Tang Sulalisi

УЙҒУРЧӘ, ئۇيغۇرچە

Tang sulalisi

Tang teyzong

Tang sulalisi :Tang Teyzong li shiminning buwisi li xu tang beglikining bégi bolup ,li shiminning dadisi Li Yü'en buninggha warisliq qilghan ,shunga ,li yü'en dölet qurghanda ,«tang »ni dölet nami qilghan.

Tang Sulalisi Heqqide

Junggo tarixléride tang sulalisi junggo tarixidiki eng büyük we eng qudretlik bir xanliq süpitide büyük tang sulalisi dep iptixarliq bilen tilgha élinidu.dölet ichide mutleq köp sanliq tarix heweskarlérimu tang sulalisini junggo tarixidila emes,belki dunya tarixidimu eng qudretlik büyük xanliq dep mu'eyyenleshtürüdu.

Tang sulalisi sherqiy köktürk xanliqining herbiy we siyasiy jehettin biwaste yardem bérishi bilen dunyagha kélidu.miladi617-yili süy sulalisining teyyü'en aymiqining hal sorash ambili,siyanpiy neslidin bolghan li yü'en öz qoli bilen name yézip,lyu wénjung dégen ademni sherqiy köktürk xanliqining eyni chaghdiki qaghani ishbara qaghangha alahide sowgha-salamlar bilen elchilikke ewetip,süy sulalisi xanliqigha bille hujum qilishni,oljigha chüshken qiz_yigit(qawul emgek küchlérini közde tutudu)lerni we barliq altun-kümüsh,qashtéshi,yipek-kimxap qatarliq qimmet bahaliq boyumlarni ishbara qaghangha tapshurup béridighanliqini éytip teklip béridu.bu chaghda süy sulalisining shimalidiki lyu juwu,lyang shidu,gozixé,hetta eyni zamanda hazirqi xébiy ölkisini zilzilige salghan déhqanlar inqilabining bashliqi dujyendé qatarliq qozghulangchi guruhlarning barliq atamanlérimu keyni-keynidin ishbara qaghangha béqindighanliqini bildürüp elchi ewetidu,qozghulangchilar hetta sherqiy köktürük xanliqining özlérini qollushini qolgha keltürüsh üchün,özléri tutuwalghan süy sulalisining xaqani süy yangdining xanishi shyawxowni ishbara qaghangha teqdim qilip köktürk xanliqidin medet tileydu.

Ishbara qaghan etirapliq oylashqandin kéyin axiri li yü'enni nuqtiliq yölep yéngi hakimiyet béshigha chiqirishni qarar qilidu,hemde li yü'enge<<ishbara qaghangha bash urup qaghanni izzetlesh we béqindiliq qa'idisini buzmasliq>>heqqide wede bérishni telep qilidu,li yü'en ishbara qaghanning bu telipige jan dep maqulluq bildürüdu.shundin kéyin ishbara qaghan li yü'enge at we tugh teghdim qilidu,déhqanlar qozghulangchilérining atamanléridin lyujuwugha <<déng yang qaghan>>,lyang shidugha<<ish bilermen tengriqut>> we <<dadu bilge qaghan>>,gozixégha <<öri shat>>,jang changsungha <<qéri tékin>>dégen sherep unwanlérini béridu.shundaq qilip miladi617-yili6-aydasherqiy köktürklerning küchlük herbiy yardimige érishken li yü'en 30ming kishilik qoshun bilen süy sulalisini aghdurush urushigha yüreklik atlinip chiqidu,hemde 618-yili5-ayda süy sulalisini aghdurup,changen(bügünki shenshi ölkisidiki shi'en shehiri)ni paytext qilghan büyük tang sulalisini qurup chiqidu.

Li yü'en zamanilérida tang sulalisi bashtin-axir sherqiy köktürk xanliqigha bolghan béqindiliq munasiwitide ching turup kélidu, li yü'en siyanpilarning toqbat neslidin bolghachqa,tang sulalisi türkler teripidin<<tawghach xanliqi>>dep atilidu.chünki siyanpilar,yeni siyanpilar tewe bolghan tongghus tipidiki(sherqiy shimal tereplerdiki)xelqler qedimki waqitlarda eslide türklerning bir tarmiqi bolup,kéyinche(miladiye47-yili honlar ikkinchi qétim shimal,jenup dep ikkige bölünüp,shimaliy honlar91-yili gherpke köchkendin kéyin) ular türklerdin bölünüp chiqip ayrim bir yol bilen öz aldigha tereqqiy qilip,til we örp- adet jehettin türklerdin perqliq bir xelqqe aylanghan idi.shunga,türkler tang sulalisini<<türklerning bir tarmiqi>>digen menide türkche<<tawghach xanliqi>>dep atighan.shundin bashlap<<tawghach>>digen bu nammu ottura tüzlengliktiki xenzularni körsütidighan ortaq nam bolup qalghan.li yü'en türklerning herbiy yardimige ige bolup öz xanliqini tikligechke,ishbara qaghangha ilgiri- axiri bolup heddi- hisapsiz sowgha- salamlarni béridu,ishbara qaghan qutluq téginni tang ordisigha ewetkende,li yü'en teyji ordisida alahide toqquz qebilining neghmisini orunlatquzup,qutluq téginni heshemetlik ziyapet bérip kütiwalidu.tang padishahi li yü'enning türklerge töwenchilik bilen chongqur hörmet bildürüp,ularning xizmitide bolushi elwette tégishlik idi.619-yili ishbara qaghan wapat bolidu,ornigha inisi éltebir shad textke chiqip,churluq qaghan dep atilidu.tang sulalisi ishbara qaghanning wapat bolghanliqidin xewer tépip,ordida üch kün xizmet toxtutup matem bildürüdu(bu xuddi bayraqni yérim chüshürgenge barawer kéletti),shuning bilen birge tang sulalisi alahide elchilerni ewetip ishbara qaghangha matem bildürüsh bilen birge,yene sherqiy köktürk xanliqigha 30ming top kimxap hediye qilidu.churluq qaghan peqet bir yilla textte olturup620-yili wapat bolidu,ornigha inisi baghadur shad textke warisliq qilip,élik qaghan dep atilidu.tang sulalisi churluq qaghanning wapat bolghanliq xewirini anglighandin kéyin,xuddi aldinqi qétimgha oxshash churluq qaghanning ölümigimu atap sowgha- salam ewetidu.

Churluq qaghan hayat waqtida ilgiriki süy sulalisining shahzadisi siyanpilardin bolghan yang jingdawni(süy sulalisini qurghuchilarmu siyanpilarning yüywén qebilisi bolup,biraq ular asasi jehettin xenzulushup ketken idi)dingshyang aymiqi(hazirqi senshi ölkiside)ning bégi qilip teyinlep,süy sulalisining axirida türklerge qéchip kéliwalghan on minggha yéqin qewmni uninggha ötküzüp bérip,shu arqiliq tang sulalisini cheklep turush meqsidige yetmekchi bolghan idi.lékin kéyinche bu aymaqning bir munche sanghunléri tang sulalisi teripige ötüp ketti,tang sulalisining wapagha japa qilghanlighidin ghezeplengen élik qaghan621-yili tang sulalisige jaza yürüshi qilidu,621-yilidin626-yilighiche bolghan ariliqta türk qoshunléri seddichin sépilidin bösüp ötüp,tang sulalisining jemiy33aymiqigha hujum qilip kiridu.bu aymaqlarning konkrt orni hazirqi senshi,xébiy,shenshi,gensu,ningshiya,chingxey,sichü'en,xénen qatarliq ölkilerde bolup,hazirqi chong-chong sheherlerdin béyjing,teyyü'en,lenju,tiyenshüy,wuwéy,enyang qatarliq ichkiridiki sheherler yuqarqi33 aymaqlarning hazirqi orunlérigha toghra kélidu.türklerning kelkündek kelgen küchlük hujumidin alaqzade bolup néme qilarini bilmey qalghan tang sulalisi,622-yili4-ayda türklerge elchi ewetip,élik qaghangha para béridu we melike yatliq qilip béridu.lékin urush yene dawamlishidu(qarighanda türkler tang sulalisining edipini ularning ésidin chiqmighudek derijide béreyli digen oxshaydu).624-yili türk qoshunléri shenshining gü'enjung etirapi(hazirqi shenshining ottura qismi)gha qistap kélip,tang sulalisining paytexti changenge tehdit salidu.tang sulalisi bir mehel paytextni yötkimekchimu bolup axiri padishah li yü'enning oghli li shiminning küchep tosushi bilen toxtap qalidu.bu chaghda tang sulalisi he dep melike yatliq qilip,qudulushush arqiliq ténchliqni qolgha keltürmekchi bolidu,emma urushni tüptin toxtutup qélishqa qadir bolalmaydu.626-yili8-ayda türk qoshunléri hazirqi shenshining wugung nahiyesige hujum qilip kiridu,tang sulalisi paytexti changen türklerning bir hujumi bilenla qolgha kélish girdabigha kélip qalidu,bu chaghda li yü'enning oghli li shimin tang sulalisining padishahliq ornida olturghan bolup,u öz seltenetining mana mushundaq gumran bolup kétish peytide,shexsen özi wéyshüy deryasi boyigha kélip köwrük béshida boz at öltürüp,türkler bilen özara dostluq ehdinami'isi tüzep yarishidu(yarishish üchün tang sulalisi qanchilik bedel tölidi bu hazirche bizge melum emes),shundin kéyin türklermu ottura tüzlengliktin chékinip chiqip kétidu. Bu qétim paytext changenning sülhi arqiliq aman qélish weqesini büyük tang sulalisi mundaq xatirileydu:

