Wikipedia:تور جەمئىيىتى

ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم، ئۇيغۇرچە ۋىكىپېدىيە تور جەمئىيىتىگە خۇش كېلىپسىز. بۇ يەردە ۋىكىپېدىيەگە نىسپەتەن ھەر قانداق تەكلىپ، پىكىر، سۇئاللىرىڭىز بولسا ئوتتۇرىغا قويسىڭىز بولىدۇ. نۆۋەتتە بار بولغان ئەزالارمۇ ئورتاق مۇنازىرىلەرنى بۇ يەردە ئېلىپ بارساق بولىدۇ. مەلۇم تېمىغا خاس مۇنازىرىنى شۇ تېمىنىڭ مۇنازىرە بېتىدە ياكى بۇ يەردە ئېلىپ بارساقمۇ بولىدۇ.

دىققەت قىلىدىغان ئۈچ نۇقتا بار:

1. كۆپچىلىكنىڭ كۆرۈپ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، سۇئال ياكى جاۋابىڭىزنىڭ ئاخىرىغا توت دانە دولقۇنسىمان بەلگە (~~~~) قويۇشنى ئۇنتىماڭ. بەت ساقلانغاندىن كېيىن بۇ بەلگە ئاپتوماتىك ھالدا سىزنىڭ ئىمزايىڭىز ۋە چىسلاغا ئۆزگىرىدۇ.
2. ئەگەر سىز مەلۇم بىر سۇئالغا جاۋاپ بەرمەكچى بولسىڭىز شۇ سۇئال بار بولغان ئابزاسنىڭ ئاخىرىدىكى «تەھرىر» ئۇلىنىشىنى بېسىپ ئابزاس تەھرىرىگە كىرىڭ. تەھرىرلەش رامكىسىدا پەقەت شۇ سۇئالغا مۇناسىۋەتلىك مەزمۇنلا كۆرۈنىدۇ، تەھرىرلىشىڭىز ئاسان بولىدۇ. ئەگەر بەت ئۈستىدىكى «تەھرىر» ئۇلىنىشىدىن كىرسىڭىز، تەھرىرلەش رامكىسىدا بارلىق مەزمۇن كۆرۈنۈپ، تەھرىرلەش ئاۋارىچىلىق بولىدۇ.
3. ئەگەر سىز باشقىلارنىڭ سۇئالىغا جاۋاپ بەرمەكچى بولسىڭىز قۇرنىڭ بېشىغا قوش چېكىت بەلگىسى (:) دىن بىرنى ئارتۇق قوشۇڭ، ئالدىدىكى سۇئال ياكى جاۋاپنىڭ قۇر بېشىدا (:) بەلگىسى بولمىسا بىرنى قويۇڭ؛ ئەسلىدە بىرسى بولسا ئىككىنى قويۇڭ؛ ئەسلىدە ئىككىسى بولسا ئۈچنى قويۇڭ. شۇ بويىچە كۆپەيتىپ ماڭسىڭىز بولىدۇ.

سۇئال ياكى تەكلىپ - پىكىرلىرىڭىز بولسا قېنى بۇ يەردىن باشلاڭ/ Add Topic

كونا ئارخىپلار: < 2013- يىلىدىن بۇرۇنقى مەزمۇنلار > < 2014- يىلىدىن 2015- يىلغىچە بولغان مەزمۇنلار > <

2016- يىلىدىن 2022 ماي- يىلغىچە بولغان مەزمۇنلار >

---

Wordmark

Hello, we will change the wordmark with File:Wikipedia-wordmark-ug.svg. Please share your opinion with us. Thank you --TayfunEt. (سۆزلىشىش) 16:26, 28 ماي 2022 (UTC)

Support

Against

Conclusion

✓ Done; Mobile Wikipedia Wordmark

TayfunEt. (سۆزلىشىش) 20:42, 13 ئىيۇن 2022 (UTC)

Request for Temporary (3 month) Adminship

Hello. I apologize for writing in English; I am not fluent in Uyghur. I am a VRT Permissions Agent and I would like to perform copyright cleanup on the images hosted on Uyghur Wikipedia. To do this, I require the administrator rights to delete files that violate copyright law. Since there are about 240 images that need to be reviewed, I believe that temporary adminship will be sufficient to complete this task

Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 03:55, 25 سىنتەبىر 2022 (UTC)

Local Request for Administratorship extension/Red-tailed hawk

Hello. I apologize for writing in English; I am not fluent in Uyghur. I am a VRT Permissions Agent and I would like to continue to perform copyright cleanup on the images hosted on Uyghur Wikipedia. To do this, I require the administrator rights to delete files that violate copyright law. Since there are now still about 140 images that need to be reviewed, I believe that a temporary extension of adminship will be helpful in continuing to make progress on this task as well as to help the project smoothly function. Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 05:46, 8 دېكابىر 2022 (UTC)

Support

1. قوللايمەن Support as requester. Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 05:46, 8 دېكابىر 2022 (UTC)

Against

none

Conclusion

This request for adminiship was successful.

How can I read in Latin Uyghur?拉丁维文怎么调出来

Hello, do you have a latin version in uyghur wikipeida? How can I change the settings into latin？你们好，请问你们维文维基百科能调成拉丁维文吗 不慎言行非法师魔女 (سۆزلىشىش) 07:02, 28 ئۆكتەبىر 2022 (UTC)

User:不慎言行非法师魔女: Hello. There is currently no feature installed on the Uyghur Wikipedia that allows for latin Uyghur to be read on all pages; pages are written in one script and there is no on-the-fly transliteration. However, there is a open request for the Wikimedia software developers to add this capability into the Uyghur Wikipedia. Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 20:32, 30 ئۆكتەبىر 2022 (UTC)

Got it,thank you 不慎言行非法师魔女 (سۆزلىشىش) 12:39, 2 نويابىر 2022 (UTC)

you lied you do have one 不慎言行非法师魔女 (سۆزلىشىش) 15:22, 14 نويابىر 2022 (UTC)

I know there are some pages where this is possible (we have a separately written latin version of an article), but I'm not aware of a way to do this for all pages. How did you get it to work for all pages? Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 16:35, 14 نويابىر 2022 (UTC)

Join the Movement Charter conversation hour for ESEAP region

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Dear all,

The Movement Charter Drafting Committee (MCDC) is currently collecting community feedback about three draft sections of the Movement Charter: Preamble, Values & Principles, and Roles & Responsibilities (statement of intent).

How can you participate and share your feedback?

The MCDC is looking forward to receiving all types of feedback in different languages from the community members across the Movement and Affiliates. You can participate in the following ways:

• Attend one of the scheduled community conversation hours with MCDC members; detail for the ESEAP session below;
• Fill out a survey (optional and anonymous);
• Share your thoughts and feedback on the Meta talk page;
• Share your thoughts and feedback on the Movement Strategy Forum:
  • Preamble
  • Values & Principles
  • Roles & Responsibilities (statement of intent); or
• Send an email to قېلىپ:Nospam if you have other feedback to the MCDC.

The community consultation session for the ESEAP region will take place on Friday, 9 December 2022 at 09:00-10:30 UTC. The session will be held on Zoom; the link will be shared at the page 48 hours before the session. Live interpretation in Chinese, Japanese, and Indonesian will be available. The conversations will not be recorded, except for the section where participants are invited to share what they discussed in the breakout rooms. The facilitation team will take notes and produce a summary report afterwards.

If you want to learn more about the Movement Charter, its goals, why it matters and how it impacts your community, please watch the recording (in English) of the “Ask Me Anything about Movement Charter” sessions which took place earlier in November 2022. You can also watch the recording in Chinese and in Japanese.

Thank you for your participation.

