جون ماينارد كېينېس
جون ماينارد كېينېس (ئىنگ: John Maynard Keynes)، 1 - بارون كېينېس (1883-06-05، كامبرىجدا توغۇلۇپ — 1946-04-21، ساسسېكس، ئەنگىلىيە)، ئىنگلىز ئىقتىسادشۇناس.
ئۇنىڭ ئىدىيىسى ماكرو ئىقتىساد نەزەرىيىسى ۋە ئەمەلىيىتىنى ۋە ھۆكۈمەتلەرنىڭ ئىقتىسادىي سىياسىتىنى تۈپتىن ئۆزگەرتتى. ئۇ دەسلەپتە ماتېماتىكا كەسپىدە تەربىيەلەنگەن، ئۇ سودا دەۋرىيلىكىنىڭ سەۋەبلىرى توغرىسىدىكى ئىلگىرىكى خىزمەتلەرنى ئاساس قىلغان ۋە زور دەرىجىدە مۇكەممەللەشتۈرگەن. [4] ئۇنىڭ يېڭى كېينېزىم سۈپىتىدە ئىسلاھ قىلىنغان ئىدىيىسى ئاساسىي ئېقىندىكى ماكرو ئىقتىسادنىڭ ئاساسى.
كېينېسنىڭ ئەقىل-پاراسىتى ھاياتنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە كۆرۈنەرلىك بولغان. 1902-يىلى ئۇ كامبرىج ئۇنۋېرسىتىتى پادىشاھ ئىنىستىتۇتىنىڭ رىقابەت ماتېماتىكا پروگراممىسىغا قوبۇل قىلىنغان ۋە ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ ماتېماتىكا ئوقۇغۇچىسىغا بېرىلگەن كامبرىجنىڭ داڭلىق توملىن مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن.
20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىكى چوڭ كاساتچىلىق مەزگىلىدە، كېينېس ئىقتىسادىي تەپەككۇردا ئىنقىلابقا رەھبەرلىك قىلىپ، يېڭى كلاسسىك ئىقتىسادنىڭ ئىدىيىسىگە جەڭ ئېلان قىلىپ، ئىشچىلار مائاشىدا جانلىق بولسىلا، ئەركىن بازار قىسقا ۋە ئوتتۇرا مەزگىلدە ئاپتوماتىك تولۇق خىزمەت بىلەن تەمىنلەيدۇ، دەپ قارىدى. تەلەپ قىلىدۇ. ئۇ ئومۇمىي ئېھتىياجنىڭ (ئىقتىسادتىكى ئومۇمىي چىقىمنىڭ) ئىقتىسادىي پائالىيەتنىڭ ئومۇمىي سەۋىيىسىنى بەلگىلىگەنلىكىنى، ئومۇمىي ئېھتىياجنىڭ يېتەرلىك بولماسلىقى ئۇزۇن مۇددەت ئىشسىزلىقنىڭ ئۇزۇن مۇددەتنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقىنى، مائاش ۋە ئەمگەك كۈچىنىڭ تۆۋەنگە قاراپ تۆۋەنلىگەنلىكى ئۈچۈن، ئىقتىسادنىڭ ئۆزلۈكىدىن ئەسلىگە كەلمەيدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى. تولۇق ئىشقا ئورۇنلىشىش. كېينېس ئىقتىسادىي چېكىنىش ۋە چۈشكۈنلۈكنىڭ پايدىسىز تەسىرىنى ئازايتىش ئۈچۈن مالىيە ۋە پۇل سىياسىتىدىن پايدىلىنىشنى تەشەببۇس قىلدى. ئۇ بۇ پىكىرلەرنى 1936-يىلىنىڭ ئاخىرىدا نەشىر قىلىنغان «ئىشقا ئورۇنلىشىش، قىزىقىش ۋە پۇلنىڭ ئومۇمىي نەزەرىيىسى» ناملىق ئەسىرىدە تەپسىلىي بايان قىلغان. 1930-يىللارنىڭ ئاخىرىدا، غەربتىكى ئالدىنقى قاتاردىكى ئىقتىسادىي گەۋدىلەر كېينېسنىڭ سىياسەت تەۋسىيەلىرىنى قوبۇل قىلىشقا باشلىدى. كاپىتالىستىك ھۆكۈمەتلەرنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك 1946-يىلى كېينېس ۋاپات بولغاندىن كېيىنكى 20 يىلنىڭ ئاخىرىدا شۇنداق قىلغان. كېينېس ئەنگىلىيە ۋەكىللەر ئۆمىكىنىڭ رەھبىرى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاخىرلاشقاندىن كېيىن قۇرۇلغان خەلقئارا ئىقتىسادىي ئورگانلارنىڭ لايىھىلىنىشىگە قاتناشقان، ئەمما ئامېرىكا ۋەكىللەر ئۆمىكى تەرىپىدىن بىر قانچە تەرەپلەر تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلغان.
كېينېسنىڭ تەسىرى ئالدىنقى ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدىن باشلاپ ئاجىزلاشقا باشلىغان، بىر قىسمى ئاشۇ ئون يىلدا ئەنگىلىيە - ئامېرىكا ئىقتىسادىدا يۈز بەرگەن داۋالغۇشنىڭ نەتىجىسى، يەنە بىر قىسمى مىلتون فرېدمان ۋە باشقا پۇلدارلارنىڭ كېينېسسىيە سىياسىتىنى تەنقىد قىلغانلىقى ئۈچۈن، ھۆكۈمەت مالىيە سىياسىتى بىلەن سودا دەۋرىنى ياخشى تەڭشەيدۇ. قانداقلا بولمىسۇن، 2007-2008-يىللىرىدىكى يەرشارى پۇل-مۇئامىلە كرىزىسىنىڭ بارلىققا كېلىشى كېينېسسىيە تەپەككۇرىنىڭ قايتىدىن جانلىنىشىنى قوزغىدى. كېينېسسىيە ئىقتىسادى ئامېرىكا پرېزىدېنتى باراك ئوباما، ئەنگىلىيە باش مىنىستىرى گوردون بروۋېن ۋە باشقا ھۆكۈمەت باشلىقلىرىنىڭ 2007-2008-يىللىرىدىكى پۇل-مۇئامىلە كرىزىسىغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن قوللانغان ئىقتىسادىي سىياسەتلەرنى نەزەرىيەۋى تايانچ بىلەن تەمىنلىدى.