<<626-Yili8-ayda élik qaghan100ming kishiliktin artuq atliq qoshun bilen wugung(shenshining wugung nahiyesi)gha hujum qilip kirip paytextke tehdit saldi.arqidinla yene gawling(shu chaghdiki paytext changenning sherqiy shimaligha70chaqirim kélidighan jayda)gha hujum qilip kirdi,élik qaghan dawamliq yürüsh qilip wéyshüy deryasining shimaligha kelgende,özining yéqini desht siylaqni tang sulalisining ehwalini küzütüp kélishke ewetti.bu waqitta teyzung(li shimin)textke chiqqan bolup,uni eyiblep<men bilen séning qaghaning köplep altun we kimxap hediye qilghaniduq,köplükidin ularning sanini alghili bolmaydu.shundaq turuqluq séning qaghaning ehdige xilapliq qilip,qoshun bashlap ottura tüzlenglikke hujum qildi,men buningdin ahanet qilmasmenmu!Sen gerche runglardin bolsangmu,ademgerchiliking bar turuqluq(türklerni"rung"depmu atighan,bu yerde türklerni ademgerchilikni bilmeydighan medeniyetsizler dimekchi)yene qandaqsige yaxshiliqni untup,küchüngni pesh qilidighansen!>>Dep,siylaqni hepsige élip,yéning atlinipla shexsen özi wéyshüy deryasining yuquri éqinige kélip,deryani ariliq qaldurup,élik bilen sözlüshüp,uni ehdige xilapliq qildi dep eyiplidi.élik kütülmigen ehwaldin qattiq heyran qaldi.uning üstige tang sulalisining bashqa qoshunlérimu dawamliq yétip kelgechke,hemme yerni tugh-elemler qaplap ketkenidi.élik qaghan siylaqning téxiche qaytip kelmigenlikini,yene kélip tang teyzungning yénikla atlinip kelgenlikini,qoshunlarning qiyapitidiki özgürüshlerni körüp,sülhilishishni telep qildi,hemde boz at öltürüp(weqeni bunchilik tüzep yazghandin kéyin,eslide bu yerde élik qaghan qorqqinidin özi minip kelgen boz atni öltürüp,kéyin özi bashqilarning atlérigha mingiship ketti dep alghan bolsa téximu eynen chiqatti)qesem qildi,ikki terep waqitliq köwrükning üstide ehdiname tüzdi,türkler qoshunlérini chékindürüp ketti.9-ayda élik qaghan3ming tuyaq at,10ming dane qoy teqdim qildi,tang teyzung élik qaghan teqdim qilghan atlarni qobul qilmay,uning ottura tüzlengliktin bulap ketken ahalilerni qoyup bérishini emir qildi.>>(<<türk tarixi>>shinjang xelq neshiryati,2002-yil uyghurche1-neshri).man mushu bir abzas xatirining özila büyük tang sulalisining qanchilik merdane we jasaretlik roh bilen sughurulghanliqini toluq isapatlap béreleydu!

Uyghur we sir-tardush qebililérining qozghulangléri tüpeylidin hakimiyt béshidin ayrilip qalghan ashina türklérining bir qismi gherbiy yurtqa(shinjangni öz ichige alghan ottura asiyani közde tutudu),öz qérindashlérining yénigha kétidu.bir qismi bolsa tang sulalisigha beyet qilidu(tarixiy kitaplarda100minggha yéqin adem dep xatirilengen."beyet qildi"dégenlik urushta qoral tashlap teslim boldi dégenlik emes,belki özara kélishish arqiliq qarishi terepning tewelikige ötüsh dégenliktur).eyni zamanda türklerning ashina uruqi rehberlik qilghan, xan jemetige yéqin bir qisim qebililer heqiqetenmu sépil ichide özining küchini eslige keltürwélip,halak bolghan xanliqni qayta tikleshni arzu qilip tang sulalisige waqitliq beyet qilghan idi.bu nuqtini tang sulalisimu chüshünüp yetken idi,bu toghrida junggo tarixida mundaq bayanlar bar:<<...630-yili2-ayda li jing élikni choghay téghida yene qayta meghlup qildi,élik bir qanche on ming qalduq qewmini élip témur téghigha qéchip bériwaldi(bu chaghlarda sir-tardushlar belkim bu jaylargha téxi toluq bésip kirip bolalmighan bolsa kérek.)buning bilen u tang qoshunlérigha qarshi turushqa jüret qilalmay,desht siylaqni tang sulalisigha ewetip gunahini yuyup,qewmlérini élip beyet qilip,özi ordini tawap qilishni xalaydighanlighini bildürdi.emiliyette bu yardemge kélidighan eskerlérining pursitige ériship,küzde otlaqlar kökürüp,at semirgende,chöllükning shimaligha bérip küchini eslige keltürüshni niyet qilish idi.>> tang sulalisi ashina türklérining ichide néme oylawatqanliqini bilip turup,ularning beyitini qobul qilishqa mejbur boldi,tang sulalisining shundaq qilmaymu bashqa amali yoq idi,chünki ular ichki urushta yéngilgen,emma yenila belgilik küchke ige eshu bir türküm türklerni urush arqiliq pütünley bash egdürüshke qurbi yetmeytti.

Tang ordisda özlérige beyet qilghan ashina türklérini qandaq bir terep qilish mesiliside jiddiy talash-tartish bolidu.bezi orda wezirléri ashina türklérining munqerz bolghan pursitidin paydilinip,<<ularning zéminlérini bölüp,qebililérini parchilap,tesir küchini ajizlashturup,ularni tang sulalisigha ram qilip kontirol qilish>>,yeni ularning yaylaqlérini igellep,qebile teshkilini tarqitwétip,küchini ajizlashturup ularning chégrida qayta apet bolushining aldini élish kérek dep teshebbus qilidu;yene beziléri bolsa pursettin paydilinip ularni xenzulushushqa mejburlap,<<ularni xu'angxéning jenubidiki yenju aymiqi(hazirqi shendung)bilen yuju aymiqi(xénenning jungyü'en rayoni)ariliqidiki jaylargha yötkep,qebililérini bölüp,aymaq,nahiyelerge tarqaqlashturup,tériqchiliq qilishni ögetkende,ghuz qaraqchilérini déhqangha aylandurghili,seddichinning sirtidiki türklerni menggüge yoqatqili bolidu>>dep teshebbus qildi,yene beziléri bolsa<<beyet qilghan türklerni seddichin ichige orunlashturup,ularning barliq qebililérini saqlap qélip,örp-adetlérini özgertmey shu péti yol qoyup,bosh yerlerge orunlashtursaq,ottura tüzlenglik üchün dalda qilghili bolidu>>dep teshebbus qilidu.shundaq qilip eng axirida tang sulalisi özige beyet qilghan türklerni, hazirqi béyjing shehirining shünyi nahiyesidin hazirqi gensuning chingyang nahiyesigichilik bolghan seddichin ichidiki bosh jaylarda shun,yu,xu'a,changdin ibaret töt aymaq tesis qilip orunlashturdi.shundaq qilip bu tang sulalisige beyet qilghan ashina uruqigha egeshken türkler,tang sulalisining sitiratigiyelik orunlashturushi boyiche sépil ichide<<qalqan>>bolup turdi.tang sulalisi<<her bir beyet qilghuchi türk aqsöngeklérige besh top nerse-kérek,bir yaqiliqtin ton hediye qilip,qebile aqsaqallérigha chong emel,yuquri teminat,köp miqdarda ashliq berdi.>>tang sulalisi yene adettiki türk charwichilérighimu oxshashla ghemxorluq we melum étibarlarni bergenidi.<<tang sulalisi beyet qilghan türklerge qarita mana mushundaq étibar bergenidi,halbuki bezi gherp alimléri(tomsénmu shularning ichidiki biri)jonggo tarixining heqiqiy qiyapitini chüshenmey,köpinche özining sobéktip xahishigha tayinipla:<dölitidin ayrilip jenupqa köchken türklerning köp qismi esli yurtlérigha qaytti,qélip qalghan qismining ehwali bolsa téximu échinishliq boldi>deydighan sepsetelerni terghip qilishqanidi,shunga buni aydinglashturwélish kérek.>> (<<türk tarixi>>174-bet,2002-yili1-ay uyghurche 1-neshri.)

Shu chaghda ashina uruqi bashchiliqida tang sulalisige beyet qilghan türkler toghurluq,kül tigin abidisidimu mundaq bayanlar bar:<<... Bu yerde olturup tabghach xelqi bilen yarashtim.tabghachlar altun,kümüsh,yipekni we yipeklik rextlerni bizge asanla béridu.tabghach xelqining sözléri tatliq,yipek rextlérimu yumshaq iken.tatliq sözler,yumshaq rextler bilen aldap,yiraqlarda yashaydighan xelqlerni mushundaqche özlérige yéqinlashturudiken.bu xelqler yéqinlashqandin kéyin,tabghachlar andin qutratquluqlérini,hiyle-mikirlérini oylaydiken.yaxshi,eqilliq kishilerni,yaxshi,jesur kishilerni kargha kelmes qilip qoyudiken;yene bir tereptin bir kishi xatalashsa,uning uruqi,xelqi,hetta böshüktikisinimu ayap qoymaydiken.tabghachlarning chüchük sözlérige ishinip we yumshaq yipek rextlérige aldinip,ey türk xelqi,köplelp öldüng!Ey türk xelqi ölüsen!Jenupta chughay taghlérigha we tögültün tüzlenglikide olturaqlishayli déseng,ey türk xelqi ölüsen!U yerde yaman niyetlikler shundaq eqil körsütidiken:"tabghachlar,bir xelq yiraqta yashighan bolsa,nachar sowghatlarni béridu,yéqinda yashighan bolsa,ésil sowghatlarni béridu"dep shundaq eqil körsütidiken.ey nadan kishiler,bu sözlerge ishinip,tabghachlargha yéqin bériwélip,köplep öldünglar.u yerge barsang,ey türk xelqi,ölüsen!

Ötüken taghlérida olturup bu yerdin tabghachqa we bashqa ellerge karwan ewetseng,héchqandaq derding bolmaydu.ötüken taghlérida oltursang,menggü dölet igisi bolup höküm sürisen.ey türk xelqi,sen toq közlüksen,achliqni,toqluqni oylimaysen;bir toysang,ach qalidighiningni peqet oylimaysen.mushundaq bolghanliqing üchün,séni béqip toq qilghan xaqanléringning sözlérini anglimay we meqsidini chüshenmey,her terepke pitrap ketting,u yerlerde weyran boldung we tügeshting.u yerlerde bir amallar bilen saq qalghanléringlarmu her da'im miskin we dermansiz yürüwatqan idinglar.>>(<<urxun abidiléri>>talat tekin﹝türkiye﹞,milletler neshiryati,2009-yil3-ay uyghurche1-neshri,41-,43-bet.)

Ehwaldin qarighanda öz waqtida kéyinki köktürk xanliqining qaghani kül tiginmu,tang sulalisining beyet qilghan türklerge qarita qollanghan étibar bérish siyasetlérini xata chüshünüp qalghan oxshaydu!