On behalf of the Movement Charter Drafting Committee,

RamzyM (WMF) and VChang (WMF) 01:01, 2 دېكابىر 2022 (UTC)

Reminder to provide feedback on the Movement Charter content

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Hi all, 

We are in the middle of the community consultation period on the three draft sections of the Movement Charter: Preamble, Values & Principles, and Roles & Responsibilities (statement of intent).

You are invited to attend the community consultation session for East Asia, South East Asia, and the Pacific region (ESEAP) which will take place on Friday, 9 December 2022 at 09:00-10:30 UTC. The session will be held on Zoom; please join the meeting via this link. Live interpretation will be available in Indonesian, Japanese, and Mandarin Chinese.

This community consultation period will end on 18 December 2022. The Movement Charter Drafting Committee (MCDC) encourages everyone who is interested in the governance of the Wikimedia movement to share their thoughts and opinions on the draft content of the Charter. Apart from joining the live conversation, you can also share your feedback via different channels provided below:

• Fill out an anonymous survey
• Share your thoughts and feedback on the Movement Strategy Forum 
• Share your thoughts and feedback on the Meta Talk pages
• Send an email to: movementcharter@wikimedia.org if you have other feedback to the MCDC  

You can also find the ESEAP facilitators from the Movement Strategy and Governance team at the ESEAP 28th Community Meeting on Sunday, 11 December 2022 to share your thoughts. Let us know if you have any questions. Thank you for your participation in this community consultation! 

Best regards,

Movement Strategy and Governance Team, Wikimedia Foundation 

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 06:37, 9 دېكابىر 2022 (UTC)

Community Wishlist Survey 2023 opens in January!

Please help translate to your language

Hello

The Community Wishlist Survey (CWS) 2023, which lets contributors propose and vote for tools and improvements, starts next month on Monday, 23 January 2023, at 18:00 UTC and will continue annually.

We are inviting you to share your ideas for technical improvements to our tools and platforms. Long experience in editing or technical skills is not required. If you have ever used our software and thought of an idea to improve it, this is the place to come share those ideas!

The dates for the phases of the Survey will be as follows:

• Phase 1: Submit, discuss, and revise proposals – Monday, Jan 23, 2023 to Sunday, Feb 6, 2023
• Phase 2: WMF/Community Tech reviews and organizes proposals – Monday, Jan 30, 2023 to Friday, Feb 10, 2023
• Phase 3: Vote on proposals – Friday, Feb 10, 2023 to Friday, Feb 24, 2023
• Phase 4: Results posted – Tuesday, Feb 28, 2023

If you want to start writing out your ideas ahead of the Survey, you can start thinking about your proposals and draft them in the CWS sandbox.

We are grateful to all who participated last year. See you in January 2023!

Thank you! Community Tech, STei (WMF) 12:59, 13 دېكابىر 2022 (UTC)

Movement Charter: End of the community consultation round 1

More languages • Please help translate to your language

Hi everyone,

On behalf of the Movement Charter Drafting Committee (MCDC), we would like to thank everyone who has participated in our first community wide consultation period on the Movement Charter.

People from across the Movement shared their feedback and thoughts on the content of the Movement Charter. If you have not had the chance to share your opinion yet, you are welcome to do so still by giving the drafts a read and filling out the anonymous survey, which is accessible in 12+ languages. The survey will close on January 2, 2023. You are invited to continue to share your thoughts with the MCDC via email too: movementcharter@wikimedia.org.

What’s next?

The Movement Strategy and Governance team will publish the final report with the summary of the feedback received in January 2023. It will be shared with the MCDC and the communities via different distribution channels.

After receiving the final report, the MCDC will review the suggestions and communicate the changes by providing an explanation on how and why suggestions were or were not adopted in the next versions of the drafts. There will be additional ways to engage with the Movement Charter content in 2023, including early feedback on a proposed ratification process and new drafts of different chapters in the second quarter of 2023.

We invite you to sign-up to the MCDC monthly newsletter, it will be delivered to the Talk page of your choice. Monthly updates are available on Meta to remain updated on the progress of the MCDC.

Interested people can still sign-up to become a Movement Charter Ambassador (MC Ambassador) to support their community. The MC Ambassadors Program grant program will restart accepting applications from both individuals and groups ahead of the next round of consultations in the second quarter of 2023.

We thank you for your participation, time and effort in helping to build the Charter for our Movement!

On behalf of the Movement Charter Drafting Committee,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 12:25, 16 دېكابىر 2022 (UTC)

Vote for your favourite Wikimedia sound logo

Please help translate to your language

We are really sorry for posting in English

Voting in the Wikimedia sound logo contest has started. From December 6 to 19, 2022, please play a part and help chose the sound that will identify Wikimedia content on audio devices. Learn more on Diff.

The sound logo team is grateful to everyone who participated in this global contest. We received 3,235 submissions from 2,094 participants in 135 countries. We are incredibly grateful to the team of volunteer screeners and the selection committee who, among others, helped bring us to where we are today. It is now up to Wikimedia to choose the Sound Of All Human Knowledge.

Best wishes, Arupako-WMF (سۆزلىشىش) 16:32, 17 دېكابىر 2022 (UTC)

Feminism and Folklore 2023

Please help translate to your language

Dear Wiki Community,

Christmas Greetings and a Happy New Year 2023,

You are humbly invited to organize the Feminism and Folklore 2023 writing competition from February 1, 2023, to March 31, 2023 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a Wiki Loves Folklore gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.

You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a list of suggested articles.

Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:

1. Create a page for the contest on the local wiki.
2. Set up a fountain tool or dashboard.
3. Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
4. Request local admins for site notice.
5. Link the local page and the fountain/dashboard link on the meta project page.

This year we would be supporting the community's financial aid for Internet and childcare support. This would be provided for the local team including their jury and coordinator team. This support is opt-in and non mandatory. Kindly fill in this Google form and mark a mail to support@wikilovesfolklore.org with the subject line starting as [Stipend] Name or Username/Language. The last date to sign up for internet and childcare aid from our team is 20th of January 2023, We encourage the language coordinators to sign up their community on this link by the 25th of January 2023.

Learn more about the contest and prizes on our project page. Feel free to contact us on our meta talk page or by email us if you need any assistance.

We look forward to your immense coordination.

Thank you and Best wishes,

Feminism and Folklore 2023 International Team

Stay connected  

--MediaWiki message delivery (سۆزلىشىش) 10:24, 24 دېكابىر 2022 (UTC)

Upcoming vote on the revised Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Hello all,

In mid-January 2023, the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct will undergo a second community-wide ratification vote. This follows the March 2022 vote, which resulted in a majority of voters supporting the Enforcement Guidelines. During the vote, participants helped highlight important community concerns. The Board’s Community Affairs Committee requested that these areas of concern be reviewed.

The volunteer-led Revisions Committee worked hard reviewing community input and making changes. They updated areas of concern, such as training and affirmation requirements, privacy and transparency in the process, and readability and translatability of the document itself.

The revised Enforcement Guidelines can be viewed here, and a comparison of changes can be found here.

How to vote?

Beginning January 17, 2023, voting will be open. This page on Meta-wiki outlines information on how to vote using SecurePoll.

Who can vote?

The eligibility requirements for this vote are the same as for the Wikimedia Board of Trustees elections. See the voter information page for more details about voter eligibility. If you are an eligible voter, you can use your Wikimedia account to access the voting server.

What happens after the vote?

Votes will be scrutinized by an independent group of volunteers, and the results will be published on Wikimedia-l, the Movement Strategy Forum, Diff and on Meta-wiki. Voters will again be able to vote and share concerns they have about the guidelines. The Board of Trustees will look at the levels of support and concerns raised as they look at how the Enforcement Guidelines should be ratified or developed further.

