Sherqiy Türkistan Sürgündi Hökümit

УЙҒУРЧӘ, ئۇيغۇرچە


Sherqiy Türkistan Sürgündi Hökümiti East Turkistan Government in Exile

sherqiy türkistan sürgündi hökümiti
qurulushi
qurulghan waqti	2004-yili
meqsiti	musteqilliq
uchurliri
bash shitab	amërika qoshma shtatliri
türi	xelq’araliq
prëzidënt	ghulam osman
mu’awin prëzidënt	abdulahat nur‎
bash mënistir	salih xudayar‎
osmanjan tusun	küresh ataxan
tor bet	sherqiy türkistan sürgündi hökümiti

Sherqiy Türkistan Sürgündi Hökümiti (uyghur erep yëziqi: شەرقىي تۈركىستان سۈرگۈندى ھۆكۈمىتى) bolsa 2004-yili qurulghan teshkilat, hazirqi prëzidënti ghulam osman.

mughla xitapnamisi

( sherqi türkistan jumhuriti sürgündiki hökümitining 8- nöwetlik omumi yighinida muzakire qilindi )

sherqi türkistan jumhuriti sürgündi hökümiti nöwette xeliqaradiki siyasi sipimiz we ichki -tashqi musteqilliq herkitimiz üchün, shundaqla qurulghusi sherqi türkistan jumhuritini temsil qilghan, hemde dewletchilik we hakimiyet salahitige ige bolghan hemde,barliq siyasi teshkilatlarning jümlidin, sherqi türkistan xelqining iradisi we nishanigha wekillik qilalaydighan, parlaminit arqiliq wujutqa kilidighan eng toghra ali bir teshkili aprat qurulـmisi bolup hisaplinidu. xelqimizni hazir yüz biriwatqan zor bir irqi qirghinchiliqtin qutuldurup qilish, sherqi türkistan milli musteqilliq herkitinining istiratigiyisi eng toghra,eng ünümlük yosunda turghuzup chiqip, konkiritni layihe pilan arqiliq heqliq rolimizni jari qildurush meqsidide sherqi türkistan sürgündi hökümiti parlaminti namidin töwendiki ddiye we pikirlerni lgiri sürimiz :

milli dawayimizning buningdin kiyinki istiratigiyisi : ـ sherqi türkistanning musteqillighi asasi shert qilinghan, milli irade we milli herketning üstige qurilidu. konkiritni layihe we qedem basquchluq pilan tüzüshte « sherqi türkistanliqlar ikki putlap mingishi kirek » digen pirinsipqa asasen mas qedem tashlap jiddi xeter astida qalghan mewjutliqimizni jan tikip qoghdashqa toghri kilidu.

hazir sherqi türkistan xelqining bishigha omuyüzlük kiliwatqan pajiyelik, qorqunuchluq qara qismetning herqandaq bir insanning eqli we rohi berdashliq birelـmeydighan san-sanaqsiz türlük achchiq riyalliqlirini, delil- ispatlirini özimizge we xeliqaragha anglitish bilen cheklensek kupaye qilـmaydu. eshu polattek pakitlar arqiliq düshminimiz xittayning : « bizge shinjang ning nupusi kirek emes, kelgüsimiz üchün peqet ularning zimini kirek » digendin ibaret tajawuzchiliqining heqiqiy mahiyitini toluq ashkarlash arqiliq, sherqi türkistanda qanuni jehettin musteqil dewlitimizni qayta qurup chiqishtin bashqa qutulush yolimizning yoqlighigha aldi bilen özimiz berheq iman iytyp, andin xeliqarani ishendurishimiz, ularni sherqi türkistanning musteqil dewlet bolushini jezmen qollaydighan nuxtigha kelturush üchün yuquri sewiyelik siyasi, diplomatiye üstünlükni yaritip musteqilliq herkitimizni xeliqaralashturushning yingii qedimini bisishimizgha toghri kilidu.