<<Tang sulalisining türklerge qaratqan étibar bérish siyasiti yene tang teyzung(li shimin)yolgha qoyghan hemrah bolup depne qilish tüzümidimu eks étilgenidi.tang teyzung 636-yili özining qebristanliqini jawlingda qurushqa bashlighanidi.qebristanliq qurulushqa bashlighan deslepki mezgilde,yene<xizmet körsütüp uruq-tughqanlardin chare bolushqan>yaki<xanning ishlérigha yar yölek bolghan>lar ölgendin kéyin hemrah bolup depne qilinsa bolidu(jawling qebristanliqidiki baghchining ichige depne qilinatti)dep belgilengenidi.bu fé'odalliq dewrdiki intayin zor bir xil shan-sherep idi.bundaq hemrah bolup depne qilish tüzümi eyni waqitta türklergimu mas kéletti.shunga,kéyin tang sulalisi üchün töhpe yaratqan türk aqsöngekléridin,mesilen,ashina shir,ashna sadiq,chübe ghali,desht siylaq,ashna simaw qatarliqlarning hemmisi ölgendin kéyin jawling qebristanliqidiki baghchining ichige hemrah qilinip depne qilinghanidi.bolupmu ashna shir tang teyzungning singlisi xéng yang melikini emrige alghanliqi hemde jéngü'en yillérida küsen bégining topilingini tinjitishta zor xizmet körsetkenliktin uning hemrah qilinip yasalghan qebrisi kökart téghigha teqlid qilinip,shu arqiliq uning töhpilérige medhiye oqulghanidi.>>

Tang sulalisige beyet qilghan ashina türk(bu yerde ayrim sandikiléri közde tutuludu)aqsöngeklérining tang sulalisi üchün qoshqan töhpilérige qarita yene töwendikidekmu bayanlar bar:<<640-yili li shimin zor küch bilen qujuni,qaghan bughda shehirini bésiwaldi.bu ishqa tang sulalisigha yallanghan uyghurlarning kibbiy qebilisidin chiqqan sanghun kibbi xeli türk-tawghach arilashma qoshunlérini ishqa saldi.ular lükchündin(hazirqi pichan nahiyesi lükchün baziri)jeng échip béshbaliq(hazirqi sanji xuyzu aptunum oblastining jimsar nahiyesi)qiche bardi.kibbi xeli632-yili tawghachqa teslim bolghan bolup,676-yili ölgüche bolghan44yil ichide u ana merkiziy asiyada bihisap qan tökti.644-yili asina shen yüz ming kishilik arilashma qoshun bilen qara sheher(agni)ni,648-yili küsen,qeshqer,xoten sheherlérini igellidi.asina shen(asina chora)esli ishbara qaghanning qérindishi churluq qaghanning oghli bolup,636-yili tang sulalisigha teslim bolghandin655-yili ölgüche bolghan29yil ichide merkiziy asiya tupriqida nechche tümen kishining qénini tökti.tarim bostanliqidiki qara sheher640-yili tang sulalisigha beyet qilghan bolsimu,648-yili isyan köterdi.küsen xani suwarna pospa(altun chéchek xan)tang sulalisining kéngeymichilik siyasitige narazi bolup,olpan töleshni ret qilip,qara sheherning isyanigha qatnashti.élik qaghanning inisi636-yili tang sulalisigha teslim bolghan asina shir qoshun bashlap,bu qarishiliq isyanlérini basturup,11ming kishining kallisini élip,besh sheherni chölge aylandurwetti.tang teyzung ölgende<sadaqetmen>asina shir özin öltürüp,uning qebriside muhapizetchi erwah boldi.>>

Seddichinning tüwidiki bosh jaylargha orunlashturulghan tang sulalisigha beyet qilghan eshu bir qisim türkler,aridin uzaq ötmeyla tang sulalisigha qarishi chiqti.eyni chaghda tang sulalisining emir nöwkiri koshad we qabaghurlar bashchiliqida40din artuq türk639-yili tang teyzungni qestlep öltürmekchi bolup,meqsidi ishqa ashmighandin kéyin atliq shimalda xu'angxé deryasidin ötüp,öz qebilisidikilerni qozghulang kötürüshke teshkilleydu.shuning bilen tang sulalisi türklerni xungxéning jenubi(sépilning sirti)da turghuzushni,ular bilen paytextning ariliqining bekla yéqin bolushini köplep paydisiz dep hisaplidi.shu yili tang teyzung ong qanat qoshun bégi bash sanghun,xu'aju aymaq tutuqi,xu'eyxu'a inanchixani li simaw(ashna simaw,li familisi hediye qilinghan)ni él bilge qaghan qilip teyinlep,dumbaq we tugh hediye qilip,xu'angxéning jenubidiki(sépil ichidiki)aymaqlardiki barliq türklerni élip deryadin ötüp,burunqi jayléri(chöllükning shimalidiki jayla)gha bérip olturaqliship,ewladdin-ewlad mudapi'ede turup,qurulni qoghdashni buyruydu.lékin beyet qilghan türkler chöllükning shimalidiki sir-tardush qebililéridin özlérige ziyan yétip qélishidin ensirep,sépildin chiqishqa unimaydu(ularning tang sulalisige beyet qilip seddichin sépili ichige kiriwélishimu,emiliyette sir-tardushlarning hujumidin saqlinish idi).bir qatar kélishtürüshler arqiliq beyetchi türkler axiri sépildin chiqip,641-yili hazirqi ichki mongghul xélingir nahiyeside barigah qurudu,türklerning sépildin chiqip kétishke qoshulghanliqidin qaltis xoshal bolghan tang teyzung <<shexsen özi ziyapet oyushturup,ularni uzutup qoyidu>>(<<türk tarixi>>178-bet, shinjang xelq neshiryati,2002-yili1-ay, uyghurche 1-neshri).shu yili11-ay qishta sir-tardushlar dégendek ulargha hujum qilidu,chékingen beyetchi türkler seddichinning ichige chékinip kirip hazirqi senshining shushyen nahiyesidiki suju aymiqigha baridu.644-yili bu bir türküm türkler yene héchnimige perwa qilmastin ordos yayliqi(xétawmu diyilidu,u xuddi hazirqi ningshiya bilen shenshining boynigha sélinghan boyunturuqqa oxshaydu.bu yer hazir ichki mongghulda bolup bawtu shehiri,érdos shehiri,bayannur shehiri we wuxey sheherléri jaylashqan.orni xungxé deryasining ningshyadin chiqip shenshige qoyulghan bölükining del sirtigha hem seddichinning sirtigha toghra kilidu)gha köchüp kétidu,li simaw(ashna simaw)bolsa öz qérindashléridin ayrilip peqet bir özila yekke-yigane halda tang ordisigha telpünüp kétidu.

646-Yili sir-tardush xanliqini aghdurghan,hemde660-661-yilléri tang sulalisining shimaliy chégra rayonlérigha hujum qilip turghan tughla toqquz uyghur xanliqigha qarita junggo tarixida yene mundaq bayanlar bar:<<tughla toqquz uyghur xanliqi646-yili sir-tardush xanliqini aghdurdi,bu chaghda tang sulalisimu zor qoshun ewetip,sir-tardush xanliqining ötiken téghidiki ordisigha hujum qilip,uning besh mingdin artuq adimini öltürüp,30mingdin artuq adimini tutqun qildi.toqquz oghuz we toqquz uyghur xanliqimu tang sulalisigha el boldi.>>junggo menbeléride xatirlinishiche tang sulalisi bu yerlerde tutuq mehkime quruptiken.lékin tughla toqquz uyghur xanliqining tang sulalisige zadi qandaq qilip asanla<<el>>bolup ketkenliki,hazirche tarixiy matiriyallarda tepsili tilgha élinmighan.

Junggo tarixda tang sulalisi 659-yili gherbiy köktürk xanliqini halak qilghan dep xatirilengen,tepsilati töwendikiche:

Gherbiy köktürklerning zémini gherpte kaspiy déngizi,sherqte altay téghighiche bolup,deslepki ordisi kuchaning shimalidiki yultuz téghida idi.ular619-yili ordini shashqa(hazirqi tashkentning shimalidiki mingbulaq) köchürüdu,shash shimaliy orda bolup yazliq orda idi,qishliq ordisi jenupta bolup hazirqi afghanistanning shimalidiki belx etirapida idi.

628-Yili gherbiy köktürklerning qaghani tün yabghu qaghan taghisi teripidin öltürülüp,taghisi textni élip özini baghadur köl bilge qaghan dep ataydu.buninggha xelq qayil bolmaydu we tün yabghu qaghanning oghlini ishbara iz yabghu qaghan qilip tikleydu.shuning bilen köl bilge qaghan bilen iz yabghu qaghan ottursida urush bashlinidu,pursettin paydilanghan hazirqi shinjang tewesidiki bir qisim beglikler öz aldigha musteqilliq bayriqini kötürüp chiqidu,bularning ichide éwirghol(qumul)begliki eng deslep bolup musteqil boluwalidu.630-yili iz yabghu qaghan kölbilge qaghanni öltürüp ghelibige érishidu.iz yabghu qaghan wapat bolghandin kéyin,ornigha nishu textke chiqip tughluq qaghan(tardush qaghan)dep atilidu.634-yili tughluq qaghan wapat bolup,ornigha inisi tungashad textke chiqip ishbara éltirish qaghan dep atilidu.gherbiy köktürklerning eslide on chong qebilisi bolup,suyab deryasi(qazaqistandiki balqash kölining kölining jenubidiki chu deryasi)ning sherqidiki besh qebile sol oq besh tughluqlar,suyab deryasining gherbidiki besh qebile ong oq besh sadaqliqlar dep atilip,omumlashturulup on oq dep atilatti.éltirish qaghan ene shu on oq qebilisini qayta tertipke salimen dep ularning naraziliqini qozghap qoyidu.shuning bilen638-yili gherbiy köktürk xanliqining zéminida éltirish qaghan bilen yene bir él bilge tughluq qaghan teng mewjud bolup turush weziyiti shekillinidu.ikki qaghan bir-birige qarishi urush qilip köpligen türklerning qénining bihude tökülüshini keltürüp chiqiridu,shuning bilen ikki qaghan sülhi hasil qilip gherbiy köktürk zéminini ikkige ayrip bölüshiwalidu.ili deryasining gherbi éltirish qaghangha,sherqi él bilge tughluq qaghangha mensup bolidu.