On behalf of the UCoC Project Team,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 12:28, 11 يانۋار 2023 (UTC)

Voting now open on the revised Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

{{subst:more languages}}

Hello all,

The voting period for the revised Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines is now open! Voting will be open for two weeks and will close at 23:59 UTC on January 31, 2023. Please visit the voter information page on Meta-wiki for voter eligibility information and details on how to vote.

For more details on the Enforcement Guidelines and the voting process, see our previous message.

On behalf of the UCoC Project Team,
RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 12:50, 18 يانۋار 2023 (UTC)

Enabling Content and Section translation tool in Uyghur Wikipedia

Hello Friends!

Apologies as this message is not in your native language, Please help translate to your language.

The WMF Language team is pleased to let you know that we will like to enable the Section and Content translation tool in Uyghur Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test the new Section Translation tool so you can:

• Give us your feedback

• Ask us questions

• Tell us how to improve it

Below is background information about the tools and how you can test the Section translation tool.

Background information

Content Translation has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. However, the tool is not out of beta in Uyghur Wikipedia, limiting the discoverability of the tool and its use and blocking the enablement of the Section translation in your Wikipedia

Section Translation extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will:

• Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones

• Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device

We plan to enable the tools on Uyghur Wikipedia in the coming week if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tools and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have as a reply to this message or on the project talk page

Try the Section translation tool

Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in our testing instance. Once it is enabled on Uyghur Wikipedia, you’ll have access to https://ug.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve.

Provide feedback

Please provide feedback about Section translation on the project talk page. We want to  hear about your impressions on

