لۇتپۇللا ئەسەرلىرىنىڭ چەت ئەللەردە نەشر قىلىنىشى

lutpulla eserlirining chet ellerde neshr qilinishi

mahmud zeyidi

shinjang ijtimaiy penler akadémiyisidin

lutpulla mutellip eserliri u hayat chaghliridila shinjangdiki metbuatlarda élan qilin'ghanidi. eyni yillarda ghuljida uyghurchidin bashqa qazaqche, rusche, xenzuche, özbékche gézit - zhurnal 11 xilgha yétetti. u gézit - zhurnallarning hemmiside lutpullaning eserlirini uchratqili bolatti. uning ölüm aldida , ejel hoduqushida (félyeton), yillargha jawab , yashliq ögen , köklem ishqi , peryat , ependi bolmaq we qiteler qatarliq eserliri almanax ning bash teripidin orun alghanidi. lutpullaning eserlirini herxil tilda chiqidighan eshu gézit - zhurnallar arqiliq deslepki qedemde chet el oqurmenliri bilen yüz körüshken déyishke bolidu. chünki lutpullaning yillargha jawab we ejel hoduqishida qatarliq eserliri x . xoseyinning ruschigha terjime qilishi bilen ghuljidiki grazhdanlar jemiyiti teripidin neshr qilin'ghan rusche gézitte élan qilin'ghanda ajayip yuqiri baha bérilgen. lutpulla mutellip eserliri sowét ittipaqi metbuatlirida köprek élan qilindi.1950 -, 1960 - yillardiki kommunizm tughi we yéngi hayat gézitliride,1980 - yillardiki uyghur awazi , bizning weten gézitliride we qazaqistan yazghuchilar jemiyitining bashqurushidiki perwaz we arzu namliq pesillik zhurnallarda tonushturuldi.

1951 - yili meshhur edebiyatshunas qadir hesenof almutada lotpulla mutellipning 30 nechche shéirini shinjang kitabxanilirigha atap, ereb élipbesi asasidiki uyghur yéziqida yillargha jawab nami bilen kitabche qilip neshr qildurup shinjanggha ewetip berdi, bu lutpullaning tunji toplimi idi. 1958 - yili tashkentte chiqirilghan shinjang shairliri (özbékche) toplimigha, 1961 - yili sherq yultuzi )özbékstan yazghuchilar jemiyitining organ zhurnili( gha lutpulla eserliri kirgüzüldi. 1962- yili almuta güzel edebiyat neshriyati lutpulla tallan'ghan eserliri we shair hayati dégen kitabni neshr qildi. 1966- yili almuta shehiride rusche chiqirilghan uyghur sowét edebiyati namliq kitabta we 1971- 1979 - yillarda özbékistan penler akadémiyisi tüzgen uyghur réalistik edebiyati namliq ikki tomluq özbékche kitabta lutpullagha alahide bab ajritilip, uning süriti, shéirliri, hayati tepsiliy tonushturuldi. shu yillarda lutpulla özbék sowét énsiklopidisi gimu kirgüzüldi.

1974 - yili i . rozibaqiyof lutpulla mutellipni bash téma qilip turup disirtatsiye yaqlidi.

1957 -, 1976 - yillarda moskwada neshr qilin'ghan lutpulla mutellipning toluqlan'ghan rusche toplimigha uning 65 shéiri, bir dastani, ikki félyetoni, ikki komédiyisi, üch maqalisi kirgüzüldi.

1976 - yili qazaqistanda neshr qilin'ghan lutpulla eserliri tallanmisi gha shair m . hemrayéf uzun maqale yézip shairni tepsiliy tonushturdi. shu yili sowét ittipaqi penler akadémiyisining muxbir ezasi)akadémik( murad hemrayéf güldürmamiliq chaqmaq namida lutpulla mutellip eserlirini ruschigha terjime qilip prawda neshriyatida neshr qildurdi. shair, edebiyatshunas mesumjan zulpiqar lutpulla namida roman yazdi. xizmet abdullin yillargha jawab namliq powést élan qildi. qazaqistan we özbékstanda lutpullaning 50 yilliqi, 60 yilliqi we70 yilliqi tentenilik xatirilinip léksiyiler oquldi. lutpulla mutellip ijadiyitining én'gliz we fransuz tillirigha terjime qilinishigha kelsek, buning jeryani mundaq: 1956 -, 1957 - yillirida péshqedem uyghur shair, yazghuchilar eserliri toplamliri béyjing milletler neshriyatida neshr qilin'ghanidi, shu chaghda béyjing yazghuchilar neshriyati lutpulla mutellipning tallanma eserlirini xenzu tilida neshr qildi, 1959 - yili memliket boyiche tarqitilghan xenzu tilidiki inqilabiy qurbanlar shéirliri toplami gha lutpullaning shéirliri kirgüzüldi. bu toplamlardiki shéirliri én'gliz we fransuz tillirigha terjime qilinip, chetel kitabxaniliridimu chongqur tesirat peyda qidi.

