جۇغراپىيە

جۇغراپىيە، پۈتۈن دۇنيانىڭ ياكى بىر رايوننىڭ تاغ دەريالىرى، ھاۋا كېلىماتى قاتارلىق تەبىئىي مۇھىتى ۋە ماددىي ئىشلەپچىقرىش، قاتناش - ترانسپورت، ئاھالىلەرنىڭ ئولتۇراقلىشىشى قاتارلىق ئىجتىمائىي ئىقتىسادىي ئامىللارنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالى قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىدىغان پەن. ئىنسان ۋە ماكان بىلەن بۇلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنى سەبەب - نەتىجە ۋە تارقىلىش پرىنسىپىغا ئاساسەن تەتقىق قىلىدىغان بىر ئىلىمدۇر. ماكان ۋە ئىنسان ھەققىدىكى مۇناسىۋەتلەر جۇغراپىيەنىڭ مەزمۇنىنى تەشكىل قىلىدۇ.

يەريۈزىنىڭ خەرىتىسى

پىرى رەئىسنىڭ خەرىتسى

جۇغراپىيە كەلىمىسى قەدىم يۇنانچىدىكى گاگئا ( gaia - يەر) ۋە gráphein (يازماق، ئىپادىلىمەك) دېگەن كەلىمىلەردىن تۈرلەنگەن. ئۇيغۇرچىسى يەر ئىلمى دېگەنلىك بولىدۇ. كۈنىمىزدىن 2200 يىل بۇرۇن جۇغراڧىيە ئاتالغۇسىنى تۇنجى قېتىم قوللانغان كىشى ئەراتوسسېنېس (Eratosthenes، م.ب 276 - م.ب 194. يىللار) بولغان. گرېگگ (Gregg) ۋە لېىنھاردت (Leinhardt- يىل 1994) جۇغراپىيەنى تۆرت ئالاھىيىدىلىك بىلەن خاراكتىرلەنگەن بىر ئىنتىزام دەپ ئىزاھلىماقتا.

• 1- بىر يەرگە خاس بىر ئالاھىيدىلىك بېغىشىلايدىغان، يۈر يۈزىدىكى ئالاھىيدىلىكلەرنىڭ تارقىلىشى (م: تاغلار، دەريا - ئىرماقلار، دېڭىز - ئوكيانلار ۋ.ب).
• 2- بەئزى شەيئىلەرنىڭ مەۋجۇد يەرلىرىدە ۋە زاماندا نېچۈك ۋە قانداق مەيدانغا كەلگەنلىكىنى بايان قىلىش (م: يانار تاغلار دېگەندەك).
• 3- يۈز بەرگەن ۋەقە ۋە ھادىسىلەرنىڭ، باشقا ۋەقە ۋە ھادىسەلەر بىلەن مۇناسىۋىتى ۋە باغلىنىشىدۇر (م: يامغۇر ئورمانلىرىنىڭ بوزغۇنچىلىققا ئۇچرىشى)
• ئاخرىقىسى، جۇغراپىيەنىڭ خەرىتىلەر بىلەن ئۇچۇر ۋە قاراشلارنىڭ ئالاقىسىنى باغلىشى قاتارلىقلار.

بۇ تۆرت خۇسۇسىيەت بىر بىرى بىلەن تۈرلۈك يوللار بىلەن تەسىرلىشىدۇ. بۇلارنىڭ دەسلەپكى ئۈچىسى جۇغراپىيەنىڭ ئاساسلىق پرىنسىپلىرىدۇر. ئاخىرىقى بولسا جۇغراپىيىلىك تەتقىقاتلار نەتىجىسىدە قولغا كەلتۈرۈلگەن ئۇچۇرلارنىڭ ئىپادىلىنىشىدۇر.

جۇغراپىيە ئىجتىمائىي پەنلەر تۈرىگە كىرىدۇ.