• The section translation tool

• What do you think about our plans to enable it

• Your ideas for improving the tool

Thanks and we look forward to your feedback and questions.

~~~~ On behalf of the WMF Language team UOzurumba (WMF) (سۆزلىشىش) 23:50, 31 يانۋار 2023 (UTC)

To what extent have native speakers been able to test the automatic translations made by the tool? Machine translation of Uyghur is generally not all that great, and I'm a bit skeptical regarding how this will affect UgWiki Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 03:16, 4 فېۋرال 2023 (UTC)

Pinging User:UOzurumba (WMF) Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 07:38, 5 فېۋرال 2023 (UTC)

Thank you, Red-tailed hawk, for your question; the Machine translation support in the Content and Section translation tools is meant to be a starting point to aid them in translating articles efficiently; this is to say that a translator can not publish an initial machine translation without reviewing and editing it.

So, there is a mechanism in content translation that measures the level of modification a user makes to the machine translation provided before it is published. In other words, the system notes how many words were added, removed and modified in percentage, which can be adjusted in your Wikipedia to improve the quality of translation if there is a need for that.

With the mechanism in place, your community can monitor the quality of content created with the Machine translation and adjust the machine translation limit (make the machine translation limit more strict if necessary). The above measure ensures that translated articles meet the required quality and takes care of your worries. Also, translators can choose the "Start with an empty paragraph option" when translating.

So far, UgWiki has translated 87 articles using Content translation. Bringing it out of beta and enabling the Section translation will make the tool more discoverable and increase content in Uyghur Wikipedia.

I hope this helped answer your question

UOzurumba (WMF) (سۆزلىشىش) 18:08, 6 فېۋرال 2023 (UTC)

Hello, Red-tailed hawk; the WMF Language team would like to enable the Content and Section translation tool this week for your Wikipedia since there are no objections.

Thank you!

UOzurumba (WMF) (سۆزلىشىش) 16:48, 14 فېۋرال 2023 (UTC)

I am generally very skeptical of the utility of these tools if the machine translations are not all that good and would likely serve (on this wiki) to create more damage to the project through improper machine translation than benefit by ease-of-use by native speakers. For that reason, I lean in opposition to the broader implementation of the tool. If you would like the broader community to weigh in, discussion in the Uyghur language is going to be necessary; much of the Uyghur world has limited or no understanding of English, and low-quality machine translations will lose the nuance of things like this. Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 01:11, 15 فېۋرال 2023 (UTC)

@Red-tailed hawk About your scepticism of the misuse of machine translation, we can only know if we enable it in your Wiki and also have data showing that most of the translations done with the tool are substandard, which would out way the benefits of having the tools and improving the translation experience towards bridging the content gap, translating with ease and other advantages having the tool offers.

If it helps, we can evaluate the tools' usefulness after it is enabled for some time. If there are challenges with it, your community can provide us with feedback, and we will work with your feedback to improve it or remove it, as the case may be. Please, let us know what you think.

Also, I would appreciate it if you could help with the translation (if you can), with

the hope that other people from your community will read this announcement, test the tool and give us feedback on enabling it.

Best regards,

UOzurumba (WMF) (سۆزلىشىش) 20:14, 10 مارت 2023 (UTC)

Alas, I cannot help well with the translation. However, if you would like to reach the community more broadly, cross-posting in Russian and Mandarin Chinese would probably help. Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 07:32, 12 مارت 2023 (UTC)

Thank you@Red-tailed hawk, for your reply and suggestion to cross-post in Russian and Mandarin. Do you mean that translating this message into Russian or Mandarin Chinese and then posting the translation here will help, or do you mean cross-posting this message in English in the Russian and Mandarin Chinese village pump? Sorry for the disturbance, I want to be sure I understand this.

UOzurumba (WMF) (سۆزلىشىش) 18:00, 13 مارت 2023 (UTC)

I mean translating this into Russian and Mandarin, and then posting it here. Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 18:09, 13 مارت 2023 (UTC)

Voting on the revised Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct is closed

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Hello all,

The vote on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines is now closed. The results will now be counted and scrutinized to ensure that only eligible votes are included. Results will be published on Meta and other movement forums as soon as they become available, as well as information on future steps. Thank you to all who participated in the voting process, and who have contributed to the drafting of Guidelines.

On behalf of the UCoC Project Team,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 11:34, 3 فېۋرال 2023 (UTC)

Global ban for PlanespotterA320/RespectCE

Per the Global bans policy, I'm informing the project of this request for comment: m:Requests for comment/Global ban for PlanespotterA320 (2) about banning a member from your community. Thank you.--Lemonaka (talk) 21:40, 6 February 2023 (UTC)

Universal Code of Conduct revised enforcement guidelines vote results

The recent community-wide vote on the Universal Code of Conduct revised Enforcement Guidelines has been tallied and scrutinized. Thank you to everyone who participated.

After 3097 voters from 146 Wikimedia communities voted, the results are 76% in support of the Enforcement Guidelines, and 24% in opposition. Statistics for the vote are available. A more detailed summary of comments submitted during the vote will be published soon.

From here, the results and comments collected during this vote will be submitted to the Board of Trustees for their review. The current expectation is that the Board of Trustees review process will complete in March 2023. We will update you when their review process is completed.

On behalf of the UCoC Project Team,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 16:06, 14 فېۋرال 2023 (UTC)

Community feedback-cycle about updating the Wikimedia Terms of Use starts

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Hello everyone,

Wikimedia Foundation Legal Department is organizing a feedback-cycle with community members to discuss updating the Wikimedia Terms of Use.

The Terms of Use (ToU) are the legal terms that govern the use of websites hosted by the Wikimedia Foundation. We will be gathering your feedback on a draft proposal from February through April. The draft will be translated into several languages, with written feedback accepted in any language.

This update comes in response to several things:

• Implementing the Universal Code of Conduct
• Updating project text to the Creative Commons BY-SA 4.0 license
• Proposal for better addressing undisclosed paid editing
• Bringing our terms in line with current and recently passed laws affecting the Foundation, including the European Digital Services Act

As part of the feedback cycle two office hours will be held, the first on March 2, the second on April 4.

For further information, please consult:

• The proposed update of the ToU by comparison
• The page for your feedback
• Information about the office hours

On behalf of the Wikimedia Foundation Legal Team,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 22:50, 21 فېۋرال 2023 (UTC)

Your wiki will be in read only soon

Read this message in another language • Please help translate to your language

The Wikimedia Foundation tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems.

All traffic will switch on 1 March. The test will start at 14:00 UTC.

Unfortunately, because of some limitations in MediaWiki, all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future.

You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.

• You will not be able to edit for up to an hour on Wednesday 1 March 2023.
• If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

Other effects:

• Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
• We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
• GitLab will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can read the schedule at wikitech.wikimedia.org. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. Please share this information with your community.

Trizek (WMF) (مۇنازىرە) 21:21, 27 فېۋرال 2023 (UTC)

Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023: We are back!

Please help translate to your language

Hello, dear Wikipedians!

Wikimedia Ukraine, in cooperation with the Ministry of Foreign Affairs of Ukraine and Ukrainian Institute, has launched the third edition of writing challenge "Ukraine's Cultural Diplomacy Month", which lasts from 1st until 31st March 2023. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive prizes.

We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a banner to notify users of the possibility to participate in such a challenge!

ValentynNefedov (WMUA) (talk) 07:58, 1 March 2023 (UTC)

Copyright issues on the Uyghur Wikipedia

