋرىدە ئۇلار پىرېنىيەنى چەك قىلىپ قويغان. پولىبىيۇس بۇ چەككە ھۆرمەت قىلىدۇ، [2] ئەمما ئىبېرىيەنى ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ گىبرالتارغىچە بولغان ئارىلىقى دەپ ئاتايدۇ، ئاتلانتىك ئوكياننىڭ ئىسمى يوق. باشقا جايلاردا [3] ئۇ ساگۇنتۇمنىڭ «ئىبىرىيە بىلەن سېلتېرىيەنى تۇتاشتۇرىدىغان تاغ تىزمىلىرىنىڭ دېڭىز قىرغىقىدا» ئىكەنلىكىنى ئېيتتى.
سترابو [4] كاررېتانلىقلارنى پىرېنىيەدە ياشايدىغان «ئىبىرىيە پاي چېكى» نىڭ ئادەملىرى دەپ ئاتايدۇ، ئۇلار كېلت ياكى كېلىتلىقلاردىن پەرقلىنىدۇ.
رىمچە ئىسىملىرى تەھرىرلەش
چارلىز ئېبېلنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، لاتىنچە ۋە گرېتسىيە تىلىدىكى قەدىمكى مەنبەلەردە ئىسپانىيە ۋە ھىبىرىيە (گرېتسىيە: ئىبېرىيە) مەنىداش سۆز سۈپىتىدە قوللىنىلغان. بۇ سۆزلەرنىڭ قالايمىقانلىشىشى سىياسىي ۋە جۇغراپىيىلىك نۇقتىدىن ھالقىپ كەتكەنلىكتىن بولغان. لاتىنچە سۆز Hiberia، گرېتسىيە ئىبېرىيەگە ئوخشايدۇ، مەنىسى «ھىبېرىيەلىكلەر زېمىنى» غا تەرجىمە قىلىنغان. بۇ سۆز ھىبېرۇس دەرياسىدىن كەلگەن (ھازىرقى Ebro ياكى Ebre دەپ ئاتىلىدۇ). شۇنىڭ بىلەن ھىبېر (ئىبېرىيە) ئېبرو دەرياسىغا يېقىن جايدا ياشايدىغان كىشىلەرنىڭ ئاتالغۇسى سۈپىتىدە ئىشلىتىلگەن. رىم ئەدەبىياتىدا تۇنجى قېتىم مىلادىدىن ئىلگىرىكى 200-يىلى يىللىق شائىر ئېننىيۇس تىلغا ئېلىنغان. ۋىرگىل گرۇزىيە تىلىدا impacatos (H) iberos («خاتىرجەمسىز ئىبېرى ») نى يازغان. رىم جۇغراپىيەچىلىرى ۋە باشقا نەسرىي يازغۇچىلار رىم جۇمھۇرىيىتى دەۋرىدىن تارتىپلا پۈتكۈل يېرىم ئارالنى ئىسپانىيە دەپ ئاتىغان.
گرېتسىيە ۋە رىم قەدىمكى دەۋرلىرىدە Hesperia دېگەن ئىسىم ئىتالىيە ۋە ئىبىرىيە يېرىم ئارىلىدا ئىشلىتىلگەن. كېيىنكى ئەھۋالدا، Hesperia Ultima (ئۇنىڭ يىراق غەربتىكى ئورنىنى كۆرسىتىدۇ) رىم يازغۇچىلىرى ئارىسىدا ئىلگىرىكىگە ئوخشىماسلىق شەكلىدە كۆرۈلىدۇ. [19] يەنە رىم قەدىمكى دەۋرىدىن باشلاپ، يەھۇدىيلار يېرىم ئارالغا سېفاراد دېگەن ئىسىمنى قويغان. [20]
ئۇلار ئىلگىرىكى كارتاگىن زېمىنىغا سىياسىي جەھەتتىن قىزىقىدىغان بولغاچقا، رىملىقلار Hispania Citerior ۋە Hispania Ulterior دېگەن ئىسىملارنى «يېقىن» ۋە «يىراق» ئىسپانىيەگە ئىشلىتىشكە باشلىغان. ئەينى ۋاقىتتا Hispania ئۈچ رىم ئۆلكىسىدىن تەركىب تاپقان: Hispania Baetica، Hispania Tarraconensis ۋە Hispania Lusitania. سترابو مۇنداق دېدى: [1] رىملىقلار ئىسپانىيە ۋە ئىبىرىيەنى ماس قەدەمدە ئىشلىتىپ، يېقىن شىمال بىلەن يىراق جەنۇبتىكى ئۆلكىلەرنى پەرقلەندۈرىدۇ. («ئىبېرىيە» دېگەن نام مۈجمەل بولۇپ، كاۋكازدىكى ئىبېرىيە پادىشاھلىقىنىڭ ئىسمى ئىدى. )
يېرىم ئارالدا ئادەتتە قايسى تىلدا سۆزلەنگەن بولۇشى مۇمكىن، ئۇزۇن ئۆتمەي لاتىن تىلىغا يول بەردى، ۋاسكون تىلىدىن باشقا، پىرېنىيە توساقلىرى تەرىپىدىن ئايرىۋېتىلگەن تىل سۈپىتىدە ساقلانغان.