639-Yili éltirish qaghan wapat bolup,ornigha oghli bop tékin textke chiqip él bilge ishbara yabghu qaghan dep atilidu.bu chaghda él bilge tughluq qaghan,yabghu qaghangha qarishi urush échip,uning ilkidiki hazirqi shinjang tewesidiki nurghunlighan begliklerni özige qoshuwalidu.641-yili él bilge tughluq qaghan,yabghu qaghanni öltürüp uning textini igelleydu.él bilge tughluq qaghan öz hoqoq we zéminining kéngiyishige egiship,barghanséri achköz bolup kétidu.eslide türklerning qa'idiside urushta olja chüshken maddi gheniymetler sanghun we eskerlerge teng teqsim qilinatti;olja chüshken adem bolsa döletke tewe bolushi kérek idi.lékin él bilge tughluq qaghan urushta olja chüshken barliq gheniymetlerni öz nepsige tartidu,uning bu qilmishi elning naraziliqini qozghaydu.narazi bolghanlar qaghangha tuyuqsiz hujum qilidu,qaghan isfijap(tashkentning sherqiy shimalida)shehirige békinwalidu.köktürk éli ilgiriki baghadur köl bilge qaghanning oghlini él bilge shigüy qaghan qilip tikleydu,shigüy qaghan textke chiqqandin kéyin tughluq qaghangha yene hujum qilidu,tughluq qaghan tuxri beglikige qéchip kétidu.tughluq qaghan eyni yilléri ashina qulni yabghu qilip teyinlep,uninggha talas deryasi boyidiki chigil,chümül,qus,qarluq we besh sadaqliqlarni bashqurush hoqoqini bergen idi,shigüy qaghan ene shu ashina qulgha hujum qilidu.ashina qul648-yili 4-ayda qol astidiki bir qanche ming öylükni bashlap béshbaliqqa bériwalidu.649-yili ashina qul gherbiy türklerning bir qisim tarqilip ketken qebililérini yighip tézdin zoruyushqa bashlaydu we turpan hem béshbaliqni igelliwalidu.651-yili baharda tang gawzu elchi ewetip,ashina quldin alahide hal sorap öz yéqinchiliqini ipadileydu,hemde ashina qulning oghlini ordigha teklip qilip tentenilik kütiwalidu.bu chaghda ashina qul shégüy qaghanni meghlup qilip pütün gherbiy köktürk zéminini qaytidin öz ilkige élip bolghan idi.

653-Yili ilgiriki tughluq qaghan tuxri begligide wapat bolidu,uning oghli ünche yabghu ilgiri ashina qul bilen kona adawiti bar idi,shunga ünche yabghu dadisi wapat bolghandin kéyin,besh sadaqliqlargha rehberlik qilip bash kötürüp chiqidu,hemde ashina qulgha qarishi urush échip qismen ghelibilerni qolgha keltürüdu.buni anglighan tang sulalisi 655-yili11-ay qehritan qishta hawani soghuq démestin,ünche yabghugha qaghan dégen unwanni bérishke elchi ewetidu.emma elchiler ashina qulning qoshunléri teripidin tosulup qélip ilajisiz keynige qaytip kétidu.

657-Yili bashlap tughla uyghur xanliqi gherbiy köktürk xanliqining ichki jehettiki malimanchiliqidin paydilinip,tang sulalisige beyet qilghan ilgiriki türk qoshunléri bilen birlikte gherbiy köktürk xanliqigha qarishi urush bashlaydu,ashina qul meghlup bolidu,659-yili ünche yabghumu qosh deryasi(hazirqi börtala deryasi)boyidiki jengde qurban bolidu.shuning bilen gherbiy köktürk xanliqimu ayaghlishidu.junggo tarixiy matiriyallérida qeyt qilinishiche,bu yerlerge türkler bashliq bolghan tang sulalisining nurghunlighan tutuq mehkimiléri qurulghan iken.

Bir pütün köktürk qaghanliqining sherqiy we gherbiy köktürk qaghanliqlérigha parchilinishi we axirida her ikkilisining halak bolushigha qarita<<kül tigin menggü téshi>>da yene töwendikidek bayanlar bar:

<< ...

Undin kéyin iniléri hökümdar boluptu shübhisiz,oghulléri hökümdar boluptu shübhisiz.undin kéyin iniléri akiléridek yaritilmaptu shübhisiz,oghulléri atiléridek yaritilmaptu shübhisiz.eqilsiz xaqanlar textte olturuptu,eski xaqanlar textte olturuptu shübhisiz.ularning qomandanlérimu eqilsiz iken shübhisiz,eski iken shübhisiz.begléri we xelqi ita'etchan bolmighanliqi üchün,tabghach xelqi hiyliger we saxtipez bolghanliqi üchün,aldamchi bolghanliqi üchün,iniléri bilen akilérini,begler bilen xelqni düshmenleshtürüp küshkürtkenliki üchün,türk xelqi qurghan dölitini qoldin chiqiriptu,texttiki xaqanidin ayrilip qaptu.bu seweptin tabghach xelqige,beg bolushqa layiq oghulléri qul,xénim bolushqa layiq qizléri dédek boldi.türk begléri türk unwanlérini tashlidi;tabghachlarning xizmitidiki türk begléri tabghach unwanlérini élip tabghach xaqanigha béqiniptu,ellik yil xizmet qiptu.sherqte_kün chiqishta,bükli xaqanighiche,gherpte tömür qowuqqiche seper qiptu;tabghach xaqani üchün mushundaq qoshun tartip ellerni élip bériptu.

Türk awam puqraléri shundaq deptu:"dölet igisi bir xelq iduq,dölitimiz emdi qéni?Kim üchün istila qiliwatimiz?Xaqan igisi bir xelq iduq,xaqanimiz nede?Qaysi xaqangha xizmet qiliwatimiz?"Shundaq dep tabghach xelqige düshmen boluptu.düshmen boluptu-yu,lékin özlérini tertipke sélip teshkillinelmeptu,yene tabghachlargha béqiniptu.tabghach xaqani ularning shunche xizmet qilghinini oylimastin"türk xelqini öltürey,neslini qurutay"deptu.türk xelqi yoqulush girdabigha bérip qaptu.>>

679-Yili burunqi sherqiy köktürk xanliqining qaghani élik qaghanning ewladi bolghan qutluq, hazirqi ichki mongghul aptunum rayonining choghay taghlérida aranla70adimi bilen köktürk xanliqini qayta tiklesh qozghulingi kötürüp,qaraqurum shehiri(ichki mongghuldiki wuchü'en nahiyesi)ni bésiwélip,besh ming kishilik qoshun toplap shimalgha yürüsh qilip,tughla toqquz uyghur xanliqidin ötüken téghidiki qarargahini qayturwélip,türk xanliqini qayta tikligenlikini jakarlap özini élterish qaghan dep ataydu.bu xanliq tarixta kéyinki köktürk xanliqi dep ataldi.

Élterish qaghan danishmen wezir tunyuquqning mesliheti bilen aldi bilen jenupqa esker tartip,seddichin etirapidin tang sulalisining tesir küchini tazilaydu.shundin kéyin éltermish qaghan679-yilidin691-yilighiche bolghan ariliqta töt etiraptiki tawghach,qitan,tatabi,tatar,uyghur,qirghiz we gherbiy téli qatarliqlargha47qétim esker chiqirip,ilgiriki sherqiy köktürk qaghanliqi dewridiki zéminni qaytidin birlikke keltürüdu(tang sulalsi tarixida sherqiy köktürk xanliqi aghdurulghandin kéyin,tang sulalisining sherqiy köktürk zéminida jemiy13-14dek tutuq mehkime we oblastlarni,gherbiy köktürk xanliqining zéminida45tutuq mehkime we115oblast qurghanliqini isimléri bilen xatirige élip sanap béridu,emma kéyinki köktürk xanliqi meydangha kélip zéminni qayta birlikke élip kelgen shu jeryanlérini bayan qilghanda,eyni waqitta tang sulalisi qurghan tutuq mehkimiler toghurluq bir azmu melumat uchrimaydu,xuddi shundaq bir tutuq mehkimiler ezeldin mewjud bolup baqmighandek).

691-Yili éltermish qaghan wapat bolghandin kéyin ornigha inisi moyunchür textke chiqidu.693-yili moyunchür qaghan tang sulalisining shimalidiki lingju aymiqi(hazirqi ningshiyaning lingwu shehiri bolup,sépilning ichide,yeni sépilning chiqish éghizigha toghra kélidu,tarixta herbiy we soda ishlérida muhim ehmiyetke ige öteng bolghan)ni hujum bilen alidu.695-yili tang sulalisining xaqanichesi wuzéti'en moyunchür qaghangha<<inaq köchmen qaghan>>,<<elge töhpikar qaghan>>digendek unwanlarni bérip,özlérining kéyinki köktürk qaghanliqigha tolimu yéqinchiliqini ipadileydu.697-yili moyunchür qaghan tang sulalisigha elchi ewetip,hazirqi xébiy,shenshi,senshi,ningshiya,gensu qatarliq ölkilerning shimalidiki alte oblastni özige bölüp bérip,uning üstige100ming xo ashliq,üch ming dane déhqanchiliq saymanléri,nechche tümen jing tömür bérishni telep qilidu.büyük tang sulalisi bash égishke mejbur bolup,kéyinki köktürk qaghanliqigha alte oblastni sözsiz bölüp béridu we100ming patman ashliq,50ming top tawar-durdun,üch ming dane déhqanchiliq qoral-saymini,40ming jing tömür béridu,698-yili jawju aymiqi(hazirqi xébiyning ningjin nahiyesi)bilen dingju aymiqi(hazirqi xébiyning dingshiyen nahiyesi)gha hujum qilip shu bir qétimdila tang sulali'isning80-90mingghiche emgek küchini heydep kétidu.moyunchür qaghan yene699-yilidin715-yilighiche bolghan ariliqta jungghar oymanliqidin hazirqi jimsarghiche bolghan ariliqlarni qaghanliqning qoynigha qayturup kélip,tughla uyghur xanliqining88yilliq hökümranliqini aghdurudu,hemde jungghar oymanliqining sherqiy qismini pütünley birlikke keltüridu.netijide,kéyinki köktürk qaghanliqi,ilgiriki sherqiy köktürk xanliqining zéminida400ming kishilik qoshungha ige küchlük xanliq bolup qalidu.

Kéyinki köktürk qaghanliqi özining téz tereqqiy qiliwatqan mezgilide,xanliqning ichki qismida yene text majirasi yüz béridu. 716-Yiligha kelgende moyunchür qaghan öltürilidu,uning oghli béyköl textke warisliq qilidu.netijide qutluq éltermish qaghan ewladi bilen uning inisi moyunchür ewladi ottursida keskin qanliq urush yüz bérip,axirida éltermish ewladi bilge qaghan(bögö)textke chiqidu.bilge qaghan textke chiqqandin kéyin,aldi bilen tang sulalisi bilen itpaq tüzgen nurghunlighan türk qebililérini öz teripige ötküzidu.inisi költéginni ottura asiyagha ewetip u yerlerde nurghun urushlarni élip bérip gherbiy köktürlerni birlikke keltürüdu,hetta tashkent etirapida erep qoshunléri bilen jeng qilidu.718-719-yilléri altay taghlérining gherbidiki qarluqlarning qozghulingini basturidu.miladi720-yili béshbaliq etirapidiki basmil qebilisining qozghulingini basturup,keynidinla hazirqi gensuning gherbiy shimalidiki wuwiy,jangyi rayonlérini hujum bilen alidu.721-yili sherqiy shimaliy tereptiki qitanlarning qozghulingini basturidu.727-yiligha kelgende küchlük köktürk xanliqining herbiy küchi aldida,büyük tang sulalisi türk qaghanliqigha her yili béridighan yipekning sanini140ming topqa köpeytidu.734-yili bilge qaghan öz weziri teripidin zeherlep öltürilidu,tang shü'enzung türklerge emeldar ewetip teziye bildürüdu,hemde bilge qaghangha atap butxana yasap,menggü tashning xenzuche xétini oyush üchün usta ewetidu. (<<Bilge qaghan menggü téshi>>).shuningdin bashlap kéyinki türk qaghanliqining ordisida yene text taliship ichki qirghinchiliq ewj alidu.ordidiki bu qalaymaqanchiliqlardin paydilanghan uyghur,qarluq,basmil qatarliq qebililer742-yili qaghanliqqa qarishi birliship qozghulang kötürüp kéyinki köktürk qaghanliqigha éghir zerbe béridu.742-yilidiki qozghulang netijiside aldi bilen basmil qebilisi textke olturup basmil,qarluq we uyghur qebililérining birleshme xanliqini qurudu.745-yili uyghur qebilisi qoral küchi arqiliq text hoqoqini basmil qebilisining qolidin tartiwélip,urxun uyghur xanliqi quridu.