جۇغراپىيەنىڭ تۈرلىرى

جۇغراپىيە، ئازاراق ئوخشاشماسلىقلار بىلەن تۆۋەندىكى تۈرلەرگە بۆلىنىدۇ:

A.ڧىزىكىلىق جۇغراپىيە 1.گىئومورڧولوگىيە. 2.كلىماتولوگىيە 3.تۇپراق جۇغراپىيىسى 4.ھىدروگراڧىيە a-يەرئاستى سۈيى ۋە مەنبئەلەر b-ئاقارسۇ جۇغراپىيىسى c-كۆللەر جۇغراپىيىسى d-دېڭىز ئوكيان جۇغراپىيىسى 5.بىئوجۇغراپىيە a-ئۆسۈملۈك جۇغراپىيىسى (ڧىتوجۇغراپىيە) b-ھايۋانات جۇغراپىيىسى (زوئوجۇغراپىيە) 6.ئاپەت جۇغراپىيىسى

B.1.ئىنسان جۇغراپىيىسى 1-نۇڧۇس جۇغراپىيىسى 2-ئولتۇراق جۇغراپىيىسى 3-ساغلاملىق جۇغراپىيىسى 4-تارىخى جۇغراپىيە

B.2.ئىقتىسادىي جۇغراپىيە 1-سانائەت جۇغراپىيىسى 2-يېزا ئىگىلىك جۇغراپىيىسى 3-ساياھەت جۇغراپىيىسى 4-قاتناش جۇغراپىيىسى 5- تىجارەت جۇغراپىيىسى 6-كانچىلىق 7-ئېنېرگىيە مەنبئەلىرى

C. رايونلۇق جۇغراپىيە 1-قىتئەلەر جۇغراپىيىسى 2-دۆلەتلەر جۇغراپىيىسى 3-رايونلار جۇغراپىيىسى

جۇغراپىيىلىك بىلىم

جۇغراپىيىلىك بىلىم، بىر جۇغراپىيىلىك مەۋجۇدات ھەققىدىكى بىلىم. يەرچان بىلىم تۈرى. بۇ مەنىدە يەر ماكانچان بىلىم دەپمۇ ئاتىلىدۇ. قۇغراپىيىلىك بىلىم، بىر بىرى بىلەن باغلىنىشلىق ئۈچ پەرقلىق بىلىمدىن تەشكىل تاپىدۇ.

1. جۇغراپىيىلىك ئورۇن بىلىمى: مەۋقىئچان بىلىم تۈرى، بۇ مەنىدە ئورۇن مەۋقىئچان بىلىم دەپمۇ ئاتىلىدۇ. مەلۇم بىر جۇغراپىيىلىك مەۋجۇداتنىڭ ئورنىغا مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇر سېستىمىسى ۋە ئىز قوغلاش ۋاستىسى ئۈستىدىكى مەۋقىئى (كوردىناتى) ھەققىدىكى بىلىمدۇر.
2. خۇسۇسىيەت بىلمى: جۇغراپىيلىك مەۋجۇداتقا خاس خۇسۇسىيەت بىلەن خۇسۇسىي ئۇچۇرلار ھەققىدىكى بىلىم.
3. توپولوگىيىلىك بىلىم: ماتېماتىكىنىڭ بىر تارمىقى بولۇپ، گېئومېترىيىلىك شەكىللەرنىڭ ئۆز شەكلىنى ئۆزلۈكسىز ئۆزگەرتكەندە يەنە ساقلاپ قالالايدىغان بەزى ئالاھىيدىلىكلىرىنى تەتقىق قىلىدىغان ئىلىم دائىرىسدە؛ بىر جۇغراپىيىلىك مەۋجۇداتنىڭ، باشقا جۇغراپىيىلىك مەۋجۇداتلارغا نىسبەتەن قوشنىلىق مۇناسىۋىتى (ئوڭىدا، سولىدا، بېشىدا، ئايىغىدا ۋ.ب) ھەققىدىكى بىلىملەر.

تەتقىقەت ساھەلىرى

ڧىزىكىلىق جۇغراپىيە ۋە ئىنسان جۇغراپىيىسى قاتارلىقلار.

ڧىزىكىلىق جۇغراپىيە يەر يۈزىنىڭ ڧىزىكىلىق ئالاھىيدىلىكلىرى (يەر، سۇ، ھاۋا ۋە جانلىقلار) نى تەتقىق قىلسا، ئىنسان جۇغراپىيىسى بۇ ڧىزىكىلىق ئالاھىيدىلىكلەرگە قارىتا ئىنسان تۇرمۇشى، ئىقتىسادى دېگەندەك سوتسىيال مەۋزۇلارنى تەتقىق قىلىماقتا.

.