ھازىرقى ئىسمى تەھرىرلەش
زامانىۋى «ئىبېرىيە يېرىم ئارىلى» ئىبارىسىنى فرانسىيە جۇغراپىيەچىسى ژان باپتىستې بورى دې ساينت ۋىنسېنت 1823-يىلى يازغان «يېتەكچى du Voyageur en Espagne» ناملىق ئەسىرىدە ئىجاد قىلغان. بۇ ۋاقىتتىن ئىلگىرى، جۇغراپىيەشۇناسلار «ئىسپانىيە يېرىم ئارىلى» ياكى «پىرېنا يېرىم ئارىلى» دېگەن سۆزلەرنى قوللانغان.
ئېتىمولوگىيە تەھرىرلەش
ئىبېرىيە يېرىم ئارىلى ئەزەلدىن ئېبرو دەرياسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ( قەدىمكى يۇنان تىلىدىكى ئىبروس ۋە لاتىن تىلىدىكى ئىبرۇس ياكى ھىبرۇس). بۇ جەمئىيەت ناھايىتى ياخشى بىلىندى، بۇنى بايان قىلىش ھاجەتسىز. مەسىلەن، ئىبرىيا سترابودىكى «ئىبرۇسنىڭ بۇ تەرىپى» بولغان دۆلەت ئىدى. پلانىي گرېتسىيەلىكلەرنىڭ ھىبېرۇس دەرياسى سەۋەبىدىن «پۈتكۈل ئىسپانىيە» نى ھىبىرىيە دەپ ئاتىغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. [5] بۇ دەريا مىلادىدىن ئىلگىرىكى 226-يىلى رىم بىلەن كارتاج ئوتتۇرىسىدىكى ئېبرو شەرتنامىسىدە پەيدا بولۇپ، كارباگىننىڭ ئېبروغا بولغان قىزىقىشىنىڭ چېكىنى بەلگىلىگەن. ئاپپياندا بايان قىلىنغان شەرتنامىنىڭ تولۇق تەسۋىرىدە ئىبرۇس ئىشلىتىلگەن. پولىبىئۇس بۇ چېگرانى تىلغا ئېلىپ، «يەرلىك ئىسىم» نىڭ ئىبر ئىكەنلىكىنى، قارىماققا ئەسلى سۆز ئىكەنلىكىنى، ئۇنىڭ گرېتسىيە ياكى لاتىنچە -os ياكى -us ئاخىرلاشقانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى.
جۇغراپىيەشۇناسلار ۋە تارىخشۇناسلار ھازىرقى ئىسپانىيەنىڭ جەنۇبىدىن ھازىرقى فرانسىيەنىڭ ئوتتۇرا دېڭىز قىرغىقىنى بويلاپ ھازىرقى فرانسىيەنىڭ جەنۇبىغا تۇتىشىدىغان بۇ يەرلىك كىشىلەرنىڭ دەسلەپكى دائىرىسى « ئىبېرىيە » دەپ ئاتالغان، تېخى نامەلۇم تىلنى ئىپادىلەيدىغان ئوقۇشقا بولىدىغان يېزىقنىڭ مىسالى. بۇ يەرلىك ئىسىممۇ ياكى گرېتسىيەلىكلەر تەرىپىدىن ئېبروغا يېقىن جايدا تۇرۇش ئۈچۈن ئۇلارغا بېرىلگەنمۇ يوق. Polybius دىكى ئىشەنچ ئېتىمولوگىيەگە بەلگىلىك چەكلىمىلەرنى قويىدۇ: ئەگەر تىل نامەلۇم بولۇپ قالسا، ئىبېرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان سۆزلەرنىڭ مەنىسىمۇ نامەلۇم بولۇشى كېرەك. ھازىرقى باسك تىلىدا، ئىبار [6] سۆزى «ۋادى» ياكى «سۇغارغان يايلاق» مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ، ئىباي [6] بولسا «دەريا» مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ، ئەمما ئېبرو دەرياسىنىڭ ئېتىمولوگىيەسىگە بۇ باسك ئىسىملىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ھېچقانداق پاكىت يوق.