Fransiye
| Fransiye jumhuriyiti |
|---|
| Dölet gimini erkinlik, barawerlik, qérindashliq |
| Paytexti Parizh |
| Eng chong sheherliri Parizh, Lion, Marsil, Lil, Bordo, Nis |
| Resmi tili fransuz tili |
| Siyasi séstimisi prizdintliq we parlamint birleshken séstima |
| Jumhuriyet re'isi Emmanuel Macron |
| Bash ministir fransowa fyon |
| Yer meydani 417,675 kuwadirat kélométir |
| Nupusi 374,447,65 |
| Nupus zichliqi 97 |
| Pul birliki yawro |
| Waqit rayuni UTC +1 (CET) |
| Xelqaraliq téélfun kod numuri 0033 |
Fransiye jumhuriyiti (République Française fransuzche"ghépüblik fxangsez"dep oqulidu.)
Ahalisi: fransiyening 2006-yilliq nopusi 60milyon 876ming bolup, mustemlikilirini qoshqanda 62milyon752ming. Ahalining 83%ni latin til a'ilisige tewe fransuz tilida sözlishidighan fransuzlar, 8%ini erebler, 2%ni alzaslar, 1%ni britonlar,0.3%ni korsikalar qalghanlirini köchmenler igelleydu . Fransuz tili dölet tili.
Iqtisadi: 2006 -yili fransiyening umumiy milli ishlepchiqirish daramiti 2tirliyun 54milyard 880milyon dollar bolup kishi béshigha 33ming126dollar toghra kélidu. Fransiyening2000-yilidin buyanqi yilliq iqtisadi éshish süriti 2%boluwatidu. Dölet bayrimi:( 1790-yili)7-ayning 14-küni, fransiye jumhuriyetchilirining bastiliye türmisini ishghal qilghan küni )
Qisqiche tarixi
تەھرىرلەش
Miladiyidin burunqi 10-esir etrapida fransuzlarning ejdadi bolghan gal xelqi hazirqi fransiyening jenubi we ottura qisimlirida yashighan bolup miladi 1-esirde rim impériyisi bu yerde galiye ölkisini tesis qilghan. 500Yildin kéyin gutlarning tarmiqi bolghan franklar galiyediki rim impériyisining hökümranliqini aghdurup frank padishahliqini qurghan we kéyin tedriji küchiyip gherbi yawropaning köp ismini öz ichige alghan impériyige aylanghan. 9-Esirde frank impériyisi üchke parchilinip hazirqi Italiye, Gérmaniye, firansiyilerning deslepki haliti shekillengen. 10-Esirde fransiyening normandiye ölkisining kinezi engiliyining köp qisim jaylirini boysundurup barghanséri kücheygen we kéyin fransiye padishahi bilen özengge soqushturup1337-yili fransiyige keng kölemde hujum qilghan shuning bilen tarixta 100yilliq urush dep atalghan urush partilap 1453-yili fransiyening jérsi we gali arilidin bashqa pütün fransiye zéminini normandiye kinezining ewladidin bolghan en'gliye xan jemetining qolidin qayturuwélishi bilen tamamlanghan. Urushti kéyinki fransiye künséri güllinip afriqa we amérika qiteliride nurghun mustemlikilerni qolgha keltürgen we dunyadiki eng qudretlik döletlerning biri bolup qélishi bilen bille güzel -senet we pelsepe tereqqi qilip russo qatarliq dunya jumhuriyetchilik idiyisining yolbashchiliri barliqqa kelgen. 1789-Yili fransiye xelqi padishah luisqa qarshi qoralliq qozghilang kötürüp," kishilik hoquq we puxralar hoquqi bayanati" ni élan qilip .1792-yili fransiye birinchi jumhuriyiti qurulghan. 1799-Yili 11-ayning 9-küni fransiyening misirda turushluq générali, korsika millitidin bolghan napali'on bonapart hakimiyetni tartiwalghan, 1804-yili jumhuriyetni emeldin qaldurup fransiye 1-impériyisini qurghan, 1805-yili we 1806-yili engliye, Awstiriye, Rosiye, prosiye)gérmaniye( birleshme armiyisining ikki qétimliq hujumini meghlup qilip parijdiki zeper derwazisini yasatqan, impiriyini kéngeytip yawropadiki barliq döletlerni dégüdek öz kontirolliqigha alghan. 