ڧىزىكىلىك جۇغراپىيەنىڭ ئاساسىي بۆلۈملىرى

بىئوجۇغراپىيە	كېلىمات ۋە مېترولوگىيە	ساھىل جۇغراپيىسى	كېانتۇرنېر ئىلىم
گېئودىزى	يەر يۈزى ئىلمى	مۇزلۇق ئىلمى	سۇ ئىلمى ۋە ھىدروگراڧىيە
مەنزىرە ئېكلوگىيىسى	ئوكيان ئىلمى	پېدولوگىيە	پالىئوجۇغراپىيە

ئىنسان جۇغراپىيىسىنىڭ ئاساسلىق بۆلۈملىرى:

مەدەنىيەت جۇغراپىيىسى	ئولتۇراق جۇغراپىيىسى	ئىقتىسادىي جۇغراپىيە	ساغلاملىق جۇغراپىيىسى
تارىخى جۇغراپىيە	سىياسىي جۇغراپىيە	نۇپۇس جۇغراپىيىسى	شەھەر جۇغراپىيىسى
سوتسيال جۇغراپىيە	قاتناش جۇغراپىيىسى	ساياھەت جۇغراپىيىسى

جۇغراپىيىنىڭ بەش ئاساسلىق ئۇنسۇرى

زامانەۋىي جۇغراپىيە ماكانغا باغلىق پۈتۈن ۋەقە ۋە ھادىسىلەرنى ئۆز مېتود ۋە تېخنىكىلىرى بىلەن تەتقىق قىلماقتا. جۇغراڧىيەنىڭ بەش ئاساس ئۇنسۇرى ئورۇن، ماكان (يەر)، ھەرىكەت، رايون بىلەن ئىنسانىي ۋە ڧىزىكىي مۇھىت مۇناسىۋىتى قاتارلىقلار، جۇغراپىيەنى باشقا ئىلىملەردىن پارقلەندۈرىدۇ.

جۇغراپىيە ئىلمىنىڭ تارىخى تەرەققىياتى

جۇغراپىيە ئىلمىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى ۋە چاغلارغا بۆلۈنىشىگە كۆرە تارىخى تەرەققىياتى تۆۋەندىكىچە:

قەدىم چاغ

1689- يىلغا تەۋە، ئاز كۆرىلىدىغان دۇنيا خەرىتىسى

باشقا كۇللى ئىلىملەر سىڭگەرى جوغراڧىيەدە زەرۇرىيەت يۈزىدىن ئوتتۇرغا چىققاندۇر. قەدىم چاغلاردا مىسىر مەدەنىيىتىدە مۇنبەت تۇپراقلارنىڭ قەيەردە ئىكەنى ۋە قانداغ قوللىنىلىشى كېرەكلىگى دېگەندەك خۇسۇسلار، شۇنداقلا ھەر يىل يۈز بەرىپ تۇغان سەللەرنىڭ نەتىجىلىرىنى تاپماق ۋە زىيانلارىنى ئەڭ ئازغا تۈشۈرمەك ئۈچۈن جوغراڧىيەنى قوللانغاندۇرلار. زامانىسىنىڭ كۆچمەن خەلقلىرى بولسا سۇ مەنبەلىرىنى، يەرلەشكۈسى زېمىنلارنى ۋە يوللارنى تاپماق ئۈچۈن قولاي خەرىتىلەر تۈزگەن.

قەدىم يۇنان خەلقى ئېرسە مۇنبەت تۇپراقلارنىڭ قىسلىقىدىن سەبەب دېڭىزچىلىككە قىزىققان ۋە بۇ ساھەدە جۇغراڧىيەنى تەرەققىي قىلدۇرغان. مىلەتوسلۇق ھېكاتائيوسنىڭ م.ب. 500 - يىلى يازغان كىتابى تۇنجى جۇغراپىيە كىتابى دەپ قارالماقتا. شۇنداقلا باتلاميۇسنىڭ جۇغراڧىيە كىتابىدا خەرىتىنىڭ تەييارلىنىشى ھەققىدە بايانلار بولۇپ، جۇغراڧىيەگە چوڭ تۆھپە قوشقان.

باتلاميۇسنىڭ خەرىتىسى

ئابراھام ئورتېلىئۇسنىڭ يەريۈزى خەرىتىسى

Eratosthenes yazdığı notları Geographica adlı eserinde toplamış eseriyle daha sonra coğrafya bilminin adı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bugünkü modern coğrafyanın kurulmasında antik çağda yaşayan Herodotos (M.Ö.484-426), Tales (M.Ö.636-546),Aristo (M.Ö.384-322),Eratosthenes (M.Ö.276-195),Hipparkos (M.Ö.180-127),Strabon (M.Ö.58-M.S.21) ve Batlamyus (M.Ö.90-168) gibi bilim adamlarının emekleri vardır.