1999-يىلى « دەۋر » ژورنىلى كېينېسنى ئەسىردىكى ئەڭ مۇھىم كىشىلەر قاتارىغا كىرگۈزگەندە، «ئۇنىڭ ھۆكۈمەتلەر بولمىغان پۇلنى خەجلىشى كېرەك دېگەن رادىكال ئىدىيىسى كاپىتالىزىمنى تېجەپ قالغان بولۇشى مۇمكىن» دەپ خەۋەر قىلغان. «ئىقتىسادشۇناس » كېينېسنى «ئەنگىلىيەنىڭ 20-ئەسىردىكى ئەڭ داڭلىق ئىقتىسادشۇناسى» دەپ تەسۋىرلىدى. كېينېس ئىقتىسادشۇناس بولغاندىن باشقا، يەنە مەمۇر، ئەنگىلىيە مەركىزى بانكىسىنىڭ مۇدىرى، بىلۇمسبۇرى زىيالىيلار گۇرۇپپىسىنىڭ بىر ئەزاسى بولغان. 1937-1944-يىللىرى، كېينېس ئەنگىلىيە ئېۋگېنىك جەمئىيىتىنىڭ مۇدىرى بولغان.
جون ماينارد كېينېس ئەنگىلىيەنىڭ كامبرىج شەھىرىدە ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيە ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. ئۇنىڭ دادىسى جون نېۋىللې كېينېس كامبرىج ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئىقتىسادشۇناسى ۋە ئەخلاق پەنلىرى ئوقۇتقۇچىسى، ئانىسى يەرلىك ئىجتىمائىي ئىسلاھاتچى فىلورېنسىيە ئادا كېينېس . كېينېس تۇنجى بولۇپ تۇغۇلغان، ئۇنىڭدىن كېيىن يەنە ئىككى بالا - 1885-يىلى مارگارېت نېۋىللې كېينېس ۋە 1887-يىلى گېففرېي كېينېس. گېففرېي تاشقى كېسەللىكلەر دوختۇرىغا ئايلاندى، مارگارېت نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن فىزىئولوگ ئارخىبالد خىلل بىلەن توي قىلدى، گەرچە ئۇنىڭ ئاياللار بىلەن نۇرغۇن مۇناسىۋىتى بار بولسىمۇ، بولۇپمۇ ئېگلانتىنې جېب .
ئىقتىساد تارىخچىسى ۋە تەرجىمىھالى روبېرت سكىدېلسكىينىڭ سۆزىگە قارىغاندا، كېينېسنىڭ ئاتا-ئانىسى سۆيۈملۈك ۋە دىققەتچان ئىكەن. ئۇلار بىر جامائەت چېركاۋىغا قاتناشتى ۋە ئۆمۈر بويى بىر ئۆيدە قالدى، بۇ يەردە بالىلار دائىم قايتىپ كېلىدۇ. كېينېس دادىسىنىڭ خېلى قوللىشىغا ئېرىشتى، جۈملىدىن ئۇنىڭ ياش ۋاقتىدىلا ۋە 1929-يىلى چوڭ كاساتچىلىقنىڭ دەسلىپىدە ئۇنىڭ مۈلكى يوقىلىپ كەتكىلى تاس قالغان ۋاقىتتا، ئۇنىڭ ئوقۇش ياردەم پۇلى ئىمتىھانىدىن ئۆتۈشىگە ياردەم بېرىدۇ. كېينېسنىڭ ئاپىسى بالىلىرىنىڭ قىزىقىشىنى ئۆزىنىڭ مەنپەئەتىگە ئايلاندۇردى، سكىدېلسكىينىڭ سۆزىگە قارىغاندا، «ئۇ بالىلىرى بىلەن بىللە چوڭ بولالايدىغان بولغاچقا، ئۇلار ئەزەلدىن ئۆيدىن ئېشىپ كەتمىگەن».
1889-يىلى 1-ئايدا، كېينېس بەش يېرىم ياشتا، پېرس قىزلار مەكتىپىنىڭ يەسلىسىدە ھەپتىدە بەش ئەتىگەن باشلىدى. ئۇ ناھايىتى تېزلا ھېسابلاش ئىقتىدارىغا ئىگە تالانتىنى نامايان قىلدى، ئەمما سالامەتلىكى ناچار بولۇپ، بىر نەچچە ئۇزۇن ئىشتىن توختاپ قالدى. ئۇ ئۆيىدە بىر ۋالىي Beatrice Mackintosh ۋە ئانىسى تەرىپىدىن تەربىيەلەنگەن. 1892-يىلى 1-ئايدا، سەككىز يېرىم ياشتا، ئۇ سانت ئىماننىڭ تەييارلىق مەكتىپىدە بىر كۈنلۈك ئوقۇغۇچى بولۇشقا باشلىغان. 1894-يىلغا كەلگەندە، كېينېس ئۇنىڭ سىنىپىنىڭ ئالدىدا مېڭىپ، ماتېماتىكىدا مۇنەۋۋەر ئىدى. 1896-يىلى، ست ئىماننىڭ مۇدىرى رالف گودچېلد كېينېسنىڭ «مەكتەپتىكى باشقا ئوغۇللارنىڭ ھەممىسىدىن باش ۋە مۈرى» ئىكەنلىكىنى يازغان ۋە كېينېسنىڭ ئېتونغا ئوقۇش مۇكاپات پۇلى ئالالايدىغانلىقىغا ئىشىنىدىكەن. [1]
1897-يىلى، كېينېس ئېتون ئىنىستىتۇتىغا پادىشاھ ئوقۇش مۇكاپات پۇلىغا ئېرىشىپ، ماتېماتىكا، كلاسسىك ۋە تارىخ قاتارلىق نۇرغۇن پەنلەردە ئىختىساسلىقلارنى كۆرسەتتى: 1901-يىلى ئۇ ماتېماتىكا ئۈچۈن توملىن مۇكاپاتىغا ئېرىشتى . ئېتوندا، كېينېس كەلگۈسىدىكى باش مىنىستىر خارولد ماكمىللاننىڭ چوڭ ئاكىسى دان ماكمىللاندا تۇنجى «ھاياتىدىكى مۇھەببەت» نى باشتىن كەچۈردى. گەرچە ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيە سەۋىيىسىگە قارىماي، كېينېس يۇقىرى تەبىقىدىكى ئوقۇغۇچىلار بىلەن ئاسانلا ئارىلىشىپ كەتتى.