1991 - yili yaponiyilik taako nishiwaki junggo azsanliq milletler edebiy eserliri mejmuesi diki eserlerni terjime qilip, yipek yoli edebiyati namida bir yürüsh kitab neshr qilghan, bu kitablarda qedimki uyghur edebiyatidin nemuniler bérilgendin sirt, yéqinqi zaman uyghur edebiyatidin lutpulla mutellipning terjimihali, yillargha jawab , junggo qatarliq shéirlirining esli téksti bilen yaponche terjimisi bille bérilgen. lutpulla mutellip eserliri hazirghiche dölitimizde uyghurche üch qétim, xenzuche ikki qétim neshr qilindi, bashlan'ghuch, ottura we aliy mektep dersliklirige kirgüzüldi؛ chet ellerde uyghurche töt qétim, özbékche ikki qétim, qazaqche bir qétim, rusche ikki qétim neshr qilinip tarqitildi. lutpullaning obrazini gewdilendürüsh üchün kino filimlirimu ishlendi. uning yillargha jawab namliq shéirini oqughan rus kitabxanilirida ajayip tesirlik inkaslar bolghan.

لۇتپۇللا ئەسەرلىرىنىڭ چەت ئەللەردە نەشر قىلىنىشى

ماھمۇد زەيىدى

شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىدىن

لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئەسەرلىرى ئۇ ھايات چاغلىرىدىلا شىنجاڭدىكى مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىنغانىدى. ئەينى يىللاردا غۇلجىدا ئۇيغۇرچىدىن باشقا قازاقچە، رۇسچە، خەنزۇچە، ئۆزبېكچە گېزىت - زھۇرنال 11 خىلغا يېتەتتى. ئۇ گېزىت - زھۇرناللارنىڭ ھەممىسىدە لۇتپۇللانىڭ ئەسەرلىرىنى ئۇچراتقىلى بولاتتى. ئۇنىڭ ئۆلۈم ئالدىدا ، ئەجەل ھودۇقۇشىدا (فېليەتون)، يىللارغا جاۋاب ، ياشلىق ئۆگەن ، كۆكلەم ئىشقى ، پەرياد ، ئەپەندى بولماق ۋە قىتەلەر قاتارلىق ئەسەرلىرى ئالماناخ نىڭ باش تەرىپىدىن ئورۇن ئالغانىدى. لۇتپۇللانىڭ ئەسەرلىرىنى ھەرخىل تىلدا چىقىدىغان ئاشۇ گېزىت - زھۇرناللار ئارقىلىق دەسلەپكى قەدەمدە چەت ئەل ئوقۇرمەنلىرى بىلەن يۈز كۆرۈشكەن دېيىشكە بولىدۇ. چۈنكى لۇتپۇللانىڭ يىللارغا جاۋاب ۋە ئەجەل ھودۇقۇشىدا قاتارلىق ئەسەرلىرى خ . خوسەيىننىڭ رۇسچىغا تەرجىمە قىلىشى بىلەن غۇلجىدىكى گرازھدانلار جەمئىيىتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان رۇسچە گېزىتتە ئېلان قىلىنغاندا ئاجايىپ يۇقىرى باھا بېرىلگەن. لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئەسەرلىرى سوۋېت ئىتتىپاقى مەتبۇئاتلىرىدا كۆپرەك ئېلان قىلىندى.1950 -، 1960 - يىللاردىكى كوممۇنىزم تۇغى ۋە يېڭى ھايات گېزىتلىرىدە،1980 - يىللاردىكى ئۇيغۇر ئاۋازى ، بىزنىڭ ۋەتەن گېزىتلىرىدە ۋە قازاقىستان يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ باشقۇرۇشىدىكى پەرۋاز ۋە ئارزۇ ناملىق پەسىللىك زھۇرناللاردا تونۇشتۇرۇلدى.

1951 - يىلى مەشھۇر ئەدەبىياتشۇناس قادىر ھەسەنوف ئالمۇتادا لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ 30 نەچچە شېئىرىنى شىنجاڭ كىتابخانىلىرىغا ئاتاپ، ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يىللارغا جاۋاب نامى بىلەن كىتابچە قىلىپ نەشر قىلدۇرۇپ شىنجاڭغا ئەۋەتىپ بەردى، بۇ لۇتپۇللانىڭ تۇنجى توپلىمى ئىدى. 1958 - يىلى تاشكەنتتە چىقىرىلغان شىنجاڭ شائىرلىرى (ئۆزبېكچە) توپلىمىغا، 1961 - يىلى شەرق يۇلتۇزى )ئۆزبېكىستان يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئورگان زھۇرنىلى( غا لۇتپۇللا ئەسەرلىرى كىرگۈزۈلدى. 1962- يىلى ئالمۇتا گۈزەل ئەدەبىيات نەشرىياتى لۇتپۇللا تاللانغان ئەسەرلىرى ۋە شائىر ھاياتى دېگەن كىتابنى نەشر قىلدى. 1966- يىلى ئالمۇتا شەھىرىدە رۇسچە چىقىرىلغان ئۇيغۇر سوۋېت ئەدەبىياتى ناملىق كىتابتا ۋە 1971- 1979 - يىللاردا ئۆزبېكىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى تۈزگەن ئۇيغۇر رېئالىستىك ئەدەبىياتى ناملىق ئىككى توملۇق ئۆزبېكچە كىتابتا لۇتپۇللاغا ئالاھىدە باب ئاجرىتىلىپ، ئۇنىڭ سۈرىتى، شېئىرلىرى، ھاياتى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلدى. شۇ يىللاردا لۇتپۇللا ئۆزبېك سوۋېت ئېنسىكلوپىدىسى گىمۇ كىرگۈزۈلدى.