70 yildin buyan weten chide xelqimiz düshmenge teslim bolـmidi, tajawuzchi xittayning zulumigha qarshi azatliq körishini toxtatmidi, wetinimizning musteqilliq ümidi peqetla sherqi türkistan xelqige baghlanghan idi. emdilikte sherqi türkistan omumiyüzlük turmigha aylandi, qarshiliq körsitish imkaniyiti hich yoq, qetli’am shidditi dawam qiliwatidu, xelqimiz charisiz sükütte özlirige kiliwatqan bala - qazaning nöwitini kütiwatidu, emdilikte wetenni, milletni qutuldurup qilish biz muhajirettki sherqi türkistanliqlar orundashqa tigishlik muqeddes wezipe bolup aldimizgha qoyuldi, milli dawayimizning xaraktiridiki bu zor burulushqa jiddi hem segek qaraymiz, elbette. nöwette, xeliqaraning we özimiz yashawatqan dewletlerning bizge paydiliq bolghan qanunlirini chet’eldiki azatliq herkitimizde mudapiye qorghani we qalqan qilip turup, yingi yol xeritisini sizghinimizda yolimizgha tosalghu bolidighan herqanda bir qanun cheklimisidin halqip ötishimizge toghri kilidu. azatliq yolida izdinishning chet’llerde toluq imkani we zor yoshurun küchi bar. ügünüsh, terbiyilinish, chiniqish, piship - yitilish, bashqilarning hoquq we menpetige ziyan yetküzmeslik sherti bilen tajawuzchi xittaygha qarshiliq ashkare - yoshurun herketke ötüsh, milli bixeterlik istixparat sistimisini berpa qilish, hazirqi zamanidiki eng ilghar texnikilarni igellesh, ishlitish, küch hasil qilish yene nurghun mkanlarni yashawatqan dewlitimizdin tapalaymiz, yaritalaymiz.

musteqilliq herkitimizni xeliqaralashturushning yene bir wariyanti shuki, xittay bir yol, bir belwagh pilani arqiliq dunyagha xoja bolush niyitini ashkarlap ishni sherqi türkistanni tazilashtin bashlidi. dimek, xittay üchün jiddi yoq qiliwitish buqeder zörür bolghan sherqi türkistan dewlitini qayta qurup chiqish, qirindash türik islam dunyasining, dimükratik gherip ellirining, xittay bilen biwaste menpet toqunishi bolghan sherqi, jenubi asiya dewletlirining tinchlighi, bixeterligi, siyasi muqimlighi, iqtisadi tengpunglighi üchün, xittayning xeliqaraliq tehdidining aldini ilish üchün, waxti kelgende munasiwetlik dewletler bilen birge herket qilish imkaniyitini yaritishta lahide istiratiygilik ehmiyetke ige. hazirqi, ölüm lagirlirigha qamalghan, ichkirge ashkara- mexpi yötkiliwatqan biguna xelqimizni ue kochilarda sersan bolop yoqap kitiwatqan miliyonlighan sebi balilarni qutquzush nihayet, teyyarliqimiz bolـmighan eng qiyin bir mesile bolop qaldi. xeliqara gha eng kuchluq tepke bilen tushmutushtin omumiyüzlük murajet qiliwatimiz, dunyaning yirimi tixi sükütte, yirimi ayaqta des turdi, hiliger dushmen xeliqara suraq sehniside jawapkarliqqa tartilsimu teshwiqat aldamchiliqini qiliwatidu. biz yene qandaq qilishimiz kirek ? hazirche dushmenni toluq mat qilish üchün yenila yuquri dolqun hasil qilip xeliqaraning emili küchi bilen xittayni kampilarni taqashqa mejburlash, amalning biriche tigishlik mesuliyetni özimiz yashawatqan dewletlegimu tewsiye qilishqa, yene chare izdeshke toghri kilidu.