The vast majority of images on the Uyghur Wikipedia are not provided with computer-readable license tags, which are required by WMF:Resolution:Licensing policy because we do not have an exemption doctrine policy. As an administrator, I have been working over the past several months to move public domain files from this Wiki to Commons, as well as to delete clear violations of copyrights. I will be attempting to complete this work this month; if any files are not tagged with a valid template or otherwise moved to Commons by the end of the month (UTC), then those files will be deleted as presumptive violations of copyright. I will do my utmost over the next month to try to figure out which files are in the public domain or can otherwise be kept under the WMF resolution, but, in the event that there is no evidence by the end of the month that a file is uploaded under a valid free license, then that file will be deleted. Red-tailed hawk (سۆزلىشىش) 03:31, 2 مارت 2023 (UTC)

Wikimania 2023 Welcoming Program Submissions

Do you want to host an in-person or virtual session at Wikimania 2023? Maybe a hands-on workshop, a lively discussion, a fun performance, a catchy poster, or a memorable lightning talk? Submissions are open until March 28. The event will have dedicated hybrid blocks, so virtual submissions and pre-recorded content are also welcome. If you have any questions, please join us at an upcoming conversation on March 12 or 19, or reach out by email at wikimania@wikimedia.org or on Telegram. More information on-wiki.

Board of Trustees have ratified the UCoC Enforcement Guidelines

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Hello all, an important update on the UCoC Enforcement Guidelines:

The vote on the Enforcement Guidelines in January 2023 showed a majority approval of the Enforcement Guidelines. There were 369 comments received and a detailed summary of the comments will be published shortly. Just over three-thousand (3097) voters voted and 76% approved of the Enforcement Guidelines. You can view the vote statistics on Meta-wiki.

As the support increased, this signifies to the Board that the current version has addressed some of the issues indicated during the last review in 2022. The Board of Trustees voted to ratify the Enforcement Guidelines. The resolution can be found on Foundation wiki and you can read more about the process behind the 2023 Enforcement Guidelines review on Diff.

There are some next steps to take with the important recommendations provided by the Enforcement Guidelines. More details will come soon about timelines. Thank you for your interest and participation.

On behalf of the UCoC Project Team,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 15:55, 23 مارت 2023 (UTC)

Report on voter comments from the revised UCoC Enforcement Guidelines ratification vote

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Hello all,

The Universal Code of Conduct project team has completed the analysis of the comments accompanying the ratification vote on the revised Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines.

All respondents to the vote had the opportunity to provide comments regarding the contents of the revised Enforcement Guidelines draft document. A total of 369 participants left comments in 18 languages; compared to 657 commenters in 27 languages in 2022. The Trust and Safety Policy team completed an analysis of these results, categorizing comments to identify major themes and areas of focus within the comments. The report is available in translated versions on Meta-wiki here. Please help translate into your language.

Again, we are thankful to all who participated in the vote and discussions. More information about the Universal Code of Conduct and its Enforcement Guidelines can be found on Meta-wiki.

On behalf of the Universal Code of Conduct project team,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 14:40, 31 مارت 2023 (UTC)

Upcoming community review of the Movement Charter ratification methodology

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

Hello everyone,

The Movement Charter Drafting Committee (MCDC) will propose a ratification methodology for the future Movement Charter on April 10, 2023. The proposed ratification methodology is a result of learnings from previous ratification processes.

The MCDC will organize a consultation period with the Wikimedia Movement to hear feedback on the proposed ratification methodology from April 10 to 28, 2023. People will be invited to share their feedback on the questions mainly via the Meta Talk page discussion, on the Movement Strategy Forum, and during the community conversation hours. The MCDC welcomes your input on some open questions.

Join the community conversation hours

The MCDC invites everyone interested in sharing their feedback on the proposed methodology to join the community conversation hours:

• Community conversation hour #1: 18 April at 10:00 UTC (your local time)
• Community conversation hour #2: 24 April at 17:00 UTC (your local time)

When signing up, please leave a comment if you need language support. Please note that language interpretation will be provided if at least 3 people expressed interest to participate in the following languages: Arabic, Mandarin Chinese, French, German, Indonesian, Japanese, Polish, Portuguese (Brazilian), Russian and Spanish.

Thank you,

On behalf of the Movement Charter Drafting Committee,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 15:38, 6 ئاپرېل 2023 (UTC)

Elections Committee: Call for New Members

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Hello everyone,

The Wikimedia Foundation elections committee (Elections Committee) is, from today until April 24, seeking an additional 2–4 members to help facilitate the Wikimedia Foundation Board of Trustee (Board) selection process.

The 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees election is being planned. New members are invited to join the Elections Committee. The Elections Committee oversees the Board of Trustees community seat selection process. Join the committee and contribute your valuable skills and ideas to the Trustee selection process.

There are eight community- and affiliate-selected seats on the Wikimedia Foundation Board. The wider Wikimedia community votes for community members to occupy these seats. In 2024, the Elections Committee will oversee this selection process for the community- and affiliate-selected seats with expiring terms. This process will be supported by the Wikimedia Foundation.

Elections Committee members sign up for three-year terms and will be asked to sign a confidentiality agreement. Members can expect to contribute 2–5 hours per week before the selection process and 5–8 hours per week during the selection process.

As an Elections Committee member, you will be responsible for:

• Attending online meetings between now and the next election (mid-2024)
• Attending onboarding and online training in May–June 2023
• Working with the Committee to fulfill its other responsibilities

New members should have the following qualities:

• Fluency in English
• Responsiveness to email collaboration
• Knowledge of the movement and movement governance

If you would like to volunteer for this role, please submit your candidacy by April 24, 2023 23:59 on this Meta-Wiki page.

You can read the full announcement here. Thank you in advance for your interest! If you are not interested but know someone who might be, share this message with them. Please let me know if you have questions.

On behalf of the Elections Committee,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 15:41, 12 ئاپرېل 2023 (UTC)

Call for early input on the proposed Movement Charter ratification methodology

Hello all,

The [[<tvar name="mcdc">m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee</tvar>|Movement Charter Drafting Committee]] (MCDC) has started to collect input from the Wikimedia movement on the [[<tvar name="mcm">m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification</tvar>|proposed methodology for the ratification of the Movement Charter]] from April 10 to 28, 2023. Ratification of the [[<tvar name="mc">m:Special:MyLanguage/Movement Charter</tvar>|Movement Charter]] is planned to take place in early 2024 according to the timeline.

There are [[<tvar name="mcm2">m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification</tvar>|six questions]] that the MCDC requests your input on. Please share your feedback by:

• Commenting on the [[<tvar name="tmc">m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter</tvar>|Meta talk page]]
• Commenting on the [<tvar name="forum">https://forum.movement-strategy.org/t/movement-charter-ratification-methodology-community-review-from-10-28-april-2023/2930</tvar> Movement Strategy forum]
• Joining the community conversation hours; the first conversation hour will take place on 18 April at 10:00 UTC ([<tvar name="1">https://zonestamp.toolforge.org/1681812036</tvar> your local time]). [[<tvar name="mccc">m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation</tvar>|When signing up]], please leave a comment if you need language support by April 16, 2023. We will try our best to provide language interpretation if at least three people expressed interest.

If you have any questions, kindly let us know.

On behalf of the Movement Charter Drafting Committee,

RamzyM (WMF) & VChang (WMF) 13:33, 14 ئاپرېل 2023 (UTC)

Rename

Hi, in sitename is written Wikipedia, but it needs to be ۋىكىپېدىيە (in Uyghur language). Please share your opinion with us. Zolgoyo (سۆزلىشىش) 09:36, 17 ئاپرېل 2023 (UTC)

Your wiki will be in read-only soon

Read this message in another language • Please help translate to your language