Köktürk xanliqi bilen tang sulalisining munasiwiti toghrisida

<<Gerche19yil üzülüsh bolsimu asina türkléri qurghan köktürk__ sir(shu chaghdiki pütkül türk ahalisi"sir"dep atalghan) qaghanliqi175yil dawam qildi.u jujan quldarliqigha qarshi tömürchi qullarning azadliq meqsitidiki kötürülüshi bilen meydangha kelgen idi,axiri yene bir türkiy türküm bolghan toqquz oghuz-uyghur(türk we uyghurlar ezeldin bir millet bolup,<<bilge qaghan menggü téshi>>da<<toqquz oghuzlar méning öz xelqim idi>>dep körsitilgen,yene hazirqi ichki mongghul unwérstitining pirafisori lin gen ependimu<<türkler uyghurlar bilen bir millet bolup,her ikkilisi töles itpaqining bir tarmiqi dep körsetken)qaghanliqi teripidin sheklen munqerz qilinsimu,mezmunen yene dawamlashturuldi.tang- tabghach sulalisi emgekchi xelqning qan- teri hisabigha qanche hiyle we herbiy küch ishletken bolmisun,köktürk qaghanliqining rawan éqinini peqet19yil üzüp qoyup,héchqandaq tarixiy tapawetke érishelmey,eksiche ichki jehette enlushen-shi simin qozghulungi,tashqi jehette tibet istilasida paytextni arqa-arqidin qoldin bérip qoyushtek qismetke duch keldi.

Köktürk qaghanliqi ezeldin tang émpiriyesini özige mustemlike qilip,uning zéminini,xelqini ilkidin tartiwélishtek niyette bolghan emes(shundaq qiliwélishqa tamamen küchi yétetti)hem taktika tüzgen emes,u üch xil urush bilen tang zéminigha hujum qildi.ular:tartturup qoyghan esli ana zéminlérini qayturwélish,birer naraziliqni ipadilep qismen jaza hujumi qilish,at-tawar sodisini békinme halettin qutuldurushtin ibaret boldi.bundaq urushlardin insaniyetning hemme milliy türkümléri xaliy bolalighan emes.köktürkler herbiy hiyle_ mesilen,kéchilik hujum,qachqan boluwélip möktürme qoshunning muhasirisige élish qatarliqlardin bashqa tipik siyasiy-déplomatiye(ichki jehettin parchilash,altun-kümüsh sowgha qilish,melike yatliq qilish)lik jasosluq,ighwa hiylisi qollanghan emes.

745-Yili uyghur qebilisi öz itpaqdishi basmillarning qolidin hoqoqni tartiwélip,köktürk xanliqining paytexti ötiken téghida urxun uyghur xanliqini tikleydu(yene bir itpaqdishi qarluqlar idi),bu xanliq tarixta yene toqquz oghuz xanliqi depmu atilidu.urxun uyghur xanliqi qurulghanda,xanliqning zémini tibet we ereblerning tajawuzchilighigha uchrawatqan idi.tibetler634-yilidin bashlapla hazirqi chingxey(köknur)da olturushluq toyuhun(siyanpilarning bir uruqi)largha hujum qilip bu jaylarni bésiwélishni meqsed qilghan idi(eyni dewrlerde we shu dewrlerdin burun chingxey türklerning bashqurush teweligide idi).663-yiligha kelgende tibetler chingxeyni bésiwalidu,toyuhunlar gensuning gherbiy shimaligha köchüdu.shundin bashlap tibetler türk zéminlérigha qarita téximu ichkirlep tajawuz qilip kirishke bashlaydu.bu chaghda ereblermu islam dinini tarqitish bayriqi astida667-yili amu deryaning jenubi we pamir taghlérining gherbidiki jaylarni bésiwalidu(hazirqi türkmenistan we afghanistan qatarliq jaylar).674-yili amu deryadin ötüp hazirqi özbékistan tewelikige basturup kiridu.erebler 750-yilighiche bolghan ariliqta türkler bilen bir qatar keskin urushlarni élip bérip,axirqi hisapta türklerge qarashliq bolghan hazirqi türkmenistan,özbékistan,qirghizistan we tajikistan qatarliq zéminlarni bésiwalidu.

Ichki qalaymaqanchiliq ewjige chiqqan,chetel tajawuzchi küchléri pursettin paydilinip türkler zéminigha tajawuz qilip kirgen mushundaq bir tarixiy shara'itta meydangha kelgen urxun uyghur xanliqi,yenila nahayiti qisqa waqit ichidila bir tutash séstimiliq hakimiyet aparatlérini tiklep,özige tewe jaylargha ünümlük hökümranliq yürgüzidu.lékin,urxun uyghur xanliqining qurulushi üchün zor töhpe qoshqan qarluq qebilisi bilen uyghur qebilisi uzaq ötmey bir-biridin üstülük taliship,özara küresh qilishqa bashlaydu.netijide qarluqlarning ötiken taghléri etirapidiki uruqléri uyghur xanliqigha béqinghandin bashqa,gherbiy qarluqlar eslidiki altay,tarbaghatay taghlérining gherbidiki zéminidin tedriji türkesh xanliqining zéminigha,yeni hazirqi talas(qazaqistanda) we chu deryalérining wadilérigha köchüp kélip,suyap(bügünki bügür) we talas sheherlérini igelleydu. Qarluq qebilisi türkesh xanliqini aghdurghandin kéyin,bir tereptin uyghur xanliqigha qarishi küresh qilsa,yene bir tereptin ottur asiyagha basturup kirgen ereb istilachilérigha qarishi urush qilidu.qarluqlar miladi 757-yili bashlap uyghur xanliqigha qarishi shiddetlik urushlarni bashlap,uyghur xanliqining altay,tarbaghatay taghléri we jungghar oymanliqining gherbiy qismigha bolghan kéngeymichilik urushlérini tosup,hazirqi ottura asiya rayonida nahayiti küchlük bir siyasiy küchke aylinidu.qarluqlar766-yiligha kelgende sherqte altay taghléri we jungghar oymanliqining gherbiy qismi,shimalda balqash köli,gherpte aral kölining sherqi,jenupta gherbiy tengritaghlérining shimalidiki keng zéminlarni asas qilip,balasaghun(hazirqi chu derya wadisidiki toqmaq shehirining yénida)shehirini merkez qilghan zor qarluq xanliqini tikleydu.miladi806-yili qarluq xanliqi uyghur we tübütler bilen birliship,sir deryaning gherbigiche kéngiyip kelgen ereb istilachilérigha qarishi shiddetlik urush bashlaydu.netijide ereb istilachiléri qarluq xanliqi bilen urush toxtutup,sülh telep qilidu we islam dinini qoral küchi bilen emes,belki ténch özgertish yoli arqiliq tarqitish siyasitini qollunidu.

Urxun uyghur xanliqining zémini bolsa ilgiriki hon we köktürk xanidanliqlérining zémini üstige qurulghan bolup,gherpte öz qérindashléri qarluq xanliqining zémini bilen altay taghlérini chégra qilip ayrilip turghan bolsa,sherqte hazirqi ichki mongghulning sherqiy shimalidiki érguna derya(chong hingan téghining gherbiy shimalida) wadisighiche,jenupta gobi chöllikigiche,shimalda bayqal köligiche bolghan zéminlarni öz ichige alghan idi.urxun uyghur xanliqi qurulghandin kéyin,asasiy küchini weyran bolghan igilikni eslige keltürüshke qaritip su ishlérini,bolupmu tashqi sodini küchep rawajlandurdi.démkuratiyeni keng-kölemde yolgha qoyup,herqaysi qebililerning xanliqqa baj-séliq tapshurush we herbiy mejburiyet ötesh ishléridin bashqa ishlérini öz aldigha musteqil yürgüzüsh siyasitini yolgha qoydi.buning bilen xanliq ichide chong urushlar yüz bermidi,igilik tézdin eslige keldi.tashqi sodida uyghur xanliqining tang sulalisi bilen bolghan at,yipek we chay sodisi alahide orun tutqan idi.uyghur xanliqi her yili bir qanche tümen atni tang sulalisige heydep bérip,her bir atqa40top yipek tégiship kéletti. Urxun uyghur xanliqi her yili tang sulalisi chégrisigha ottura hisap bilen100ming at heydep bérip,unnggha töt milyon top yipek tégiship,mezkur yipeklerni öz dölitide bazargha salghandin bashqa yene yipek yoli arqiliq gherpke apirip bazargha salatti,tang sulalisi uyghur xanliqigha da'im yipek qerzdar bolup qalatti.changenlik her men bay digen xenzu sodigerlermu da'im uyghur(u chaghda türkler urxun uyghur xanliqining nami bilen<<uyghur>> depla atilatti) sodigerlerdin ösümge qerz élip,öz sodisini kéngeytip yürüshtüridighan bolup qalghan.hetta tang sulalisining li shin namliq bir herbiy qomandani bir uyghur sodigiridin11ming 400tiziq pul qerz élip qayturalmay qélip,tang sulalisini nomusta qoyidu,shuning bilen xan bu ishni özi biwaste buyruq bérip bir terep qilishqa mejbur bolidu,hemde alahide yarliq chüshürüp tabghachlarning uyghur sodigerlerdin pul qerz élish ishlérini chekleydu.