1974 - يىلى ئى . روزىباقىيوف لۇتپۇللا مۇتەللىپنى باش تېما قىلىپ تۇرۇپ دىسسېرتاتسىيە ياقلىدى.

1957 -، 1976 - يىللاردا موسكۋادا نەشر قىلىنغان لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ تولۇقلانغان رۇسچە توپلىمىغا ئۇنىڭ 65 شېئىرى، بىر داستانى، ئىككى فېليەتونى، ئىككى كومېدىيىسى، ئۈچ ماقالىسى كىرگۈزۈلدى.

1976 - يىلى قازاقىستاندا نەشر قىلىنغان لۇتپۇللا ئەسەرلىرى تاللانمىسى غا شائىر م . ھەمرايېف ئۇزۇن ماقالە يېزىپ شائىرنى تەپسىلىي تونۇشتۇردى. شۇ يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ مۇخبىر ئەزاسى)ئاكادېمىك( مۇراد ھەمرايېف گۈلدۈرمامىلىق چاقماق نامىدا لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئەسەرلىرىنى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىپ پراۋدا نەشرىياتىدا نەشر قىلدۇردى. شائىر، ئەدەبىياتشۇناس مەسۇمجان زۇلپىقار لۇتپۇللا نامىدا رومان يازدى. خىزمەت ئابدۇللىن يىللارغا جاۋاب ناملىق پوۋېست ئېلان قىلدى. قازاقىستان ۋە ئۆزبېكىستاندا لۇتپۇللانىڭ 50 يىللىقى، 60 يىللىقى ۋە70 يىللىقى تەنتەنىلىك خاتىرىلىنىپ لېكسىيىلەر ئوقۇلدى. لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئىجادىيىتىنىڭ ئىنگلىز ۋە فرانسۇز تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنىشىغا كەلسەك، بۇنىڭ جەريانى مۇنداق: 1956 -، 1957 - يىللىرىدا پېشقەدەم ئۇيغۇر شائىر، يازغۇچىلار ئەسەرلىرى توپلاملىرى بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتىدا نەشر قىلىنغانىدى، شۇ چاغدا بېيجىڭ يازغۇچىلار نەشرىياتى لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ تاللانما ئەسەرلىرىنى خەنزۇ تىلىدا نەشر قىلدى، 1959 - يىلى مەملىكەت بويىچە تارقىتىلغان خەنزۇ تىلىدىكى ئىنقىلابىي قۇربانلار شېئىرلىرى توپلامى غا لۇتپۇللانىڭ شېئىرلىرى كىرگۈزۈلدى. بۇ توپلاملاردىكى شېئىرلىرى ئىنگلىز ۋە فرانسۇز تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنىپ، چەتئەل كىتابخانىلىرىدىمۇ چوڭقۇر تەسىرات پەيدا قىلدى.

1991 - يىلى ياپونىيىلىك تائاكو نىشىۋاكى جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلەر ئەدەبىي ئەسەرلىرى مەجمۇئەسى دىكى ئەسەرلەرنى تەرجىمە قىلىپ، يىپەك يولى ئەدەبىياتى نامىدا بىر يۈرۈش كىتاب نەشر قىلغان، بۇ كىتابلاردا قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىن نەمۇنىلەر بېرىلگەندىن سىرت، يېقىنقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىن لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ تەرجىمىھالى، يىللارغا جاۋاب ، جۇڭگو قاتارلىق شېئىرلىرىنىڭ ئەسلى تېكىستى بىلەن ياپونچە تەرجىمىسى بىللە بېرىلگەن. لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئەسەرلىرى ھازىرغىچە دۆلىتىمىزدە ئۇيغۇرچە ئۈچ قېتىم، خەنزۇچە ئىككى قېتىم نەشر قىلىندى، باشلانغۇچ، ئوتتۇرا ۋە ئالىي مەكتەپ دەرسلىكلىرىگە كىرگۈزۈلدى؛ چەت ئەللەردە ئۇيغۇرچە تۆت قېتىم، ئۆزبېكچە ئىككى قېتىم، قازاقچە بىر قېتىم، رۇسچە ئىككى قېتىم نەشر قىلىنىپ تارقىتىلدى. لۇتپۇللانىڭ ئوبرازىنى گەۋدىلەندۈرۈش ئۈچۈن كىنو فىلىملىرىمۇ ئىشلەندى. ئۇنىڭ يىللارغا جاۋاب ناملىق شېئىرىنى ئوقۇغان رۇس كىتابخانىلىرىدا ئاجايىپ تەسىرلىك ئىنكاسلار بولغان.