bayrighi rushen, muhebbet-nepriti iniq jenggiwar bir turngum awangart yashlar qoshuni özlirining dewirge uyghun alahidikliri bilen musteqilliq herkitimizning aldinqi sipidin orun ilishqa bashlidi. bular arqiliq barliq yashlarni teshkillesh, yiteklesh,küchlendürüsh bizning mesuliyitimiz. xittayning yashlirimizgha suniwatqan zeherlik qolining aldini ilishqa pewquladde hushyar bolush bilen birge hoquq,menpet,shöhret uchun dauani süy’istimal qilidighan, pitne -pasat, heset -adawet, goruhwazliq arqiliq arini buzup majra we ittipaqszliq shekillenduridighan kona kiselni yashlargha qetti yuqturmasliqqa tirishsaqla ular choqum xeliqning ümüdini aqliyalaydu.

axirida qayta tekitlesh zörür bolghan sezgür noxta shuki, mühajirettki sherqi turkistanliqlargha qarita xittay tajawuzchilirining pilanliq halda üzüldurmey ilip biriwatqan idilogiye tajawuzchilighi tüpeyli periq itish iqtidarimiz qalaymiqanliship, bir qisim muhim pirinsipalliq mesillerde pikrimiz köz qarishimiz biryerdin chiqmay kirizis yashiduq. milli dawasimiz aqsidi,bir izida chöglep netijisiz qaldi. emdilikte hiliger düshmenning izitqu neyrenglirini meghlup qilishta saghlam bir iddiye birligi astida hazirqi qoghdinish mudapiye halitidin hujum halitige ötüp xata pikir -iqimlirigha del jawap zerbe birishimiz, nöwettiki bir ish supitide bashqilarning igilik hoquqigha, wetinige,dewlitige qilinghan qip -qizil tajawuzchiliq jinayitini dewletning ali menpeti xeliqning milli menpeti qilip singdürülgen süyqestlik xata iddiyiwi iqimni teltöküs aghdurup tashlap tajawuzchiliq bilen milli menpetning tamamen bir birge zit kki ish ikenligini sherhilep birishte muwapiqiyet qazinalisaq xeliqarada we özining milliti ichidimu bu fashist hakimiyetni yitim qaldurup sherqi türkistanning azatlighi üchün küchlük bir neziryewi asas yaratqan bolimiz.

emel bizdin, netije allahtin. amin

2018-yili, 28-öktebir, mughla, türkiye

rehberliki

prëzidënt: ghulam osman
parlamënt re’isi: küresh ataxan

hökümet ichki kabinëti

qurultayliri

sherqiy türkistan sürgündi hökümiti 8-nöwetlik omumiy yighinining axbarati 2018-yil, 26-28 – öktebir, mughla, türkiye.

sherqiy türkistan sürgündi hökümiti da’imiy komitëtining qarari bilen bügünki alahide ehwallarni bir terep qilish, alahide weziyetke qarita istratëgiye belgilesh üchün bu yil 26-ötebirde türkiyening mughla wilayitining merkizi mughla shehride bir arigha këlip, sürgündi hökümetning 8-nöwetlik omumiy yighinini chaqirdi. birinchi künidiki teyyarliq yighinida resmiy parlamënt ezalirining bash qoshushi bilen, sabiq re’isjumhur exmetjan osman keltürüp chiqarghan sürgündi hökümet ichidiki kirizisni jiddi hel qilip, zihnimizni we küchimizni merkezleshurüp düshminimiz xittaygha taqabil turush zörüriyiti bilen chiqirilghan — exmetjan osman (yaki qanuniy ismi bilen arman rastër)ni wezipisidin qaldurush heqqidiki — qarar qarap chiqilip, yighin ehlining yüz turane pikirlishishi netijiside mu’eyyenleshtürüsh bilen birge parlamint ezaliqidinmuqadurush resmi qararqilindi. shundaqla,müqeddes nürning hökümettin chikinish heqqidiki istipanamisi resmi testiqlandi.

parlminit ezaliridin memtimin posma,,nepiselerning parlamittin chikinish iltimasi qobul qilindi.

wapat bolghan parlamint ezaliridin zeper ali qizil ay, sultan sawash ezalar royixitidin öchüchüldi.