Atqa yipek almashturush sodisida axiri tang sulalisi chidimasliq qilip,uyghur sodigerléridin éghir baj alidighan boluwalidu.mesilen,chéchen isimlik bir uyghur sodiger changen shehirige bir qétimda10dane at heydep kélip soda qilmaqchi bolghanda,tang xaqani tang deyzung:<<atning bahasigha qarap baj élish,bu yerdiki puqralarni qaqshatmasliq,bajni peqet xezinige tapshurush,10ming attin peqet6ming atnila bazarda sétishqa ruxset qilish kérek>>dégen bir yarliq chiqarghanidi.uzaq ötmey éltékin buqa qaghan xaqan tang deyzungning yü'en shu dégen bir emeldarigha elchi ewetip<<bizning élimizdikiler séni öltürmekchi bolghanda,peqet menla ularning aldini tostum... Siler bizning at sodimizda bir milyon800ming top yipekke qerzdar.uni derhal qayturunglar>>dep xet yazghan we sodiger chéchendin baj hisabida éliwalghan100ming top mal,100ming ser altun kümüshni tang sulalisining derhal chéchenge qayturup bérishini buyrighan,tang sulalisimu artuqche gep-sözde bolmay qayturup bergen.

Tang sulalisining türk qan séstimisidin bolghan herbiy qomandanléridin önglük we söygüm 755-yili qishta150ming kishilik qoshungha qomandanliq qilip,tang hakimiyitige qarishi atlinidu we üch ay ichidila loyang(bügünki xénende) shehirini alidu.shundin kéyin önglük héch küchimeyla tang sulalisining200ming kishilik qoshunini tarmar qilip changenni bésiwalidu.qorqup ketken tang ordisidikiler 756-yili hapila-shapila paytextni tashlap sichü'enge qarap qachidu. Urushqa majali qalmighan tang sulalisi uyghur xanliqidin yardem bérishni ötinip elchi ewetidu.uyghur xanliqining qaghani moyunchür qaghan önglükning tang sulalisining hakimiyitini igellep,özlérige kelgüside xewp yetküzishining aldini élish üchün,tang sulalisige herbiy jehette yardem bérishni qarar qilidu.ikki terep ottursida xuddi tang sulalisi deslep qurulghan chaghdikige oxshash<<sheher qayturwélinghandin kéyin yer-zémin bilen puqralar tang sulalisige qayturup bérilidu,altun-kümüsh,tawar-durdunlar uyghurlargha tewe bolidu>>dep kélishim tüzülüdu. Moyunchur qaghanning nisi yabghu tékin757-yili küzde peqet töt ming kishilik qoshungha qomandanliq qilip, tang sulalisining qalduq qoshunlérini egeshtürüp tang sulalisining gherbiy paytexti changenni,qishta sherqiy paytexti paytexti loyangni qayturiwalidu,önglükning herbiy sanghuni söygüm teslim bolidu.

Tarixnamilerde xatirlinishiche,tang sulalisining qoshunléri sherqiy astane loyang qayturwélinish harpisida,yong wang bégi li shé(kéyinki padishah tang dézung,762-yilléri textke chiqqan)tang sulalisi qoshunlérining aliy qomandani qilip teyinlengende,qoshun bilen shenju aymiqi(hazirqi xénenning senminshya shehiri)ge barghanidi,uyghurlarning qoshunléri bolsa shenju aymiqining shimali(hazirqi xébiy)da turghanidi,yong wang bégi qol astidiki yözi'ang,li jin,wéy ju,wéy shyawxu'a qatarliq on nechche ademni élip,uyghurlarning qaghanigha körünüsh qilghili baridu.qaghan yong wang bégini bille ussul oynashqa teklip qilidu,emma padishah bolush aldida turghan li shé(shu chaghdiki yong wang bégi)néme üchündur usul oynashqa chüshmey turuwalidu.qaghan bu ishqa xapa bolghanda,yözi'ang usul oynisa resim-qa'idige toghra kelmeydu dégende,uyghurlarning sanghuni chübe usul oynishi kérek dep turuwalghan,buning bilen ikki terepning arisida talash-tartish kélip chiqqan,chübe yözi'ang qatarliq töt ademning her birini yüz qamchidin sawap chiqqan,wéy ju bilen wéy shyawxu'aning jarahiti éghir bolghachqa,bir kéchidila ölüp ketken;yong wang bégi li shi qoghlap chiqirilghan.

Tang sulalisi sherqiy astane loyang qayturwélinghandin kéyin,yabghu tékinge emri mimar,sadiq adil padishah dégen otughatlar(qarshi terepke alahide yéqinchiliqini ipadilimekchi bolsa shundaq otughat namlarni bérishidu)ni bérip,uyghurlargha her yili20ming top yipek rext bérishke pütüshti.shuningdin kéyin tang xaqani özining kenji qizi nigu melikini muyunchur qaghangha yatliq qilidu,hemde muyunchur qaghangha töhpikar bilge qaghan dep otughat nami béridu.759-yili4-ayda muyunchur qaghan wapat bolup,ornigha ikkinchi oghli él tégin textke chiqip böke qaghan dep atilidu.tang padishahi böke qaghangha ay tengride qut bolmish alip bilge qaghan dep otughat nami bérip,özining muhim weziri böke xuyunning qizini uninggha xotunluqqa béridu,hemde qaghandin tartip wezirgiche bolghan mertiwidikilerge20ming tutün ahale,ong we sol shadlarning töwendikilergimu hessilep inam béridu.kéyin böke qaghangha xotunluqqa bergen wezirning qizi wapat bolghanda,qayta yene shu wezirining kenji qizini böke qaghangha yatliq qlip bérip,qiz méli hisawida20ming top yipek hediye qilidu.öz waqtida sherqiy astane loyang topilangchilardin azad qilinghanda tabghach xelqi rexmet éytish yüzisidin uyghur sanghunigha ayrim10ming top kimxap hediye qilidu, jengge qatnashqan uyghur leshkerléri köptin-köp tartuqlargha érishidu.765-yili qishta böke qaghanning inisi tang sulalisining shimaliy chégrilérigha hujum qilmaqchi bolidu(sewebi hazirche éniq emes),tang sulalisi uninggha namaqulluqini bildürüp3ming top yipek béridu.uyghur sodigerléri yene changen we loyanglarda alahide izzet-hörmetke sazawer bolghan.

Uyghur qoshunlérining ayighi üzülüp uzun ötmey,yeni758-yili söygüm yene tang sulalisigha qarishi qozghulup chiqidu.tang sulalisi shunchilik bir topilangnimu taki 762-yiligha qeder basturup bolalmay yene uyghur xanliqidin yardem telep qilidu.bu qétim uyghur xanliqidiki bir bölük qoshunlar yardemge kélip nahayiti tézla loyang shehirini qayturup élip béridu,arqidin topilangchilarni sür-toqay qilip hazirqi xébiy ölkisini ularning qolidin tartip éliwalidu we 763-yili topilangchilarni teslim qilidu,shuning bilen önglük we söygümler qozghighan topilanglar tüp asasidin tinjiydu.

Bu qétim uyghurlar topilangni tinjitish üchün kelgende loyangda mani dini muxlisléri bilen uchriship qélip,ularni ötüken téghigha bille élip kétidu.shundin kéyin urxun uyghur xanliqining dölet dini mani dini bolup qalidu.eslide türkler shaman dinigha étiqad qilatti,kéyin gherbiy shimaldiki bir bölüm türkler yene budda dinini qobul qildi,budda dini sherqiy xen sulalisi dewride(miladi58-76-yilighiche)türklerdin ottura tüzlengliktiki xenzulargha taraldi.762-yilidin kéyin urxun uyghur xanliqidiki türkler mani dinini qobul qilghandin kéyin,türklerning tesiride ottura tüzlengliktiki xenzularmu mani dinini qobul qilishqa bashlidi.bu toghrisida rosiyelik tarixshunas bartold özining<<ottura asiyadiki türkiy xelqler toghrisida on ikki léksiye>>namliq kitawida mundaq dep yazidu:<<köchmen uyghurlar mani dinini qobul qilghandin kéyin,junggo bilen bolghan munasiwetléride qarishi terepning bu ehwalni nezerge élishini telep qilidighan boldi.junggoluqlar bashqa dindikilerge qollanghan siyasitide uyghur qaghanining mani dinini qoghdap otturigha chiqqanliqini oylushidighan boldi.peqet uyghur döliti qirghizlar teripidin tarmar qilinghandin kéyinla junggoda bashqa dinlarni,jümlidin mani dinini chetke qéqishqa bashlandi.junggo türküstanidiki uyughur hökümranlérining din mesililéri toghrisidiki tehdit sözléri,ularning mongghuliyediki burunqi qudretlik qaghan bolup turghan waqtidikidek rol oyniyalmaydighan bolup qaldi... Junggo türkistanidiki uyghurlarning bashqa ellerdiki dindashlérini qoghdap kelgenlikini,qoral küchi ishlitishtinmu waz kechmigenlikini,herbiy jehettiki baturliqlérinimu...körsütüp béridu. >> Démek,yuqarqi ehwallardin melum bolup turudiki,ejdadlérimiz türkler ezeldin tartip ilghar medeniyet jehette(shaman,budda we mani dinléri eyni zamanda ilghar ang we ilghar medeniyetning mehsuli idi)ottura tüzlenglik jemiyitige küchlük tesir körsütüpla qalmay,belki yen urxun uyghur xanliqi dewrige kelgende tang sulalisini özining sizghan siziqi boyiche ish körüshke köndürgen idi.

768-Yili tang sulalisi uyghur xanliqining barghut(tang sulalisining herbiy serkerdisi) topilingini tinjitip bergenlikige,hemde tibetlerge qaxshatquch zerbe bergenlikige minnetdarliq bildürüsh üchün,barghutning kenji qizini melike derijisige kötürüp,chündé(bek exlaqliq)melike dep nam bérip,uni uyghur qaghanigha yatliq qilidu.aridin 20yil ötkende tang sulalisi barghanséri küchiyiwatqan tibetlerning herbiy bésimigha qarishi, uyghur xanliqidin téximu köp herbiy yardemge érishish imkaniyitige ige bolush üchün,melike shiyenenni uyghur qaghani tün bagha qaghangha yatliq qilidu.789-yili béshbaliq(hazirqi jimsar)chégrisigha yéqin yashaydighan sart,qarluq we aq tonluq türk dep atilidighan qebililer tibetlerning küshkürtishi we herbiy yardem bérishi bilen uyghur xanliqigha qarishi topilang kötüridu,791-yili uyghur xanliqi bu topilanglarni teltöküs tinjitidu we tibet qoshunlérini bu jaylardin teltöküs qoghlap chiqiridu.821-yili tang sulalisi uyghur xaqanliqigha bolghan yéqinchiliqini yenimu chongqur ipadilep bérish üchün,melike teyxéni uyghur qaghani tengri yaralmish quch bilge qaghangha tartuq qilidu.