Herodotos, Avrupa'dan hindistana kadar uzanan alanı gezmiş, bu alanların tarihi, coğrafi niteliklerini dokuz ciltlik Herodot Tarihi kitabında toplamıştır. Matematikci olan Tales dünyanın şekliyle ilgili çalışmalr yapmıştır. Aristo iklimle ilgili sınıflandırmalar yapmıştır. Eratosthenes Bölgesel coğrafya alanında çalışmış, dünyanın çevresini gerçeğe çok yakın hesap etmiştir. Amasyalı Strabon'un gezdiği yerlerle ilgili bilgi verdiği 17 ciltlik Geographika (Coğrafya) kitabının önemli kısmı günümüze kadar ulaşmıştır. Kitapta Ekonomik coğrafya, Matematik coğrafya, Fiziki coğrafya ve Jeopolitik konuları da işlenmiştir. Matematik coğrafyanın kurucusu sayılan Batlamyus, Geographica Hyphegesis kitabında gezegenler ile o günün koşullarında bilinen dünya ile ilgili bilgiler ve haritalar yer alır.

Karakteristik olarak yayılmacı olan Roma İmparatorluğu döneminde coğrafya daha çok askeri amaçlar için kullanıldı ve geliştirildi. Coğrafi şartların savaş üzerindeki etkileri bağlamında yer ve hava incelemelerinde bulundular ayrıca haritacılıkta askeri alanda geliştirildi.

ئوتتۇرا ئەسر

Orta çağda Avrupa'da olumsuz koşullardan dolayı Coğrafya yerinde saymış, ilerleme İslam aleminde gerçekleşmiştir. İslam dünyasında İbn Havkal'ın 10. yüzyılda yazdığı el-Mesalik ve'l-Memalik (Yollar ve Ülkeler), 9. yüzyılda Belhî'nin yazdığı Suverü-l-Ekâlim (İklim Türleri), 10. yüzyılda El-Mesûdî'nin yazdığı el-Müru-çü'z-Zeheb (Altın Çayırlar) ve 14. yüzyılda İbn Battuta'nın yazdığı Tuhfetü'n-Nuzzarfi Garaibi'l-Emsar adlı yapıtlar öne çıkmaktadır. Birûni, dünyanın çevresini, yarıçapını, büyüklüğünü ve 1° meridyenin uzunluğunu hesaplayarak Matemetik coğrafya alanında katkılarda bulunmuştur. İbn-i HaldunKitap el-İbar adlı sekiz çiltlik eserinde; Beşeri coğrafyanın Jeopolitik ve Siyasi coğrafya ile ilgili konuladanbahsetmiştir. Ayrıca İslam dünyası tarafından geliştirilen 360 dereceli düzen haritacılıkta hâlâ kullanılmaktadır.

يېڭى چاغ

Pusulanın Avrupa'ya geçmesi sonucunda uzak diyarlara yolculuklar başladı ve yeryüzü hakkında daha geniş bilgiler edinildi. Daha çok yeni ticaret yolları bulmak, keşfedilmemiş bölgelerdeki kaynaklara ulaşmak temel hedefti. Kristof Kolomb, Vasco da Gama, , Bartolomeu Dias, Amerigo Vespucci, John Cabot ve Macellan keşifleriyle haritalar zenginleşti. Kuzey ve güney Amerika, Okyanusya aadları, Avustralya, kuzey ve güney kutbu keşifleri tamamlanmıştır. Dünyanın yuvarlak olduğu, çevresi dolaşılarak uygulamalı olarak ispat edilmiştir. Anversli Abraham Ortelius 1570'te ilk yeryüzü atlasını yaptı.

Osmanlı devletinde Pîrî Reis; Kitab-ı Bahriye, Kâtip Çelebi; Cihannuma ve Evliya Çelebi; Seyahatnamesi ile coğrafyaya katkıda bulunan Türklerdir.

Yakın Çağ

1700'lü yıllardan sonra coğrafya yöntem ve biçim olarak daha bilimselleşti. Teleskop ve kronometrenin (süreölçer) bulunuşuyla coğrafi bilgilerin güvenilirliği ve hesapların kolaylığı sağlandı. Coğrafi keşiflerden sonra geziler daha bilimsel hale geldi. James Cook ve Labradorun cabalarıyla Labrador soğuk su akıntısı keşfedildi.