üch yildin bëiri hichqandaq pa’aliyetke sewepsiz qatnashmighan we mewjutliqi bilinmign parlamint ezaliridin ؛

jemile chaqmaq semet güder aydin

abdulqadir shehim qatarliqlarning parlamënt ezasiliq salahiyiti aptomatik halda emeldin qalghanliqi ëlan qilindi. küntertipning ikkinchi mohim mezmuni, wezipisidin ëlip tashlanghan re’isjumhurning ornini toluqlash yaki mu’awin re’isjumhur këyinki qëtimqi qurultaygha qeder bu wezipini üstige ëlish mesiliside qizghin talash-tartishlardin këyin mu’awi nre’isjumhur xizirbek gheyretullahning salametlik ehwali we uyghur tili jehettiki yëtersizliki nezerge ëlinip, re’isjumhurning ornini toluqlash qarari ëlindi.

qarardin këyin namzat körsütülüp, yighingha qatnashqan barliq wekillerning toluq awazi bilen ghulam osman yaghma këlerki qëtimliq qurultaygha qeder re’isjumhurluqqa saylandi we qesem bërip wezipe tapshurup aldi. bundin bashqa sherqiy türkistan sürgündi hökümitining parlamëntigha eza bolushni xalaydighan we resmiy iltimas qilghan bir türküm kishilerning iltimasi, salahiyetliri, tonushturghuchi we këpillik qilghuchilarning izahatliri bir-birlep muzakire qilinip, testiqlandi.

yighinning këyinki künlerdiki dawamida barliq wekillerning qatnishishi bilen daghdughiliq ëchilish murasimi ötküzüldi. 1) yighin sherqiy türkistan jumhuriyitining dölet marshi bilen bashlinip, sükütte turuldi. qur’an tilawet qilinip, shëhitlarning rohigha atap du’a qilindi. 2) mu’awin re’isjumhur xizirbek gheyretullah ëchilish nutqi sözlep, yighin ishtrakchilirini — resmiy parlamënt ezaliri we mihmanlarni qizghin qarshi alidighanliqini bildürdi. shundaqla sürgündi hökümet bësip ötken japaliq, shundaqla köreshke tolghan musapini, bolupmu düshminimiz xittayning parakendichiliki ichide mewjutluqini saqlashtek egri-toqay kechmishi heqqide qisqiche toxtaldi. 3) yighingha teklip bilen qatnashqan wekillerdin beziliri sözge teklip qilindi. bular: sherqiy türkistan musteqilliq herkiti teshkilatining re’isi turmuhemmet hashim, türkistanliqlar jemiyitining re’isi ekber yasa, noghay jemiyitining bashliqi weysel demsiz, büyük türk qurultiyi xelqaraliq chaqiriq komitëtining re’isi ibrahim xëlil balay oghullari, proffissor isma’il doghan, uyghur sehiye, ma’arip, medeniyet jemiyitining bashliqi abdulghappar tam uyghur, türkche sözlüshüdighan muxbirlar birlikining re’isi güngör yawuz aslan, dunya türkistanliqlar jemiyitining re’isi abdullah aqyol, muxbir hüseyin atilxan, mirzaxan baybilof (qazaqistan), abdullah tursun qatarliqlar. nutuq sözligüchiler birdek sürgündi hökümetning tarixiy rolini mu’eyyenleshtürüsh bilen bille, weten sirtidiki siyasiy dawaning eng toghra teshkiliy qurulmisi ikenlikini tekitleshti. 4) parlamënt re’isi köresh ataxan we mu’awin re’is ilyar shemsiddin ependilerning yighin qatnashquchilirigha yollighan otluq salimi, tilekliri yetküzüldi. 5) sürgündi hökümet bash ministëri isma’il chinggiz ötken bir mezgil ichide ishlengen xizmetler heqqide doklat berdi. shundaqla bundin këyinki xizmetlerning mohim nuqtiliri heqqide toxtaldi.