1902-يىلى، كېينېس ماتېماتىكا ئوقۇش ئۈچۈن ئوقۇش مۇكاپات پۇلىغا ئېرىشكەندىن كېيىن، ئېتوندىن كامبرىج پادىشاھى ئىنىستىتۇتىغا كەتكەن. ئالفرېد مارشال كېينېسنىڭ ئىقتىسادشۇناس بولۇشىنى ئۆتۈندى، گەرچە ئۆزىنىڭ خاھىشى ئۇنى پەلسەپەگە، بولۇپمۇ GE مورنىڭ ئەخلاق سىستېمىسىغا جەلپ قىلدى. كېينېس ئۇنىۋېرسىتېت پىت كۇلۇبىغا سايلانغان ۋە يېرىم مەخپىي كامبرىج ئەلچىلەر جەمئىيىتىنىڭ ئاكتىپ ئەزاسى، مۇنازىرە كۇلۇبى ئاساسەن ئەڭ يارقىن ئوقۇغۇچىلار ئۈچۈن ساقلانغان. نۇرغۇن ئەزالارغا ئوخشاش، كېينېس ئوقۇش پۈتتۈرگەندىن كېيىن كۇلۇب بىلەن بولغان رىشتىنى ساقلاپ قالدى ۋە ھاياتىدا ئاندا-ساندا يىغىنلارغا داۋاملىق قاتناشتى. كامبرىجدىن ئايرىلىشتىن بۇرۇن، كېينېس كامبرىج بىرلەشمىسى جەمئىيىتى ۋە كامبرىج ئۇنىۋېرسىتېتى لىبېرال كۇلۇبىنىڭ رەئىسى بولغان. ئۇ ئاتېئىزىمچى دېيىلگەن.
1904-يىلى مايدا، ئۇ ماتېماتىكا بويىچە بىرىنچى دەرىجىلىك باكلاۋۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. كېينېس ئائىلىسىدىكىلەر ۋە دوستلىرى بىلەن بىللە تەتىلدە بىر نەچچە ئاي تۇرغاندىن باشقا، كەلگۈسى ئىككى يىلدا ئۇنىۋېرسىتېت بىلەن داۋاملىق شۇغۇللاندى. ئۇ مۇنازىرىگە قاتناشتى، پەلسەپەنى تېخىمۇ ئۆگەندى ۋە بىر مەۋسۇم ئاسپىرانت بولۇش سۈپىتى بىلەن بىرەسمىي ئىقتىساد دەرسلىرىگە قاتناشتى، بۇ ئۇنىڭ بۇ تېمىدىكى بىردىنبىر رەسمىي مائارىپىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئۇ 1906-يىلى مەمۇرلۇق ئىمتىھانىغا قاتناشقان.
ئىقتىسادشۇناس خاررىي جونسون كېينېسنىڭ دەسلەپكى ھاياتىدىكى ئۈمىدۋارلىقنىڭ ئۇنىڭ كېيىنكى تەپەككۇرىنى چۈشىنىشنىڭ ئاچقۇچى ئىكەنلىكىنى يازغان. كېينېس ئۆزىنىڭ دىققىتىنى قوزغىغان ھەر قانداق مەسىلىنىڭ ھەل قىلىش چارىسىنى تاپالايدىغانلىقىغا ھەمىشە ئىشىنىپ، ھۆكۈمەت ئەمەلدارلىرىنىڭ ياخشى ئىش قىلىش ئىقتىدارىغا بولغان مەڭگۈلۈك ئىشەنچنى ساقلاپ كەلدى. كېينېسنىڭ ئۈمىدۋارلىقىمۇ مەدەنىيەت جەھەتتە، ئىككى مەنىدىن ئېيتقاندا: ئۇ ئىمپېرىيە تەرىپىدىن ئەڭ يۇقىرى پەللىدە يېتىشتۈرۈلگەن ئەڭ ئاخىرقى بىر ئەۋلاد كىشىلەردىن بولۇپ، ئۇ يەنە تەجرىبە ئارقىلىق ئەمەس، بەلكى مەدەنىيەت ئارقىلىق باشقۇرۇشقا ھەقلىق دەپ قارايدىغان ئاخىرقى ئەۋلادلاردىن ئىدى. سكىدېلسكىينىڭ سۆزىگە قارىغاندا، 19-ئەسىردىن 1- دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ ئاخىرىغىچە ئەنگىلىيەدە ئېقىۋاتقان مەدەنىيەت بىرلىكى تۇيغۇسى ياخشى تەربىيە كۆرگەنلەر ئۆز-ئارا ۋە ھاياتقا مۇناسىۋەتلىك ھەر خىل بىلىم ساھەلىرىنى تۇرغۇزۇپ، ئۇلارنى ئىشەنچ بىلەن تەمىنلىيەلەيدىكەن. ئەمەلىي مەسىلىلەرنى ھەل قىلغاندا ئوخشىمىغان ساھەدىن سىزىڭ.