1800'lü yıllarda ise coğrafya, doğabilimci Alexander von Humboldt ile tarihçi Carl Ritter tarafından akademide ders olarak verilmeye başlandı. Humboldt'un Cosmos (Evren), Ritter'in de Die Erdkunde (Coğrafya) adlı yapıtlarında coğrafya bilgisini düzenli biçimde işleyerek modern coğrafyanın dayanaklarını attılar. Humboldt Akıntısın keşfeden A.v.Humboldt eserlerinde yerşekilleri-iklim-bitki örtüsü arasında bağlantı olduğnu ifade etmiştir.James Cook'un 1772-75 yıllarında çevresinde dolandığı buzul alanının Antarktika olduğu ancak 1840'da anlaşıldı. A. von Humboldt Fiziki coğrafyanın C. Ritter ise Beşeri coğrafyanın kurucusu olarak kabul edilir. Immanuel Kant coğrafyayı; fiziki, matematik, siyasi, ekonomik ve uygulamalı coğrafya olmak üzere beş dala ayırmıştır.

19.yy'lın sonu 20.yy'ın başlarında coğrafya iktidarlar tarafından sömürgenin aracı haline getirilmiştir. 20 yy'da sanayi ve teknoloji ile birlikte insan doğaya daha kalıcı ve zararlı etkilerde bulunmaya başlamıştır. Elektiğin icadıyla elle kullanılan aletler otamatik hale gelmiştir. 1960'lı yılarda Uzaktan algılama ve CBS sistemlerinin gelişti. CBS coğrafi verilerin bilgisayara yüklenmesi, hızlı analiz ve sentezler yapılarak sorunlara doğru ve hızlı çözümler üretilmesini sağlamıştır. Coğrafyadan ayrı bir bilim olarak kabul edilmeye başlanan CBS; ekonomik, siyasi, çevre, kültürel, sosyal konularında faklı bilim dallarınca kullanılmaktadır. Uzaktan algılama, uçaklar, radarlar ve uydular aracılığı ile alınan verilerin bilgisayara aktarılıp CBS'ye yardımıyla değerlendirilmesini ifade eder.

Coğrafi yer şekilleri

• قىتئە، ئارال، يېرىم ئارال، تاقىم ئارال، قىستاق
• ئويمانلىق، تۈزلەڭلىك، ۋادى
• تاغ تىزمىسى، يار، ئىن، يانار تاغ، مېتېئورىت، سارقىندى، ئارشاڭ، غار
• ئوكيان، دېڭىز، بوغۇز، قولتۇق، كوي، يېپىق دېڭىز، تۇمشۇق، ئىرماق، كۆل، دېڭىز قۇلىقى، دېلتا، قىرغاق كۆلى،
• مۇزلۇق، مۇزتاغ، مورېنا، مۇز كۆل، مۇزقار، مۇز كېمىسى.
• چاتقاللىق، چۆل، تۇندىرا، ساۋانا، تروپىك ئورمان، ئورمان، سازلىق، مارجان خادا تاشلىرى، مارجان ئارىلى، كانيون، بوزقىر، يايلاق، تايغا، ۋاھە، يارداڭ،

جۇغراڧىيىلىك ۋاقىئەلەر

زىلزىلە، يەر تەۋرەش بەلبىغى، سەل، قار كۆچۈش، توپراق ئېقىپ كېتىشى، تۇسۇنامى، يانار تاغ، ماگما، لاۋ، يانارتاغ كۆلى، قاينام، ئېروزيون، لاتقا شېغىللىق ئېقىن

ئولتۇراق بىرلىكلىرى

مەھەللە، كەنت، يېزا، بازار، ناھىيە, شەھەر, ۋىلايەت، ئۆلكە، دۆلەت

ئىنسانىيەت تۇغدۇرغان جۇغراپىيىلىك ئۆزگىرىشلەر

تۆپە، دامبا، سۇ ئامبىرى، سۇنئىي كۆل، قۇرۇتۇلغان بوز يەر، سۇغىرىش سېستىمىسى، ئېتىز، ئۆستەڭ، تۇنېل، ۋاھە، كۆۋرۈك، كۆتەرمە سۇ يولى، كارىز، يول، باغ، ئىھاتە ئورمان

سىياسىي

كارىدور، ئانكلاۋ، ئېكسكلاۋ، كۆچ

تۈرگە ئايرىلمىغان ئاتالغۇلار

• سۇ (تاتلىق\تۇزلۇق\شور\كىرلەنگەن ۋ.ب. داخىل) تۇزلۇق سۇ، تۇز.
• دۆلەتلەر، ۋىلايەتلەر، يەر ئىلمى