6) parlamëntqa ezaliq iltimasi qobul qilinghan yëngi ezalarning qesem bërish murasimi bolup ötti. yëngi ezalar töwendikiche: 1. turmuhemmet hashim (sherqiy türkistan musteqilliq herkiti teshkilatining re’isi, yaponiye) 2. alimjan muhemmed (sherqiy türkistan musteqilliq herkiti teshkilatining wekili, gërmaniye) 3. osmanjan tursun (sherqiy türkistan musteqilliq herkiti teshkilatining re’is kabint ezasi, gërmaniye wekili ) 4. yarmuhemmed barat (amërika) 5. abdul’ehed nur (kanada, albërta uyghur kültür merkizining re’isi) 6. nejmiddin (türkiye) 7. abdullah tursun (türkiye) 8. abdulghappar tam uyghur (uyghur sehiye, ma’arip-medeniyet jemiyitining re’isi, istanbul) 9. tibet bujetur 10. xemid chong 11. atilla güwen (qirghiz) 12. abdusalam sawash 13. weysel dëmir (noghay) 14. bulbul abdukërim (qazaq, tashqi mongghuliyedin) 15. abdullah aqyol (dunya türkistanliqlar jemiyitining re’isi) 16. ghopurchong abdurahman 17. qurbanjan hisamidin ( sherqi türkistan musteqilliq herkiti teshkilatining hey’et ezasi, norwigiye wekili ) bu yëngi ezalardin 12 nepiri bu qëtimqi yighingha kelgenler bolup, qesem bërish murasimigha daxil boldi, këlelmigenler qesimi këyinge qalduruldi. 7) sherqiy türkistan jumhuriyiti sürgündi hökümiti namidin birleshken milletler teshkilatigha yëzilghan mektupning mezmuni muzakire qilinip, sherqiy türkistanning bësiwëlinghan zëmin ikenliki, bizning mejsidimiz dölitimizning musteqilliqini eslige keltürüsh ikenlikini resmiy yosunda bildürüp qoyush bëkitildi we mektupni derhal yollash qarar qilindi. 8) parlamënt ezalirini qobul qilish, köpeytish shertliri (mu’awin parlamënt re’isi ilyar shemsiddin sunghan layihe asasida) muzakire qilindi. 9) asasiy qanungha tüzütüsh kirgüzüsh heqqide qarar ëlinip, tüzütüsh ishi barliq ezalar ishtrak qilghan halda tor arqiliq emeliyleshtürülidighan boldi. 10) bash ministër isma’il chinggiz ependining namzat körsütüshi we köpchülükning maqullishi bilen mohim dep qaralghan bosh orunlargha adem seplendi: mu’awin bash ministirlikke: haji mamut؛

diniy ishlar ministirlikige: abdul’ehed nur؛ tashqiy ishlar ministirlikige: yemlibike fatxolin؛ yaponiyediki diplomatiye wekillikige: turmuhemmed hashim؛ muhajirlar xizmitige: abdullah aqyol؛ ijtima’iy munasiwet — ammiwiy xizmetlirige: abdullah tursun qatarliqlar teyin qilindi. 11) bundin bashqa teshwiqat-terghibat ishlirining zörüriyiti üchün torbetchilik we ammiwiy torbetlerdiki hökümet hisabini bashqurush ishi ümit uyghurgha tapshuruldi. sürgündi hökümetning öz tëliwiziye sitodiyisini qurup chiqish, tor tëliwiziyisini bashqurush qatarliq xizmetler erkin sabit, ghopurchong abdurahman qatarliqlar teyinlendi. 12) iqtisadiy hisabat körüp chiqildi we bundin këyin iqtisadiy menbeni qandaq hel qilish mesilisi muzakire qilindi. 13) sherqiy türkistan sügündi hökümitining këler yili ëchilidighan qurultiyi üchün teyyarliq xizmetlirini ishlesh, yighinning iqtisadiy menbesini hel qilish qatarliq ishlar bilen birlikte, këler yilqi qurultayning pewqul’adde bolushi, parlamëntni këngeytip qurushqa maddiy we menewiy jehetlerde teyyar bolush telep qilindi. 14) yighindin këyin mughla xitapnamisi ëlan qilish bëkitildi.

Sherqiy Türkistan Sürgündi Hökümit

مەزمۇنى

mughla xitapnamisi

rehberliki

qurultayliri

sabiq re’isler

saylam

eza teshkilati

qaralsun

menbeler

sirtqi ulanmilar