چوڭ كاساتچىلىق مەزگىلىدە تەھرىرلەش
كېينېس 20-ئەسىرنىڭ 20-يىللىرىدىن باشلاپ ئىشسىزلىق، پۇل ۋە باھا ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى تەكشۈرۈش ئۈچۈن نەزەرىيەۋى خىزمەت باشلىغان. « پۇل توغرىسىدىكى رىسالى» ناملىق ئەسەر 1930-يىلى ئىككى توملۇق نەشر قىلىنغان. بۇ خىزمەتتىكى بىر ئاساسلىق ئىدىيە شۇكى، ئەگەر تېجىلىدىغان پۇل مەبلەغ سېلىش سوممىسىدىن ئېشىپ كەتسە - ئەگەر ئۆسۈم نىسبىتى بەك يۇقىرى بولسا يۈز بېرىدۇ - ئۇنداقتا ئىشسىزلىق كۆپىيىدۇ. بۇ قىسمەن كىشىلەرنىڭ ئادەم ئىشلەتكۈچى ئورۇنلارنىڭ تۆلەيدىغان نىسبىتىنىڭ بەك يۇقىرى بولۇشىنى خالىمايدىغانلىقىنىڭ نەتىجىسى، ئومۇمىي جەھەتتىن ئېيتقاندا، ئادەم ئىشلەتكۈچى ئورۇنلارنىڭ پايدا ئېلىشىنى قىيىنلاشتۇرۇۋېتىدۇ. كىتابنىڭ يەنە بىر مۇھىم تېمىسى پۇل كۆرسەتكۈچىنىڭ ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ پۇلنىڭ سېتىۋېلىش كۈچىدىكى ئومۇمىي ئۆزگىرىشنىڭ توغرا ياكى ھەقىقىي مەنىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان ئىشەنچ كۆرسەتكۈچىنىڭ ئىشەنچسىزلىكى. بولۇپمۇ ئۇ توپ سېتىش باھا كۆرسەتكۈچىگە ئاساسەن ئەنگلىيەنىڭ 1925-يىلى ئۇرۇشتىن بۇرۇنقى مۆلچەردە ئالتۇن ئۆلچىمىگە قايتىپ كېلىشىنىڭ يوللۇقلىقىنى تەنقىد قىلدى. ئۇ بۇ كۆرسەتكۈچنىڭ مۇلازىمەت ۋە ئەمگەك تەننەرخىدىكى ئۆزگىرىشنىڭ تەسىرىنى تۆۋەن مۆلچەرلىگەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى.
كېينېس ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتىنىڭ چوڭ كاساتچىلىق مەزگىلىدە قىسىش تەدبىرلىرىنى قاتتىق تەنقىد قىلدى. ئۇ ئىقتىساد چېكىنىش مەزگىلىدە خامچوت قىزىل رەقىمى ياخشى ئىش ۋە ئىقتىسادىي كاساتچىلىقنىڭ تەبىئىي مەھسۇلاتى دەپ قارىدى. ئۇ مۇنداق دەپ يازدى: «ھۆكۈمەتنىڭ مەلۇم خىلدىن قەرز ئېلىشى تەبىئەتنىڭ چارىسى، مۇنداقچە ئېيتقاندا، سودا زىيىنىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن، ھازىرقىدەك ئېغىر كاساتچىلىقتا، ئىشلەپچىقىرىشنى پۈتۈنلەي توختاتقىلى بولىدۇ».
1933-يىلى چوڭ كاساتچىلىقنىڭ يۇقىرى پەللىسىدە، كېينېس «گۈللىنىشنىڭ مەنىسى» نى ئېلان قىلدى، ئۇنىڭدا يەر شارى ئىقتىسادىنىڭ چېكىنىشىدىكى ئىشسىزلىقنى ھەل قىلىشتىكى كونكرېت سىياسەت تەۋسىيەلىرى بار، ئاساسلىقى دەۋرىيلىككە قارشى ئاممىۋى چىقىم. گۈللىنىشنىڭ مەنىسى كۆپەيتىش ئۈنۈمى توغرىسىدىكى تۇنجى تىلغا ئېلىنغان مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتىگە خىتاب قىلىنغان بىلەن، يەر شارى ئىقتىسادىنىڭ چېكىنىشىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان باشقا دۆلەتلەر ئۈچۈنمۇ مەسلىھەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالدى. بىر نۇسخا يېڭىدىن سايلانغان پرېزىدېنت فىرانكلىن D. روزۋېلىت ۋە باشقا دۇنيا رەھبەرلىرىگە ئەۋەتىلدى. بۇ ئەسەرگە ئامېرىكا ۋە ئەنگىلىيە ھۆكۈمەتلىرى ئەستايىدىل مۇئامىلە قىلغان بولۇپ، روبېرت سىكىدېلسكىينىڭ سۆزىگە قارىغاندا، گەرچە ئەمەلىي تەسىرى ئانچە چوڭ بولمىسىمۇ، كېينېسسىيە ئىدىيىسىنى كېيىن قوبۇل قىلىشقا يول ئاچقان. 1933-يىلدىكى لوندون ئىقتىساد يىغىنىدا پىكىر بىردەك بولۇپ، بىرلىككە كەلگەن ھەرىكەت مۇساپىسىدە بىرلىككە كېلەلمىدى.