The Wikimedia Foundation tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems.

All traffic will switch on 26 April. The test will start at 14:00 UTC.

Unfortunately, because of some limitations in MediaWiki, all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future.

You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.

• You will not be able to edit for up to an hour on Wednesday 26 April 2023.
• If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

Other effects:

• Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
• We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
• GitLab will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can read the schedule at wikitech.wikimedia.org. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. Please share this information with your community.

MediaWiki message delivery 00:42, 21 ئاپرېل 2023 (UTC)

Wikimedia Foundation’s 2023-2024 Annual Plan and Upcoming Community Conversations

The main purpose of this message is to share with you the draft annual plan of the Wikimedia Foundation for the coming fiscal year from July 2023 to June 2024. The summary of the annual plan is available in multiple languages.

Some Excerpts from the Annual Plan Draft

The Wikimedia Foundation has remained in a period of transition. It welcomed new leadership last year, including a new Chief Executive Officer and Chief Product and Technology Officer. Additionally, the Foundation has navigated conversations with global communities on a range of important issues, from a future charter defining roles and responsibilities, to how we raise shared resources through banner fundraising. This year's Annual Plan attempts to provide more clarity on multi-year strategic issues that do not have quick fixes, and more detailed information on how the Foundation operates.

For the second consecutive year, the Wikimedia Foundation is anchoring its annual plan in the movement's strategy to advance equity. The intention is to connect the Foundation's work even more deeply with the Movement Strategy Recommendations to make even deeper progress towards the 2030 Strategic Direction. This year, the Foundation is recentering its plan around Product and Technology, emphasizing our unique role as a platform for people and communities collaborating on a massive scale. If you are interested to learn more, you can find detailed information on this meta page.

Requesting Your Feedback

Your feedback is highly appreciated, whether being on Meta discussion page or sharing at your local discussion space. Your comments and reflections will help improve the proposal before the Foundation’s Board of Trustees considers the plan and budget in their June meeting.

Community Conversations

Everyone is also invited to participate in the virtual conversation on 30th April 2023 at 6am UTC (check your local time here), which is planned for participants from the Asia Pacific timezone. Kindly see the Diff calendar here. Lisa Seitz Gruwell, Chief Advancement Officer and Deputy to the Chief Executive Officer will be joining the call to share more and learn about your thoughts. You can find the information relating to virtual conversations on the collaboration page. We look forward to seeing you in the upcoming conversation!

VChang (WMF) 13:31, 25 ئاپرېل 2023 (UTC)

Seeking volunteers for the next step in the Universal Code of Conduct process

More languages • Please help translate to your language

Hello,

As follow-up to the message about the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines by Wikimedia Foundation Board of Trustees Vice Chair, Shani Evenstein Sigalov, I am reaching out about the next steps. I want to bring your attention to the next stage of the Universal Code of Conduct process, which is forming a building committee for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). I invite community members with experience and deep interest in community health and governance to nominate themselves to be part of the U4C building committee, which needs people who are:

• Community members in good standing
• Knowledgeable about movement community processes, such as, but not limited to, policy drafting, participatory decision making, and application of existing rules and policies on Wikimedia projects
• Aware and appreciative of the diversity of the movement, such as, but not limited to, languages spoken, identity, geography, and project type
• Committed to participate for the entire U4C Building Committee period from mid-May - December 2023
• Comfortable with engaging in difficult, but productive conversations
• Confidently able to communicate in English

The Building Committee shall consist of volunteer community members, affiliate board or staff, and Wikimedia Foundation staff.

The Universal Code of Conduct has been a process strengthened by the skills and knowledge of the community and I look forward to what the U4C Building Committee creates. If you are interested in joining the Building Committee, please either sign up on the Meta-Wiki page, or contact ucocprojectwikimedia.org by May 12, 2023. Read more on Meta-Wiki.

Best regards,

Xeno (WMF) 19:01, 26 ئاپرېل 2023 (UTC)

Selection of the U4C Building Committee

The next stage in the Universal Code of Conduct process is establishing a Building Committee to create the charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). The Building Committee has been selected. Read about the members and the work ahead on Meta-wiki.

-- UCoC Project Team, 04:20, 27 ماي 2023 (UTC)

MinT Machine Translation added to Uyghur Wikipedia

Hello Uyghur Wikipedians!

Apologies as this message is not in your language, ⧼Please help translate⧽ to your language.

The WMF Language team has added another machine translation (MT) system for Content Translation in your Wikipedia called MinT; you can use MinT machine translation when translating Wikipedia articles using the Content Translation tool.

The WMF Language team provides the MinT service. It is hosted in the Wikimedia Foundation Infrastructure with neural machine translation models that other organizations have released with an open-source license. MinT integrates translation based on NLLB-200 and OpusMT and will replace those as separate options.  This MT is set as optional in your Wikipedia. Still, you can choose not to use it by selecting "Start with empty paragraph" from the "Initial Translation" dropdown menu.

Since MinT is hosted in the WMF Infrastructure and the models are open source, it adheres to Wikipedia's policies about attribution of rights, your privacy as a user and brand representation. You can find more information about the MinT Machine translation and the models on this page.

Please note that the use of the MinT MT is not compulsory. However, we would want your community to:

• use it to improve the quality of the Machine Translation service
• provide feedback about the service and its quality, and ask questions about this addition.

We trust that introducing this MT is a good support to the Content Translation tool.

Thank you!

UOzurumba (WMF) (سۆزلىشىش) 20:59, 13 ئىيۇن 2023 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

Announcing the new Elections Committee members

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Hello there,

We are glad to announce the new members and advisors of the Elections Committee. The Elections Committee assists with the design and implementation of the process to select Community- and Affiliate-Selected trustees for the Wikimedia Foundation Board of Trustees. After an open nomination process, the strongest candidates spoke with the Board and four candidates were asked to join the Elections Committee. Four other candidates were asked to participate as advisors.

Thank you to all the community members who submitted their names for consideration. We look forward to working with the Elections Committee in the near future.

On behalf of the Wikimedia Foundation Board of Trustees,

RamzyM (WMF) 18:00, 28 ئىيۇن 2023 (UTC)

Deploying the Phonos in-line audio player to your Wiki

Hello!

Apologies if this message is not in your language, ⧼Please help translate⧽ to your language.

This wiki will soon be able to use the inline audio player implemented by the Phonos extension. This is part of fulfilling a wishlist proposal of providing audio links that play on click.

With the inline audio player, you can add text-to-speech audio snippets to wiki pages by simply using a tag:

<phonos file="audio file" label="Listen"/>

The above tag will show the text next to a speaker icon, and clicking on it will play the audio instantly without taking you to another page. A common example where you can use this feature is in adding pronunciation to words as illustrated on the English Wiktionary below.

{{audio|en|En-uk-English.oga|Audio (UK)}}

Could become:

<phonos file="En-uk-English.oga" label="Audio (UK)"/>

The inline audio player will be available in your wiki in 2 weeks time; in the meantime, we would like you to read about the features and give us feedback or ask questions about it in this talk page.

Thank you!

UOzurumba (WMF), on behalf of the Foundation's Language team

02:26, 27 ئىيۇل 2023 (UTC)

Preparatory Council Nomination and Voting Information

<languages/>

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

Dear Communities and individual contributors in the ESEAP Regional Cooperation:

The ESEAP Interim Hub Committee's mandate shall conclude with Wikimania 2023; culminating with their handover to a new ESEAP Preparatory Council.

This Preparatory Council will continue to define, until its completion, ESEAP's Roles and Responsibilities document.