1810-Yili napalion bérlin we winani ishghal qilip awstiriye melikisini nikahigha alghan. Fransiye tarixtin buyanqi eng güllengen basquchqa kelgen. 1812-Yili napalion 500ming kishilik zor qoshun bilen rosiyeni boysundurush urushigha atlinip, soghuq hawa we aldinqi sep bilen arqa sep ariliqi uzirap kétish, rusiyining sheherni quruq qaldurup chékinishi tüpeyli éghir qiyinchiliqqa uchrap pütün qoshunidin dégüdek ayrilip qalghan. Pursetni ghenimet bilgen fransiyige qarshi ittipaq 6-qétimliq birleshme hujumni qozghighan , arqimu arqa urushta halidin ketken fransiye armiyisi hel qilghuch léypzig jéngide meghlup bolup ittipaqdash döletler fransiye zéminigha hujum qilghan, amalsiz qalghan fransiye napali'onni texttin chüshürüsh bedilige döletni mehkumluqtin saqlap qalghan. Napali'on italiyining wérba ariligha sürgün qilinghan. 1815-Yili napaliongha sadiq générallarning yardimide napalion parijgha yushurun qaytip kélip hakimiyetni qayta qolgha élip " yüz künlük impiratorluq" textige olturghan. Fransiyige qarshi ittipaq 7-qétim hujum qilip watérlo urushida fransiye armiyisi üzül-késil meghlup bolghan. Napali'on yene bir qétim textni bikarlap jenubi atlantik okyandiki sant-hélina ariligha sürgün qilinghan. 1826-Yili napali'on ölüp 5 yildin kéyin fransiye généralliri hakimiyetni qolgha élip impiriyini tirildürüshke yene bir qétim urunghan, 1848-yili 2-qétimliq jumhuriyet inqilabi partlap Fransiye 2-jumhuriyiti qurulghan.1851-yili napalyonning jiyeni lui bonapart ikkinchi impiriyini qurghan. 1871- Yili fransiye prosiye bilen bolghan urushta meghlup bolghandin kéyin 3-jumhuriyet qurulghan.
1-Dunya urushida firansiye ghelibe qilip gérmaniyining alzas rayonigha érishken. 1940-Yili 3-jumhuriyet gérmaniyige teslim bolghan. 1944-Yili fransiye générali dégol ittipaqqa qarshi armiye terkibide parijgha kirip hakimiyetni qolgha élip 4-jumhuriyetni qurghan. 1958-Yili asasi qanungha tüzitish kirgüzülüp 5-jumhuriyet qurulghan. 1959-Yili fransiye afriqidiki axirqi mustemlikisi aljiriyedin waz kechken.
Fransiyining hazir Amérika qiteside fransiye guanasi, guadilop, martinikué , san piér we mikélon, san-martin , okiyaniyede poliniziye, yéngi kalidoniye, walis we futuna, afriqida runion qatarliq mustemlikisi bar.
Fransiye zémini höl yéghini muwapiq bolghan munbet mötidil we ottura déngiz iqlimigha tewe bolup, tüzlenglik köp bolghachqa baghwenchilik we ashliq mehsulati yawropa rayonida birinchi orunda turidu ,fransiye yawropadiki kona sana'et döliti bolup uniwérsal dölet küchi dunyada 5-orunda orunda turidu. Fransiye puxralirning sapasi yuqiri, ahalining 27% ali ma'arip sewiyisige ige. 2005-Yili fransiyining dölet iqtisadida yéza-igilik kirimi 2.2%, sana'et 20.6%, mulazimet 71.5%ni igelligen bolup -2005yili muqim télpon abonti38miliyun 433ming, yanpon abonti 49 milyun231ming, intérnét abonti 29miliyun945ming bolghan.