كېينېسيانغا ئوخشاش سىياسەتلەرنى شىۋىتسىيە ۋە گېرمانىيە قوللانغان، ئەمما شىۋىتسىيە بەك كىچىك دەپ قارىلىپ، كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغىغان، كېينېس گېرمانىيەنىڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك تىرىشچانلىقى توغرىسىدا قەستەن سۈكۈت قىلغان، چۈنكى ئۇ جاھانگىرلىك ئارزۇسى ۋە يەھۇدىيلارغا تۇتقان مۇئامىلىسىدىن ئۈمىدسىزلەنگەن. بۈيۈك بىرىتانىيەدىن باشقا، كېينېسنىڭ دىققىتى ئاساسلىقى ئامېرىكىغا مەركەزلەشتى. 1931-يىلى ئۇ ئامېرىكىنىڭ چىكاگودىكى دەۋرىيلىككە قارشى ئاممىۋى چىقىم توغرىسىدىكى كۆز قارىشىنى خېلى قوللاشقا ئېرىشتى، ئەينى ۋاقىتتىكى ئامېرىكىنىڭ ئاساسلىق ئېقىننىڭ ئورنىنى ئالىدىغان ئىقتىسادىي كۆز قاراش مەركىزى. [2] قانداقلا بولمىسۇن، پراۋۇسلاۋىيە ئىقتىسادى كۆز قارىشى خامۇشلۇقنى پەسەيتىش ئۈچۈن ئۇرۇش ئارىلىشىشتىن ئىلگىرى، مالىيەنىڭ ئارىلىشىشىغا قارىتا دۈشمەنلىكنى ساقلاپ كەلدى. 1933-يىلىنىڭ ئاخىرىدا، كېينېس فېلىكس فرانكفۇرتېر تەرىپىدىن پرېزىدېنت روزۋېلىتقا بىۋاسىتە خىتاب قىلىشقا قايىل قىلىنغان، ئۇ 1934-يىلى خەت ۋە يۈزتۇرانە قىلغان، ئۇنىڭدىن كېيىن بۇ ئىككىيلەن بىر-بىرىنى يۇقىرى سۆزلىگەن. [2] قانداقلا بولمىسۇن، سكىدېلسكىينىڭ سۆزىگە قارىغاندا، ئورتاق تونۇش شۇكى، كېينېسنىڭ تىرىشچانلىقى 1939 [2] يىلدىن كېيىن ئاندىن ئامېرىكىنىڭ ئىقتىسادىي سىياسىتىگە ئازراق تەسىر كۆرسىتىشكە باشلىغان.
كېينېسنىڭ ماگنىتلىق ئەسىرى «ئىشقا ئورۇنلىشىش، ئۆسۈم ۋە پۇلنىڭ ئومۇمىي نەزەرىيىسى» 1936-يىلى نەشىر قىلىنغان. ئۇ كېينېس ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىرى، كېيىن ئىقتىسادشۇناس داۋىد بېنسانان-بوت تەرىپىدىن تەتقىق قىلىنغان ۋە مۇندەرىجە قىلىنغان. بۇ ئەسەر كېينېس ئىقتىسادنىڭ چېكىنىشكە تاقابىل تۇرۇشنى قوللىغان ئارىلىشىش سىياسىتىنىڭ نەزەرىيىۋى ئاساسى بولدى. گەرچە كېينېس كىرىش سۆزىدە ئۆزىنىڭ ئومۇمىي نەزەرىيىسىنىڭ پەقەت ئىككىنچىدىن «بۇ نەزەرىيىنىڭ ئەمەلىيەتكە قوللىنىلىشى» غا كۆڭۈل بۆلىدىغانلىقىنى بايان قىلغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ نەشىر قىلىنىش ئەھۋالى شۇنداق بولۇپ، ئۇنىڭ تەكلىپلىرى 1930-يىللارنىڭ مۇساپىسىنى شەكىللەندۈرگەن. ئۇنىڭدىن باشقا، كېينېس دۇنيانى باجنىڭ يېڭى شەرھىسى بىلەن تونۇشتۇردى: قانۇنلۇق خېرىدار چاقىرىش ھازىر دۆلەت تەرىپىدىن ئېنىقلانغانلىقتىن، پۇل پاخاللىقى «پۇل پاخاللىقى بىلەن باج» غا ئايلىنىدۇ. بۇ يوشۇرۇن باج a) قىممەت ئۆلچىمىنى قەستەن قارار قىلىش ئارقىلىق باشقۇرۇش كېرەكلىكىنى كۆرسىتىدۇ. (2) پۇل پاخاللىقى بىلەن پۇل پاخاللىقى ئوتتۇرىسىدا ئوتتۇرا مۇساپىنى ساقلاپ قېلىش مۇمكىنلىكى. بۇ روماننىڭ چۈشەندۈرۈشى ئىقتىسادنىڭ چېكىنىشتىن كېيىنكى ئىلىم-پەن دۇنياسىغا سىڭىپ كەتكەن ئىقتىسادنى كونترول قىلىشتىكى قاتتىق ئىزدىنىشىدىن ئىلھام ئالغان. ئومۇمىي نەزەرىيە ئىلگىرىكى يېڭى كلاسسىك ئىقتىسادىي ئەندىزىگە جەڭ ئېلان قىلدى، ئۇنىڭدا ھۆكۈمەتنىڭ ئارىلىشىشى توسقۇنلۇققا ئۇچرىمىغان ئەھۋال ئاستىدا، بازار تەبىئىي ھالدا تولۇق ئىشقا ئورۇنلىشىش تەڭپۇڭلۇقىنى بەرپا قىلىدۇ دەپ قارىغان. شۇنداق قىلغاندا كېينېس قىسمەن سابىق ئوقۇتقۇچىلىرى مارشال ۋە پىگوغا قارشى تۇرغان. كېينېس كلاسسىك نەزەرىيەنى «ئالاھىدە ئەھۋال» دەپ قارىدى، ئۇ پەقەت 19-ئەسىردە بار بولغان ئالاھىدە شارائىتقا ماس كېلىدۇ، ئۇنىڭ نەزەرىيىسى ئومۇمىي نەزەرىيە. كلاسسىك ئىقتىسادشۇناسلار ساينىڭ قانۇنىغا ئىشەنگەن بولۇپ، ئاددىي قىلىپ ئېيتقاندا، « تەمىنلەش ئۇنىڭ ئېھتىياجىنى يارىتىدۇ »، ئەركىن بازاردا ئىشچى-خىزمەتچىلەرنىڭ مائاشىنى ھەمىشە ئادەم ئىشلەتكۈچى ئورۇنلار تەمىنلىيەلەيدىغان سەۋىيىگە چۈشۈرۈشنى خالايدۇ.