The Council shall also finalize ESEAP's pilot grant plan for the first year; concluding with the ESEAP Conference in 2024.

The Preparatory Council will consist of 9 seats;

• 4 of the 9 seats will be allocated for Affiliates and voted exclusively by Affiliates. Each affiliate will have a maximum of 4 votes.
• 3 seats will be allocated for Communities from ESEAP, duly verified, and voted exclusively by the Communities. Each community will have a maximum of 3 votes.
• 2 seats will be allocated for Individual contributors and will be voted by Popular Vote ‐ voted exclusively by individual contributors. Each individual voter has a maximum of 2 votes.

Should your community wish to nominate a candidate, please nominate your community with the name of the candidate by August 19th. The voting will be happening betwen August 20nd and September 2nd.

Should you (individual contributor) want to nominate an individual, please nominate the person by August 19th. The voting will be happening between August 20nd and September 2nd.

With the time being so short, we need your cooperation and participation as soon as possible.

The election for the seats will be held on the this Meta page.

Let's move forward together!

Sincerely,

ESEAP Interim Hub Committee

VChang (WMF) 09:21, 17 ئاۋغۇست 2023 (UTC)

Review the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee

More languages • Please help translate to your language

Hello all,

I am pleased to share the next step in the Universal Code of Conduct work. The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) draft charter is now ready for your review.

The Enforcement Guidelines require a Building Committee form to draft a charter that outlines procedures and details for a global committee to be called the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). Over the past few months, the U4C Building Committee worked together as a group to discuss and draft the U4C charter. The U4C Building Committee welcomes feedback about the draft charter now through 22 September 2023. After that date, the U4C Building Committee will revise the charter as needed and a community vote will open shortly afterward.

Join the conversation during the conversation hours or on Meta-wiki.

Best,

RamzyM (WMF), on behalf of the U4C Building Committee, 15:35, 28 ئاۋغۇست 2023 (UTC)

Your wiki will be in read-only soon

Read this message in another language • Please help translate to your language

The Wikimedia Foundation will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems.

All traffic will switch on 20 September. The test will start at 14:00 UTC.

Unfortunately, because of some limitations in MediaWiki, all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future.

You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.

• You will not be able to edit for up to an hour on Wednesday 20 September 2023.
• If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

Other effects:

• Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
• We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
• GitLab will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can read the schedule at wikitech.wikimedia.org. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. Please share this information with your community.

Trizek_(WMF) (talk) 09:24, 15 سىنتەبىر 2023 (UTC)

== Opportunities open for the Affiliations Committee, Ombuds commission, and the Case Review Committee ==

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Hi everyone! The Affiliations Committee (AffCom), Ombuds commission (OC), and the Case Review Committee (CRC) are looking for new members. These volunteer groups provide important structural and oversight support for the community and movement. People are encouraged to nominate themselves or encourage others they feel would contribute to these groups to apply. There is more information about the roles of the groups, the skills needed, and the opportunity to apply on the Meta-wiki page.

On behalf of the Committee Support team,

~ Keegan (WMF) (talk) 16:41, 9 ئۆكتەبىر 2023 (UTC)

Review and comment on the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Dear all,

Please review and comment on the Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package from now until 29 October 2023. The selection rules package was based on older versions by the Elections Committee and will be used in the 2024 Board of Trustees selection. Providing your comments now will help them provide a smoother, better Board selection process. More on the Meta-wiki page.

Best,

Katie Chan
Chair of the Elections Committee

01:13, 17 ئۆكتەبىر 2023 (UTC)

Do you use Wikidata in Wikimedia sibling projects? Tell us about your experiences

Note: Apologies for cross-posting and sending in English.

Hello, the Wikidata for Wikimedia Projects team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this Registration form.
Currently, we are only able to conduct interviews in English.

The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would compensate you for your time.

For more information, visit our project issue page where you can also share your experiences in written form, without an interview.
We look forward to speaking with you, Danny Benjafield (WMDE) (talk) 08:53, 5 January 2024 (UTC)

Feminism and Folklore 2024

Please help translate to your language

Dear Wiki Community,

You are humbly invited to organize the Feminism and Folklore 2024 writing competition from February 1, 2023, to March 31, 2023 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a Wiki Loves Folklore gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.

You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles.

Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:

1. Create a page for the contest on the local wiki.
2. Set up a campaign on CampWiz tool.
3. Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
4. Request local admins for site notice.
5. Link the local page and the CampWiz link on the meta project page.

This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the Article List Generator by Topic and CampWiz. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. Click here to access these tools

Learn more about the contest and prizes on our project page. Feel free to contact us on our meta talk page or by email us if you need any assistance.

We look forward to your immense coordination.

Thank you and Best wishes,

Feminism and Folklore 2024 International Team

Stay connected  

--MediaWiki message delivery (سۆزلىشىش) 07:26, 18 يانۋار 2024 (UTC)

Wiki Loves Folklore is back!

Please help translate to your language

Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the Wiki Loves Folklore 2024 an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the 1st till the 31st of March.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and submitting them in this commons contest.

You can also organize a local contest in your country and support us in translating the project pages to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our project Talk page if you need any assistance.

Kind regards,

Wiki loves Folklore International Team

-- MediaWiki message delivery (سۆزلىشىش) 07:26, 18 يانۋار 2024 (UTC)

Vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hello all,

I am reaching out to you today to announce that the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is now open. Community members may cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll now through 2 February 2024. Those of you who voiced your opinions during the development of the UCoC Enforcement Guidelines will find this process familiar.

The current version of the U4C Charter is on Meta-wiki with translations available.

Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation.

On behalf of the UCoC Project team,

RamzyM (WMF) 18:08, 19 يانۋار 2024 (UTC)

Last days to vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hello all,

I am reaching out to you today to remind you that the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) charter will close on 2 February 2024. Community members may cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll. Those of you who voiced your opinions during the development of the UCoC Enforcement Guidelines will find this process familiar.

The current version of the U4C charter is on Meta-wiki with translations available.

Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation.

On behalf of the UCoC Project team,

RamzyM (WMF) 17:00, 31 يانۋار 2024 (UTC)

Announcing the results of the UCoC Coordinating Committee Charter ratification vote

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Dear all,

Thank you everyone for following the progress of the Universal Code of Conduct. I am writing to you today to announce the outcome of the ratification vote on the Universal Code of Conduct Coordinating Committee Charter. 1746 contributors voted in this ratification vote with 1249 voters supporting the Charter and 420 voters not. The ratification vote process allowed for voters to provide comments about the Charter.

A report of voting statistics and a summary of voter comments will be published on Meta-wiki in the coming weeks.

Please look forward to hearing about the next steps soon.

On behalf of the UCoC Project team,

RamzyM (WMF) 18:24, 12 فېۋرال 2024 (UTC)

Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024: We are back!

Please help translate to your language

Hello, dear Wikipedians!

Wikimedia Ukraine, in cooperation with the MFA of Ukraine and Ukrainian Institute, has launched the forth edition of writing challenge "Ukraine's Cultural Diplomacy Month", which lasts from 1st until 31st March 2024. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive prizes.