Urxun uyghur xanliqi meyli qanchilik derijide küchlük bolushidin qetinezer,özidin ilgiriki hon we köktürk xanlérining qanliq paji'esidin sawaq almidi.sawaq bérish üchün tiklengen tash abidilermu kar qilmidi.urxun uyghur xanliqidiki bir tughqan qérindashlar, özi bilen birge u dunyagha birge élip kétishke bolmaydighan shu hoqoqni dep bir-birige yol qoymay,özara tigh kötürüshüp xanliqni öz qérindashlérining issiq qanléri bedilige hanggha qarap söridi.xanliq qurulghanda xanliqning hoqoqi yaghlaqar uruqidin bolghan köl bilge qaghan jemetining qolida idi,780-yili yaghlaqar uruqidin bolghan bagha tarqan jemeti köl bilge jemetidin bolghan éltékin buqa qaghan we uning ikki shahzadisini öltürüp xanliqning textini tartiwalidu.789-yili bagha tarqan wapat bolghandin kéyin ornigha oghli tölish qaghan textke chiqidu,790-yili tölish qaghan inisi teripidin öltürülüp ornigha tölish qaghanning oghli aychuru qaghan textke chiqidu.795-yili aychuru qaghan wapat bolghandin kéyin uning bash weziri we adéz uruqining bashliqi bolghan qutluq tarqan qoral küchi bilen xanliq textini tartiwalidu.shundin bashlap qutluq tarqan ewladimu ejdadléridin qalghan udum boyiche bir-biridin text taliship qanliq urushlarni peqetla toxtatmaydu.bu hal xanliqni éghir ichki siyasiy böhrangha patturup qoyidu,herqaysi türk qebililéri öz aldigha xanliq tikleshning koyigha chüshüp,bölünme hakimiyet tiklesh üchün qutrashqa bashlaydu.839-yili bash wezir qoza tékin topilang kötürüp ordini igelleydu,qaghan qoghu tékin özini öltürwalidu.shu yili on nechche yildin buyan toxtimay dawamlashqan tebi'iy apetler intayin küchüyüp pütün memliketke taraydu,sansiz charwa-mal hem ademler apet destidin ölüp kétidu.ene shundaq ehwal astidimu ordidikiler bir niyette bolup,tebi'iy apetlerdin kélip chiqiwatqan chiqimni azaytishning charisi üstide izlenmey,eksiche yenila bir-birini yéqitip text igelleshning koyida bolidu.840-yili yéngidin teyinlengen bash wezir tün baghan text tamasida, uyghur xanliqining ichki qismidiki siyasiy böhrandin paydilinip musteqil boluwalghan yensey(anisay)derya wadisidiki qirghiz xanliqigha qéchip bérip,qirghiz qebilisining100ming kishilik atliq qoshunini bashlap kélip qaghan qoza tékinni öltüridu,paytext ordubaliq köyüp külge aylinip kétidu,uyghur xanliqi halak bolidu.

Urxun uyghur xanliqi halak bolghandin kéyin uyghur qebililéri ikki yol boyiche,yeni jenup we gherp yölinishi boyiche üch tarmaqqa bölünüp köchüshke bashlaydu.

Urxun uyghur xanliqining sabiq qaghani qoza tékinning inisi öge tékin15qebile texminen yüz ming kishige yétekchilik qilip gobi chöllükining jenubigha,yeni hazirqi ichki mongghul aptunum rayoni xoréngir rayoni(hazirqi senshi ölkisining shimalida bolup,seddichin bilen bir siziq ayrilip turudu)gha köchüp kélip orunlishidu.841-yili öge tékin özini qaghan dep élan qilip uyghur xanliqini qayta tirildürgenlikini jakarlidi,tang sulalisi20ming den ashliq bilen ulardin hal soraydu,chünki ular öz chégrisini etirapigha köchüp kelgen uyghur qebililérining özlérige hujum qilishidin bekmu ensireytti.dégendek,öge qaghan tang sulalisigha qarishi qoshun tartip hazirqi béyjing etirapi,hazirqi datung shehiri etiraplérini bésiwalidu.846-yiligha kelgende ichki majira tüpeyli öge tékin öz ademléri teripidin öltürülidu,uning inisi ghanan tékin textke chiqidu.848- yiligha kelgende jenupqa köchken uyghur xanliqi hazirqi sherqiy shimal rayonida yashaydighan shirwi qebililéri(sibir we qitanlar) teripidin aghduruldu.jenupqa köchken uyghurlarning köp qismi xéshi karidoridiki uyghur qebililéri arisigha köchüp kétidu,az bir qismi turpan we qarluq xanliqigha köchüp kétidu.shundaq qilip jenupqa köchken uyghurlar nahayiti tézla terep- terepke Tarqilip kétidu.

Ikkinchi bir tarmaq pantékin bashchilighida gherptiki qérindashlérining yénigha qarap köchüdu.gherpke qarap köchken uyghur qebililéri eneniwi yaylaq yolini boylap aldi bilen béshbaliq(hazirqi jimsar nahiyesi)qa yétip kélidu,yéterlik otlaqqa érishish üchün pantékinning ewladi(bezi tarix tetqiqatchiléri sanghuni bolushi mümkin dep qaraydu)yene bir qisim uyghur qebililérige yétekchilik qilip dawamliq gherpke qarap ilgirilep ketken.urxun uyghur xanliqi yimirilgendin kéyin jenupqa qarap köchken uyghurlarning serdari öge tékin özini xan dep élan qilghandin kéyin,gherpke köchken pantékin bashchilighidiki uyghur qebililérimu xuddi xéshi karidorida makanlashqan uyghurlargha oxshash,öge tékinni özlérining xani dep étirap qilghan,chünki shu chaghlarda uyghur qebililéri künlerning biride küchni merkezleshtürüp, urxun derya wadisigha qaytip bérip uyghur xanliqini qayta tikleshni birdek meqsed qilghan idi.shunga pantékin eyni chaghda özini peqet yabghu dep élan qilghan idi.842-yili qirghizlar bir mehel uyghurlarning keynidin qoghlap kélip ilgiri-kéyin bolup béshbaliq we quchu(turpan)gha hujum qilidu,pantékin bu chaghda kingit(qara sheher)ge chékingen.848-yili jenupqa köchken uyghurlar tamamen halak bolghandin kéyin,barliq uyghur qebililérining ümüdi pantékinge baghlinidu.856-yili pantékin özini uyghur qebililérining qaghan dep élan qilidu we herqaysi tereplerning étirap qilishigha érishidu.tang sulalisi 856-yili pantékinning qaghan dep atalghanliqidin xewer tapqandin kéyin,derhal elchiler ömüki teshkillep pantékinge otughat bérishqa mangdurudu.lékin tang elchiler ömüki yolda quchu(turpan)xanliqidin kéliwatqan uyghur elchiler bilen uchrushup qélip uyghur elchiler bilen keynige yénip kélidu.tang sulalisi yene857-yili tang sulalisi pantékinge otughat bérip özining semimiy dostluqini ipadilesh üchün ikkinchi qétim elchiler ömükini gherbiy yurtqa mangdurudu.bu qétim tang sulalisi elchiler ömükidiki ezalarni tallashqa alahide köngül bölgen bolup,yasawul beg wang dü'enjangni xéxu aymiqining emir leshkiri qilip,yandash elchilikke xanliq qa'ide-yosun katipi li shünni jénju aymiqining emir leshkiri qilip,yazghuchiliqqa xénen mehkimisining katipi sawjilinni yungju aymiqining emir leshkiri qilip ewetidu.ular chégridin chiqip bolghanda qara harwiliqlar(shirwi qebililéri) yolini tosiwélip mangalmay qaytip kétidu,menshurnaminimu tartquzup qoyup,burchini ada qilalmaydu.tang sulalisimu shuning bilen bu qétimliq otughat bérishke atlinip chiqqan elchiler ömükidikilerning emellérini élip tashlaydu

Uyghur qebililérining yene bir tarmiqi chong köchüsh mezgilide xéshi karidorigha köchüp kélip makanlishidu.öz waqtida xéshi karidorini asas qilip olturghan uyghurlar xélenshen,jinchü'en,liyangju,qara derya,suju,gu'aju,shaju,genju(hazirqi gensuning jiyangyi shehiri)qatarliq rayonlarda olturaqlashqan idi.tarixiy matiriyallargha asaslanghanda qedimki genju rayoni elmisaqtin tartipla uyghur qebililérining pa'aliyet makani idi.miladiyedin burunqi3-esirlerdila tarixta ismi tilgha élinghan wujéy yaki xujéy(oghuz yaki uyghur)qebililéri bu jaylarda pa'aliyet élip barghan,töles yaki qangqi qebililérimu bu jayda bezi siyasiy we herbiy pa'aliyetlerni élip barghan,bu rayon yene köktürk xanliqiningmu asasliq pa'aliyet makanléridin biri bolghan.yighip éytqanda genju rayoni türk millitining ana makanléridin biri idi.genju rayoni qedimki yépek yolining asasiy ötkili bolghanliqtin,egerde kimde-kim bu rayonni ilkide tutup turalisa,shu terep öz tesirini terep-terepke ötküzeleytti.miladi696-yili tibetler bu jayni bésiwaldi,745-yili urxun uyghur xanliqi qurulghandin kéyin tibet qoshunlérini hazirqi bughda taghlérining etirapida bir qanche qétim meghlup qilghan bolsimu,emma genju rayonidiki tibetlerning hökümranlighini teltöküs tazilashqa muweppeq bolalmighan idi.urxun uyghur xanliqi yimirilgendin kéyin bir qisim uyghur qebililéri genjudiki öz qérindashléri arisigha köchüp kélip orunlashti,846-yili jenupqa köchken uyghurlarning bashliqi öge qaghan öltürülgendin kéyin,gobi chöllükining etirapi we seddichinning shimali rayonlérigha tarqalghan uyghurlarning mutleq köp qismi genjugha köchüp kélip makanlashti.850-yili xéshi karidoridiki uyghur qebililéri bu jaydiki tibetlerning hökümranlighigha xatime bérip,bu jayda musteqil bolghan öz xanliqini,<< genju uyghur xanliqi>>(xéshi uyghur xanliqi)ni qurup chiqidu.xanliqning paytexti genju(hazirqi gensuning jiyangyi shehiri,chilenshen téghining shimalida bolup,xéshi karidorining ottura belbéghigha toghra kélidu)bolidu,zémini sherqte hazirqi gensu ölkisining ti'enshüy shehiri we minshen taghléri(bir mezgil lenju shehirining sherqigiche bolghan jaylarnimu öz ichige alghan),gherpte qumulning sherqi,shimalda hazirqi ichki mongghul aptunum rayonining éjina derya wadisi we xélenshen taghléri,jenupta chilenshen taghlérighiche bolghan jaylarni öz ichige alidu.tang sulalisi genju uyghur xanliqining qaghanigha otughat hediye qilip,öz yéqinliqini ipadileydu.