كېينېسنىڭ بىر ئىجادىيىتى باھادا چىڭ تۇرۇش ئۇقۇمى - رېئاللىقتا، كلاسسىك ئىقتىسادشۇناسنىڭ بۇنداق قىلىشى ئەقىلگە مۇۋاپىق دەپ قارىغان ئەھۋال ئاستىدا، ئىشچىلارنىڭ دائىم مائاش تەلىپىنى تۆۋەنلىتىشنى رەت قىلىدىغانلىقى ئېتىراپ قىلىندى. باھانىڭ يېپىشقاقلىقى سەۋەبىدىن، « ئومۇمىي ئېھتىياج » بىلەن « ئومۇمىي تەمىنلەش » نىڭ ئۆز-ئارا تەسىر كۆرسىتىشى مۇقىم ئىشسىزلىق تەڭپۇڭلۇقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن - بۇ ئەھۋاللاردا، ئىقتىساد چوقۇم تايىنىدىغان بازار ئەمەس، بەلكى دۆلەتكە باغلىق. ئۇلارنىڭ نىجاتلىقى. بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا، كېينېس ئېھتىياجنىڭ باشقا يول بىلەن ئەمەس، بەلكى تەمىنلەشنى بارلىققا كەلتۈرىدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئۇ سەي قانۇنىدىن سوئال سوراپ، شەخسلەرگە بېرىلىۋاتقان پۇل ئىقتىسادقا قايتىش يولىنى تاپالمىسا، ئۇنىڭ ئورنىغا تېجەلسە قانداق بولار؟ ئۇ نەتىجىنىڭ چېكىنىش بولىدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئىقتىسادنىڭ چېكىنىش ئەندىشىسىنى تۈگىتىش ئۈچۈن «ساي قانۇنى» ھۆكۈمەتنىڭ ئارىلىشىشىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ ھۆكۈمەتنىڭ ئارىلىشىشى ئارقىلىق ئۆسۈم نىسبىتىنى تۆۋەنلىتىش شەكلىدە ئامانەت پۇلنىڭ يەنىمۇ ئېشىشىنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ. ئۆسۈم نىسبىتىنى تۆۋەنلىتىش كىشىلەرنى چىقىمنى ۋە مەبلەغ سېلىشنى قايتا باشلاشقا ئىلھاملاندۇرىدۇ، ياكى «ساي قانۇنى» دا بايان قىلىنغان. بۇنىڭ ئارقىسىدىكى سەۋەب شۇكى، مەبلەغ ئاز بولغاندا، پۇل يىغىشقا باشلايدۇ ۋە پۇل ئوبوروتىنىڭ توختاپ قېلىش نۇقتىسىغا يېتىدۇ. نورمال ئىقتىسادىي پائالىيەت جەريانىدا، ئامانەت قويسا مۇۋاپىق بولىدۇ، چۈنكى ئۇلارنى قەرز سۈپىتىدە بېرىشكە بولىدۇ، ئەمما بۇ ئەھۋالدا ئۇلارغا بولغان ئېھتىياج ئاز، شۇڭا ئۇلار ئىقتىسادقا ھېچقانداق پايدىسى يوق. ئاندىن ئامانەت پۇل بىلەن تەمىنلەش قەرزگە بولغان ئېھتىياجدىن ئېشىپ كېتىدۇ، نەتىجىدە باھا تۆۋەن ياكى ئۆسۈم نىسبىتى تۆۋەن بولىدۇ. شۇڭا، ئىدىيە بىر قېتىم تېجەلگەن پۇلنىڭ قايتا مەبلەغ سېلىنىشى ياكى خەجلىنىشى، تۆۋەن ئۆسۈم نىسبىتىنى ئىستېمالچىلارنى جەلپ قىلىدۇ دەپ پەرەز قىلىش. كېينېسقا نىسبەتەن، بۇ ھەمىشە ئۇنداق ئەمەس، تۆۋەن ئۆسۈم نىسبىتىنىڭ ئاپتوماتىك ھالدا مەبلەغ سېلىش ۋە چىقىمنى ئىلھاملاندۇرىدىغانلىقىنى پەرەز قىلىشقا بولمايدۇ، چۈنكى بۇ ئىككىسىنىڭ ئوتتۇرىسىدا ئىسپاتلانغان باغلىنىش يوق.
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى تەھرىرلەش
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە، كېينېس 1940-يىلى نەشىر قىلىنغان «ئۇرۇشقا قانداق پۇل تۆلەش» تا تالاش-تارتىش قىلىپ، ئۇرۇش تىرىشچانلىقىنى قىزىل رەقەم بىلەن ئەمەس، بەلكى تېخىمۇ يۇقىرى باج ۋە بولۇپمۇ مەجبۇرىي تېجەش (ئاساسلىقى ھۆكۈمەتكە قەرز بېرىدىغان ئىشچىلار) ئارقىلىق مەبلەغ بىلەن تەمىنلەش كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. پۇل پاخاللىقىدىن ساقلىنىش. مەجبۇرىي تېجەش دۆلەت ئىچىدىكى ئېھتىياجنى پەسەيتىش رولىنى ئوينايدۇ، ئۇرۇش تىرىشچانلىقىغا قوشۇمچە مەھسۇلات يەتكۈزۈشكە ياردەم بېرىدۇ، جازا بېجىغا قارىغاندا تېخىمۇ ئادىل بولىدۇ ھەمدە ئىشچى-خىزمەتچىلەر ئامانەت پۇلىنى قايتۇرۇۋېلىشقا رۇخسەت قىلىنغاندىن كېيىن ئېھتىياجنى ئاشۇرۇش ئارقىلىق ئۇرۇشتىن كېيىنكى كاساتچىلىقنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا ياردەم بېرىدۇ. . 1941-يىلى 9-ئايدا، ئۇ ئەنگلىيە مەركىزى بانكىسىنىڭ مۇدىرىيىتىدە بىر بوش ئورۇننى تولدۇرۇش تەكلىپىنى بەرگەن، ھەمدە كېيىنكى ئاپرېلدىن باشلاپ تولۇق ۋەزىپە ئۆتىگەن. 1942-يىلى 6-ئايدا، كېينېس پادىشاھنىڭ تۇغۇلغان كۈنى شەرىپىگە ۋارىسلىق قىلىش ئارقىلىق خىزمەت قىلغانلىقى ئۈچۈن مۇكاپاتلانغان. 7-ئىيۇل ئۇنىڭ ئىسمى « سۇسسېكىس ناھىيىسىدىكى تىلتوندىكى بارون كېينېس » دەپ گېزىت قىلىندى ۋە ئۇ ئەركىنلىك پارتىيىسىنىڭ ئورۇندۇقلىرىدا لورد پالاتاسىدا ئورۇن ئالدى.
بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا، ئۇنىڭ ھىندىستان ھۆكۈمىتىنىڭ پۇل-مۇئامىلە ۋە پۇل-مۇئامىلە ئىشلىرى مەسلىھەتچىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن، كېينېسنىڭ بېنگالدىكى ئىتتىپاقداش كۈچلەرنىڭ ئۇرۇش چىقىمىنى مەبلەغ بىلەن تەمىنلەش ئۈچۈن «پايدا پۇل پاخاللىقى» نى تەشەببۇس قىلىدىغانلىقىغا ئائىت پاكىتلار بار. گۈرۈچ باھاسىنىڭ ئالتە ھەسسە ئۆرلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان بۇ قەستەن پۇل پاخاللىقى سىياسىتى 1943-يىلدىكى بېنگالدىكى ئاچارچىلىققا سەۋەب بولدى.
ئىتتىپاقداشلارنىڭ غەلىبىسى ئېنىق كۆرۈنۈشكە باشلىغاندا، كېينېس 1944-يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا برېتتون ۋودس سىستېمىسىنى بەرپا قىلغان سۆھبەتكە ئەنگىلىيە ۋەكىللەر ئۆمىكىنىڭ رەھبىرى ۋە دۇنيا بانكىسى كومىسسىيونىنىڭ رەئىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن قاتتىق قاتناشقان. كېينېس پىلانى خەلقئارا راسچوت بىرلەشمىسىگە مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، پۇلنى باشقۇرۇشنىڭ رادىكال سىستېمىسىنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئۇ ئورتاق پۇل بىرلىكى، بانان ۋە يېڭى يەر شارى ئاپپاراتلىرى - دۇنيا مەركىزى بانكىسى ۋە خەلقئارا تازىلاش ئىتتىپاقى قۇرۇشنى ئوتتۇرىغا قويدى. كېينېس بۇ ئورگانلارنىڭ خەلقئارا سودا ۋە چىقىم سىستېمىسىنى باشقۇرۇشىنى تەسەۋۋۇر قىلىپ، ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ ماھىيەتلىك سودا قىزىل رەقىمى ياكى ئاكتىپ بالانىسىدىن ساقلىنىشى ئۈچۈن كۈچلۈك رىغبەتلەندۈردى. ئامېرىكىنىڭ تېخىمۇ چوڭ سۆھبەت كۈچى، بۇ نەتىجىنىڭ خاررىي دېكىستېر ۋايتنىڭ تېخىمۇ مۇتەئەسسىپ پىلانىغا تېخىمۇ يېقىنلاشقانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. ئامېرىكا ئىقتىسادشۇناسى ج.برادفورد دېلوڭنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، ئۇ ئامېرىكىلىقلار تەرىپىدىن بېسىۋېلىنغان ھەر بىر نۇقتىدا دېگۈدەك كېينېس ۋەقەنىڭ توغرىلىقى ئىسپاتلانغان.
كېيىن دۇنيا بانكىسى ۋە خەلقئارا پۇل فوندى تەشكىلاتى (IMF) دەپ ئاتالغان بۇ ئىككى يېڭى ئورگان مۇرەسسە سۈپىتىدە قۇرۇلغان بولۇپ، ئاساسلىقى ئامېرىكىنىڭ تەسەۋۋۇرىنى ئەكىس ئەتتۈرگەن. ھەر قايسى دۆلەتلەرنىڭ چوڭ سودا ئاكتىپ بالانسىدىن ساقلىنىشىغا ئىلھام بولمايدۇ. ئەكسىچە، سودا تەڭپۇڭسىزلىقىنى تۈزىتىش يۈكى پەقەت قىزىل رەقەم دۆلەتلىرىگىلا يۈكلىنىدۇ، كېينېس بۇ مەسىلىنى نوپۇسقا ئىقتىسادىي قىيىنچىلىق كەلتۈرمەي تۇرۇپ ھەل قىلالمايدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى. قانداقلا بولمىسۇن، كېينېس ئاخىرقى كېلىشىمنى قوبۇل قىلغاندا يەنىلا خۇشال بولدى، ئەگەر ئورگانلار ئۆزلىرىنىڭ قۇرۇش پرىنسىپىدا چىڭ تۇرسا، «ئىنساننىڭ قېرىنداشلىقى بىر جۈملە سۆز بولۇپ قالمايدۇ» دېدى.