Tang sulalisining türklerdin bashqa yene toyuhunlar bilen bolghan munasiwiti

Toyuhunlar200-yilléri bashlap küchüyüp,bara-bara hazirqi gensuning gherbi,sichü'enning shimali we chingxey(köknur)ölkilérige kéngiyip,axirida chingxeyni asas qilp öz aldigha kichik xanliq qurghan, siyanpilarning murun qebilisining bir tarmiqi idi.tang sulalisi tuyuhunlarning özining gherbidiki rayonlérigha bolghan herbiy hujumlérini toxtutush üchün,ayrim-ayrim halda622-yili xung xu'a melikini tuyuhun padishahigha yatliq qilidu,639-yili tang teyzung melike shi pingni tuyuhunlarning xanigha yatliq qilidu,652-yili tang gawzu yene melike jin chéngni tuyuhun xanining chong oghligha yatliq qilidu.tang sulalisining qarishiche melike yatliq qilip qudulushush yatlarning hujumidin saqlinishning eng ünümlük charisi bolup,bir melike yüz ming qoshungha taqabil turushning rolini oyniyalaydiken.tang sulalisining öz xan jemetidin melike yétishmigende,wezirlerning yaki aliy herbiy emeldarlarning qizlérini melike derijisige kötürüp,hem uninggha qimmetlik sowgha-salamlarni qoshup yatlargha yatliq qlishi buning bir janliq pakitidur.

Büyük tang sulalisi tibetler bilenmu nahayiti yéqin munasiwette bolghan.623-yili tibetler fangju aymiqi(gensuning sherqiy jenubida)ni bésiwalidu,638-yili yene sungju aymiqi(hazirqi sichü'enning sungpen nahiyesi)ni bésiwalidu.dostluq we itpaqliqni hemmidin ela bilidighan tang sulalisi tibetlerning <<qayta-qayta elchi ewetip,semimiyitini ipadilishi>> bilen641-yili 16yashliq melike wén chingni tibet padishahi sung zengenbugha yatliq qilidu.melike wén chingni tang padishahining inisi altun-kümüsh,kimxap-durdun,her xil kitap qatarliq sowghatlarni élip mangghan zor özmekke yétekchilik qilip,ikki aydek yol yürgendin kéyin sung zengenbugha apirip béridu,shundin kéyin melike wén ching xenzularning ilghar medeniyitini tibetlerge tarqitip öchmes töhpilerni yaritidu.

633-Yili tibetler özlérining tang sulalisigha hujum qilishigha ariliqta tosqun boluwatqan tuyuhunlargha hujum qilidu we ularni pütünley bésiwalidu,tuyuhunlarning padishahi tang sulalisining melikisini élip,tang sulalisidin panah tilep kétidu.667-yili tibetler yene tang sulalisining chégrilérigha hujum qilip 12aymaqni bésiwalidu. Tang sulalisi tuyuhunlarni yölep tibetlerning zerbisige taqabil turush üchün670-yili tuyuhunlarning 50ming adimini qorallandurup chingxeyge yolgha salidu,lékin bu qoshun tibetlerning qolida pütünley qirilip kétidu.shundin kéyin tuyuhunlar terki makan bolup gensu,sichü'en we ningshiyalargha chéchilip kétidu.678-yili tang sulalisi gheyretke kélip180ming kishilik qoshun bilen chingxeyge yürüsh qilip tibetlerge hujum qilidu,tibetler chékingen bolup chingxey köli etirapigha kélidu,andin biraqla keynige qayrilip hujum qilip qoghlap kéliwatqan tang qoshunlérini échinishliq meghlubiyetke uchritidu.696-yili tibetler xéshi karidorini bésiwalidu,tang sulalisi710-yili melike jin chéng(tuyuhunlargha bergen melike bilen isimdash)ni tibet xanigha yatliq qilidu. 756-Yili önglük loyangni bésiwélip özini xan dep atighan mezgillerde,tibetler hazirqi sichü'enning gherbidiki keng zéminni bésiwalidu,hemde dawamliq ichkirlep kirip paytext changenni bésiwalidu,tang sulalisi tibetler bilen mexpiy söhbetliship jingju aymiqi(gensu ending nahiyesi) we lingju aymiqi(ningshiya lingwu nahiyesi)qatarliq töt aymaqni tibetlerge bölüp béridu,shuning bilen tibetler paytext changendin15kündin kéyin chékinip chiqip kétidu.765 -yili3-ayda tibetler tang sulalisining uyghur serkerdisi buqa xüyying bilen birliship tang ordisigha hujum qilghanda,tang sulalisi tibetlerge urush chiqimi hisawida,5000top yipek teghdim qilidu.791-yili5-ayning15-küni tibetler ping liyang aymiqi(gensuning sherqide bolup,hazirqi gensu,ningshya we shenshi üch ölkining tutush bölükige toghra kélidu)gha hujum qilip,tang sulalisining60din artuq herbiy sanghunlérini esir alidu,500din artuq eskirini öltürüdu,nechche minglighan eskerni esir alidu.mana mushu ariliqlarda tang sulalisi jemiy sekkiz qétim(705-821-yilighiche)elchi ewetip tibetler bilen itpaqliship qélish toghurluq kéngishidu.axiri büyük tang sulalisining harmay tirishchanliq körsütishi netijiside tibetlermu tanggha bolghan hujumlérini toxtutudu.chünki tibetlermu750yilidin kéyin ichki sinipiy zidiyetler tüpeyli ajizlishishqa qarap yüzlengen idi,bir pütün tibet xanliqimu840-yilidin kéyin ikkige parchilinip kétidu.

840-Yili urxun uyghur xanliqi tarixta az körülidighan tebi'iy apet,ichki majira we qirghiz qebilisining hakimiyet tartiwélish üchün élip barghan zerbisi qatarliq sewepler bilen munqerz boludu.tang sulalisi bashtin-axir ejdadlérimiz türklerning qoghdushi we himaye qilishi bilen öz mewjudliqini xatirjem halda saqlap kelgen idi,sherqiy shimaldiki shirwiler,qitanlar,gherbtiki tübütler we tangghutlar türklerdin tep tartqachqila tang sulalisigha küchlük hujum qilishqa pétinalmay kelgen idi;tang sulalisining ichki qismidiki küchlermu peqet türklerdin eymengenliki üchünla tang sulalisigha qarshi ökte qopushqa pétinalmay kelgen idi.840-yilidin kéyin tang sulalisining küchlük himatchisidin pütünley ayrilip qalghanliqini jezmleshtürgen ichki qisimdiki tepriqichi küchler,859-yili yüreklik halda tang sulalisigha qarishi ichki isyan kötürüdu.tang sulalisi ene shu yildin bashlap peqet namdila mewjud bolup,emiliyette tarix sehnisidin chüshüdu.tang sulalisining jay-jayléridiki herqaysi herbiy hoqoqdarléri namda tang sulalisini süyistimal qilip turup,hedep öz aldigha zémin bölüshwélishke kiriship kétidu,ordidikiler bolsa xuddi qepezge solanghan toxudek bosugha atlap sirtqa chiqishqimu jüret qilalmaydu.jaylardiki tepriqichi küchler yene tesir da'ire taliship özara qanliq qirghinchiliqlarni élip baridu,axirida bu xil qanliq qirghinchiliq orda ehli we xan jemetinimu aman qoymaydu.907-yili bashlap ottura tüzlenglik besh sulale,on padishahliq dewrige qedem qoyudu.

Büyük tang sulalisi bashtila türklerning herbiy we siyasiy jehettin küchlük qollushining mehsuli süpitide meydangha kelgen idi.türkler ezeldin tartipla tang sulalisini pütünley munqerz qiliwélishtek emiliy küchige ige idi(türkler süy sulalisini özi biwaste aghdurup tashlap,ottura tüzlenglikni öz hakimiyitige qoshuwélish küchige ige idi,emma undaq qilmidi;626-yili8-ayda sherqiy köktürkler tang sulalisining wapagha japa qilghanliqidek herkitige naraziliq bildürüp,tang sulalisigha hujum qilip ularning paytexti changenning bosughusigha keldi,emma tang padishahi tang teyzungning shexsen özi wéyshüy deryasining köwrikide, at öltürüp qesem qilip sadaqitini ipadilishi bilen yene ténch chékinip chiqip ketti;755-yili önglük we söygüm topilang kötergende,758-yili söygüm yene qayta topilang kötürgende,765-yili tang sulalisining meshhur uyghur serkerdisi buqa xüyying tibetler bilen birliship topilang kötürgende,tang sulalisi alliqachan bu topilanglarni bésiqturushqa ajizliq qildi.türkler tang sulalisigha yardemliship ularning ichki topilanglérini basturup berdi,hergizmu topilangdin toghach oghurlap tang sulalisini yutuwélishni oylimidi),emma ejdadlérimiz türkler taghni talqan qilghudek jasaret we emiliy küchke ige bolup turuqluqmu,ottura tüzlenglik xanliqlérini munqerz qiliwélishni oylimidi,hetta kéyinki künlerde tibetler ejdadlérimizgha elchi ewetip tang sulalisigha birlikte hujum qilish tekliwini bergendimu,türkler ularning telipini qetiylik bilen ret qildi.chünki ejdadlérimiz türkler ezeldin tartip wijdanni,mertlikni hemmdin ela bilip keldi,eksiche ikki yüzlimilik,pursetpereslik we hiyle-mikir ishlitishni bashtin-axir uchigha chiqqan nomussizliq dep bildi.ejdadlérimiz türkler tarixtin buyan oxshimighan irq,oxshimighan medeniyet arqa körünüshige ige insanlar topigha qarita özara hörmet qilip,tenglik we barawerlikte yashashtek insaniy xisletni özlérining yashash pirinsipi qilip keldi.bügünki künlükte ejdadlérimizning bu xil yashash pirinsipi bizning eqliy xulase chiqirishimizni kütüp turudu!

Menbeler

② <<Urxun abidiléri>>talat tekin﹝türkiye﹞,milletler neshiryati,2009-yil3-ay uyghurche1-neshri.

④ <<Ⅷ-Ⅹesirlerdiki gherbiy tarixi heqqide tetqiqat>>,qeshqer uyghur neshiriyati,2003-yili11-ay uyghurche1-neshri.

⑤<<Shinjangdiki milletlerning tarixi>>,milletler neshiryati,1999-yili3-ay uyghurche2-bésilishi.