ئۇرۇشتىن كېيىن تەھرىرلەش
ئۇرۇشتىن كېيىن، كېينېس سالامەتلىكىنىڭ ناچار بولۇشىغا قارىماي ئەنگىلىيەگە داۋاملىق خەلقئارالىق سۆھبەتكە ۋەكىللىك قىلدى. ئۇ ئەنگىلىيە ئىقتىسادىنىڭ قايتا گۈللىنىشىگە قۇلايلىق يارىتىش ئۈچۈن يېڭى ۋە گەۋدىلىك قەرز ئۈچۈن ئامېرىكىدىن ئېتىبار بېرىش شەرتىگە ئېرىشتى.
1946-يىلى ۋاپات بولۇشتىن ئىلگىرى، كېينېس ئىجتىمائىي ئىقتىساد پروفېسسورى ۋە ئەنگىلىيە مەركىزى بانكىسىنىڭ مەسلىھەتچىسى ھېنرى كلېيغا ئادام سىمىسنىڭ « كۆرۈنمەيدىغان قولى » نىڭ ئەنگىلىيەگە ياردەم قىلغان ئىقتىسادىي تۆشۈكتىن قۇتۇلۇشىنى ئۈمىد قىلىدىغانلىقىنى ئېيتتى. : «مەن يىگىرمە يىل ئىلگىرى ئىقتىسادىي تەپەككۇردىن چىقىرىۋەتمەكچى بولغان كۆرۈنمەس قولدا مەسىلىلىرىمىزنى ھەل قىلىشقا ئۆزۈمنى بارغانسىرى تايىنىمەن».
نيو كېينېس ئىقتىسادشۇناسلىقى تەھرىرلەش
1930-ۋە 1940-يىللارنىڭ ئاخىرىدا، ئىقتىسادشۇناسلار (بولۇپمۇ جون ھىكىس، فىرانكو مودىگلىيانى ۋە پائۇل سامۇئېلسون ) كېينېسنىڭ يازمىلىرىنى رەسمىي ماتېماتىكىلىق مودېللار بويىچە شەرھلەشكە ۋە رەسمىيلەشتۈرۈشكە ئۇرۇندى. يېڭى كلاسسىك بىرىكمە دەپ ئاتالغان نەرسىدە، ئۇلار كېينېسسىيە ئانالىزى بىلەن يېڭى كلاسسىك ئىقتىسادنى بىرلەشتۈرۈپ، كېيىنكى 40 يىلدا ئاساسىي ئېقىندىكى ماكرو ئىقتىساد ئىدىيىسىگە ھۆكۈمرانلىق قىلغان يېڭى كېينېسسىيە ئىقتىسادىنى بارلىققا كەلتۈردى.
20-ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىغا كەلگەندە، كېينېسسىيە سىياسىتى پۈتكۈل تەرەققىي قىلغان دۆلەتلەر تەرىپىدىن دېگۈدەك قوللىنىلىپ، ئارىلاشما ئىقتىسادقا ئوخشاش تەدبىرلەر نۇرغۇن تەرەققىي قىلىۋاتقان دۆلەتلەر تەرىپىدىن قوللىنىلدى. ئۇ ۋاقىتقا كەلگەندە، كېينېسنىڭ ئىقتىسادقا بولغان كۆز قارىشى دۇنيادىكى ئۇنىۋېرسىتېتلاردا ئاساسىي ئېقىنغا ئايلانغان. 1950-ۋە 60-يىللاردا، تەرەققىي قىلغان ۋە يېڭىدىن گۈللەنگەن ئەركىن كاپىتالىستىك ئىقتىسادىي گەۋدىلەر ئالاھىدە يۇقىرى ئېشىش ۋە تۆۋەن ئىشسىزلىقتىن بەھرىمەن بولدى. پروفېسسور گوردون فلېتچېر 1950-ۋە 60-يىللاردا، كېينېسنىڭ تەسىرى ئەڭ يۇقىرى پەللىگە چىققاندا، ئارقا كۆرۈنۈشتە كاپىتالىزىمنىڭ ئالتۇن دەۋرى سۈپىتىدە كۆرۈلىدىغانلىقىنى يازغان.
1965-يىلىنىڭ ئاخىرىدا « دەۋر » ژورنىلى مىلتون فرېدماننىڭ (كېيىن ئامېرىكا پرېزىدېنتى رىچارد نىكسوننىڭ سۆزىگە ئوخشاش) « بىز ھەممىمىز كېينېسلىقلار » دېگەن ماۋزۇ بىلەن مۇقاۋا ماقالىسىنى ئېلان قىلدى. ماقالىدە ئەينى ۋاقىتتىكى ئالاھىدە پايدىلىق ئىقتىسادىي شارائىت تەسۋىرلەنگەن ۋە دوكلاتتا مۇنداق دېيىلگەن: «ۋاشىنگىتوننىڭ ئىقتىساد دېرىكتورلىرى كېينېسنىڭ مەركىزى تېمىسىدا چىڭ تۇرۇپ، بۇ ئېگىزلىكنى كېڭەيتتى: زامانىۋى كاپىتالىستىك ئىقتىساد ئاپتوماتىك ھالدا يۇقىرى ئۈنۈمدە ئىشلىمەيدۇ، ئەمما ئۇنى بۇ سەۋىيىگە كۆتۈرەلەيدۇ ھۆكۈمەتنىڭ ئارىلىشىشى ۋە تەسىرى ». ماقالىدە يەنە كېينېسنىڭ تارىختا ياشىغان ئۈچ مۇھىم ئىقتىسادشۇناسنىڭ بىرى ئىكەنلىكى، ئۇنىڭ ئومۇمىي نەزەرىيىسىنىڭ باشقا داڭلىق ئىقتىسادشۇناسلارنىڭ ماگنا ئوپېراسىدىن ئادام سىمىسنىڭ « مىللەتلەر بايلىقى » غا ئوخشاش تەسىرى كۈچلۈك ئىكەنلىكى ئوتتۇرىغا قويۇلغان.