We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a banner to notify users of the possibility to participate in such a challenge! ValentynNefedov (WMUA) (talk)

Report of the U4C Charter ratification and U4C Call for Candidates now available

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hello all,

I am writing to you today with two important pieces of information. First, the report of the comments from the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter ratification is now available. Secondly, the call for candidates for the U4C is open now through April 1, 2024.

The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members are invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please review the U4C Charter.

Per the charter, there are 16 seats on the U4C: eight community-at-large seats and eight regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement.

Read more and submit your application on Meta-wiki.

On behalf of the UCoC project team,

RamzyM (WMF) 16:25, 5 مارت 2024 (UTC)

Wikimedia Foundation Board of Trustees 2024 Selection

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.

More languages • Please help translate to your language

Dear all,

This year, the term of 4 (four) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats.

The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Board Governance Committee created a Board Selection Working Group from Trustees who cannot be candidates in the 2024 community- and affiliate-selected trustee selection process composed of Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins, and Shani Evenstein Sigalov [3]. The group is tasked with providing Board oversight for the 2024 trustee selection process, and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4].

Here are the key planned dates:

• May 2024: Call for candidates and call for questions
• June 2024: Affiliates vote to shortlist 12 candidates (no shortlisting if 15 or less candidates apply) [5]
• June-August 2024: Campaign period
• End of August / beginning of September 2024: Two-week community voting period
• October–November 2024: Background check of selected candidates
• Board's Meeting in December 2024: New trustees seated

Learn more about the 2024 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page, and make your plan.

Election Volunteers

Another way to be involved with the 2024 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page.

Best regards,

Dariusz Jemielniak (Governance Committee Chair, Board Selection Working Group)

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter

[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee

[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles

[5] Even though the ideal number is 12 candidates for 4 open seats, the shortlisting process will be triggered if there are more than 15 candidates because the 1-3 candidates that are removed might feel ostracized and it would be a lot of work for affiliates to carry out the shortlisting process to only eliminate 1-3 candidates from the candidate list.

MPossoupe_(WMF)19:57, 12 مارت 2024 (UTC)

Your wiki will be in read-only soon

Read this message in another language • Please help translate to your language

The Wikimedia Foundation will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.

All traffic will switch on 20 March. The test will start at 14:00 UTC.

Unfortunately, because of some limitations in MediaWiki, all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future.

You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.

• You will not be able to edit for up to an hour on Wednesday 20 March 2024.
• If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

Other effects:

• Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
• We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
• GitLab will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can read the schedule at wikitech.wikimedia.org. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. Please share this information with your community.

Trizek (WMF), 00:01, 15 مارت 2024 (UTC)

Global ban proposal for Slowking4

Hello. This is to notify the community that there is an ongoing global ban proposal for User:Slowking4 who has been active on this wiki. You are invited to participate at m:Requests for comment/Global ban for Slowking4 (2)<nowiki>. Thank you.Seawolf35 (سۆزلىشىش) 04:44, 15 مارت 2024 (UTC)

مۇھەررىرلەرگە مەدھىيە (نەسر)

ئى ئوقۇرمەنلەر قەلبىگە ھۇزۇر ۋە مەرىپەت ئۇرۇقىنى چاچقۇچى جاپاكەش ۋە مىننەتسىز باغۋەنلەر! سىلەر ئىلىم دېڭىزىدىكى گۆھەرلەرنى لاي-لاتقىلاردىن تازىلاپ، ئۇنىڭ ھەقىقىي سۈزۈك جۇلاسىنى نامايان قىلغۇچى ئەزىز مېھنەتكەشسىلەر. سىلەرنىڭ ھەربىر ھەرپ ۋە سۆزلەر ئۈچۈن قىلغان ئىخلاسىڭلار ئۆزىنىڭ جەزبىدار ۋە جەلپكار نۇرىنى گىجىرماچ قۇرلارغا چېچىپ، ئوقۇرمەننىڭ قەلب ئوردىسىنى يورۇتىدۇ. چۈشىنىكسىز ئىبارىلەر سىلەرنىڭ قەلىمىڭلار ئاستىدا ئۆز مەنىسىنى تاپىدۇ. زېرىكىشلىك بەتلەر سىلەرنىڭ تۆككەن مېھنىتىڭلار سەۋەبلىك يۈرەك تارىنى تىترىتىدىغان قۇۋۋەتكە ئىگە بولۇپ، كىتابخان كۆڭلىگە گاھىدا ھۇزۇر ئاتا قىلسا، گاھىدا ئۇلارنىڭ ھېسسىياتىنى دولقۇنلىتىدۇ، يەنە گاھىدا خىيال كېمىسىنى قاياقلارغىدۇر ئېلىپ كېتىپ، ھاياتلىق دېڭىزىنى ساياھەت قىلدۇرىدۇ. 

سانسىزلىغان گىياھسىز، تاز-تاقىر قۇرلار سىلەرنىڭ تۆككەن تەرىڭلار ئارقىلىق پورەكلەپ ئېچىلىپ، ئۆزىنىڭ خۇشھىدلىرىنى چاچماقتا ۋە خۇددى جەننەت ھۆرلىرىنىڭ گۈزەل ناخشىلىرىدەك ھەربىر ئوقۇرمەن قەلبىگە چەكسىز راھەت ۋە ھۇزۇر-شادلىق ئاتا قىلماقتا. مىڭلىغان ئۆلۈك يازمىلار سىلەرنىڭ ئىخلاسىڭلار سەۋەبلىك قايتا ھاياتلىققا ئېرىشىپ، ئۆزىنىڭ يوشۇرۇن كۈچىنى تولىمۇ گۈزەل ۋە جانلىق شەكىلدە گەۋدىلەندۈرمەكتە. مۇرەككەپ خاتالىقلاردىكى ئىنچىكە نۇقتىلار كۈچلۈك زېھنىيىتىڭلار ۋە ئۆتكۈر كۆزىتىش ئىقتىدارىڭلارغا بوي ئېگىپ سۈزۈلۈپ چىقىپ، تەپەككۇر ۋە ئىلىم-تەجرىبە خەزىنەڭلاردىكى ئىنكاس ۋە تىل بايلىقىڭلار ئارقىلىق يېڭىچە سۈپەت، بىباھا قىممەت ۋە جانلىق ئىپادىسىنى تاپماقتا.

سىلەر خۇددى ھۈنەردە كامالەتكە يەتكەن كاشىغەر نەققاشلىرىغا ئوخشاش، جۈملىلەرنىڭ قوپال قىرلىرىنى ئۇستىلىق ۋە ئىنچىكىلىك بىلەن يونۇپ، شىلىپ ياكى سىلىقلاپ، ئاقلاپ يازغۇچى تەپەككۇرىنىڭ چىن مەنىسىنى ئوقۇرمەننىڭ قەلبىگە تولىمۇ نەپىس ۋە سىپتا شەكىلدە ئۇيۇپ بېرىسىلەر. سىلەر خۇددى ئۇستا بىناكار كەبى ھەۋەسكار يازغۇچىلارنىڭ قالايمىقان ئوي-پىكىرلىرىنى تەرتىپكە سېلىپ، ماھىرلىق بىلەن لايىھەلەپ، چېچىلاڭغۇ ئىدىيە-مەقسەتلەرنى توغرا نىشانغا باشلاپ، ئەڭ ئاخىرىدا تاكامۇللاشقان ئىدىيەۋى قۇرۇلمىنى بارلىققا كەلتۈرىسىلەر. سىلەر گاھىدا خۇددى ئەدەبىياتنىڭ كىمىياگەرلىرى بولۇپ، كىتابخان روھىنى جانلاندۇرۇسىلەر، ئېستېتىك زوق بېغىشلايسلەر، ھەتتا مەستخۇش قىلىسىلەر.

زېرىكىشلىك قەلب ۋە غەملىك دىللارغا شادلىق بېغىشلىغۇچى ئى قەدىرلىك مۇھەررىرلەر! سىلەر ھەردائىم ئالقىشلار ياڭرىغان، گۈللەر سۇنۇلغان سەھنىلەرنىڭ پەردە ئارقىسىدا تۇرۇپ، نام-شۆھرەتكە بىپەرۋا قەلبىڭلار، كىشىلەرنىڭ روھىيەت ئالىمىگە قۇۋۋەت ئاتا قىلىش ئۈچۈن ھارماي-تالماي تىرىشىدىغان مەردلەرچە پەزىلىتىڭلار بىلەن سانسىزلىغان خۇنۈك تېكىستلەرگە جۇلا، چۈشىنىكسىز قۇرلارغا مەنا، تەنتەكلەرچە يېزىلغان جۈملىلەرگە يۈكسەك قەدىر ۋە قىممەت ئاتا قىلىسىلەر. لېكىن، سىلەرنىڭ بۇ ئىخلاسمەن خىزمىتىڭلار ھەمىشە تىلسىز قۇرلار ئىچىدە يوشۇرۇن قالغانلىقى ئۈچۈن، سىلەرنىڭ سەرپ قىلغان زور ئەجىرلىرىڭلار ھەر زامان مەدھىيەسىز ۋە ئالقىشسىز.

ئى پىداكار مۇھەررىرلەر! سىلەرنىڭ تۆھپەڭلار، پىداكارانە ئاتايى-ئىنئامىڭلارنى مەدھىيەلەشكە تىلىم ئاجىز، سۆزلۈكۈم قىسىق، زېھنىم تولىمۇ چەكلىك بولغانلىقى ئۈچۈن، سىلەرنىڭ داستانلارچە مەدھىيەگە لايىق قەدرىڭلارنى مۇشۇ ئاجىز قۇرلار بىلەنلا تاماملاشقا قەلىمىم ئاران يار بەرمەكتە. ئاللاھ تائالا ئىخلاس بىلەن قىلىۋاتقان ھەر دەقىقىلىك مېھنەت-ئەمگىكىڭلارغا كاتتا ئەجىر، مەنپەئەت ۋە ياخشىلىق ئاتا قىلسۇن!

   ـــ ئابدۇسەمەد

2023- يىلى 8- ئاينىڭ 20- كۈنى مەردانە (سۆزلىشىش) 08:28, 22 مارت 2024 (UTC)

كىتابخانىلىرىمىزنىڭ غېرىب تەقدىرىدىن تۇغۇلغان ئويلار

مىللەتنىڭ خار ۋە زەبۇن بولۇشىنىڭ سەۋەبى ئىككى نەرسىدۇر: بىرى، بىلىمسىزلىك ۋە نادانلىق؛ يەنە بىرى، بۆلۈنۈش ۋە ئىختىلاپتۇر.

ـــ ئابدۇقادىر داموللام

جىمى ھەمدۇ-سانا بىزنى مەخلۇقاتلارنىڭ ئەڭ ئەۋزىلى قىلغان ۋە پەيغەمبەر ﷺ گە ئۈممەت بولۇش شەرىپىگە ئېرىشتۈرگەن رەببىمىز ئاللاھ تائالاغا بولسۇن. دۇرۇت ۋە سالاملار بىزنىڭ دۇنيا-ئاخىرەتلىك سائادىتىمىزنىڭ رەھنەماسى ۋە ھەققانىيەت ئىمامى بولغان پەيغەمبىرىمىز مۇھەممەد ﷺ گە بولسۇن. ئاللاھنىڭ چەكسىز رەھمىتى ۋە مەغپىرىتى پەيغەمبەر ﷺ نىڭ ئائىلە-تاۋابىئاتلىرىغا ھەمدە پەيغەمبىرىمىز ياققان زەپەر مەشئىلىنى بىزگە قەدەر يەتكۈزۈپ بەرگەن پىداكار ساھابىلەر ۋە زەبەردەس ئالىملارغا بولسۇن.

ئىنساننىڭ قەلبىنى شادلاندۇرۇپ، ھىدايەتكە يېتەكلەيدىغان؛ مەنىۋى كۈچ-قۇۋۋەت ئاتا قىلىپ، پىكىر تەپەككۇرىنى توغرا يول، گۈزەل ئەخلاق ۋە پەيغەمبەر ﷺ نىڭ ئىزىغا باشلايدىغان؛ دۇنيادا ئىززەت ۋە سائادەت، ئاخىرەتتە بولسا ئاللاھنىڭ جامالىغا ئېرىشىشكە سەۋەب بولىدىغان ياخشى بىر كىتاب ـــ ئوقۇرمەنگە يېڭىچە روھ، پىكىر خەزىنىسى ۋە كۆزىتىش ئىقتىدارى ئاتا قىلىدۇ. ئۇ ئۆزىگە ئەھمىيەت بەرگەن ئوقۇرمەننى مەنىۋى ئوزۇق كېمىسىگە ئولتۇرغۇزۇپ، زەپەر مەشئىلىنى يورۇتقان ھالدا، تارىختا غەلىبە شەمشىرىنى كۆتۈرۈپ، جاھىلىيەت زۇلمىتىنى يورۇتقان چەۋەندازلارنىڭ بېسىپ ئۆتكەن جاپالىق مۇساپىلىرىنى ئۆزىنىڭ قىسقىغىنا قۇرلىرىغا ناھايىتى ئۇستىلىق ۋە مەزمۇنلۇق ھالدا سىغدۇرۇپ، دۇنيادىكى غەلىبە ۋە نىجاتلىق نىشانىغا، ئاخىرەتتىكى مەڭگۈلۈك شادلىققا يەتكۈزىدىغان قىممەتلىك ماياكتۇر. ياخشى بىر كىتابنىڭ ھەربىر بېتى چەكسىز بايلىقلار يوشۇرۇنغان خەزىنىدۇر، قەلبنى ئىسلام نۇرىغا يېتەكلەپ، گاڭگىرىغان قەدەملەرنى توغرا نىشانغا يۈزلەندۈرىدىغان قىبلىنامىدۇر. مانا شۇنداق بىباھا ھىدايەت ۋە سائادەت نۇرىنى ئۆز قۇرلىرىغا يوشۇرغان كىتابلار ئىچىدىكى ئىلىمنىڭ نەقەدەر بۈيۈك ئىكەنلىكىنى پەيغەمبەر ﷺ ئۆزىنىڭ ئەزىز ئۈممىتىگە ئىنتايىن قىسقا، لېكىن بۈيۈك ھېكمەتنى يۇغۇرغان ھالدا بايان قىلىپ مۇنداق دەيدۇ: «ئالىمنىڭ ئابىدتىن ئارتۇقچىلىقى مېنىڭ سىلەرنىڭ ئەڭ تۆۋىنىڭلاردىن ئارتۇق بولغىنىمغا ئوخشاشتۇر، ئىنسانلارغا ئىلىم ئۆگەتكۈچىگە ئاللاھ رەھمەت يوللايدۇ، ئاللاھنىڭ پەرىشتىلىرى ، ئاسمان-زېمىندىكى مەخلۇقاتلار، ئۇۋىدىكى چۈمۈلىلەر ۋە دېڭىزدىكى بېلىقلارغىچە ھەممىسى مەغپىرەت تەلەپ قىلىدۇ».^[1]

ئاللاھ تائالا ئاتا قىلغان ھىدايەت، مىللىي روھ ۋە ئىلىم-ئىدراكنى ئۆزىدىكى مەسئۇلىيەت بۇرچى بىلەن يۇغۇرۇپ، بىز شەرقىي تۈركىستان خەلقىنىڭ سائادەتلىك ھاياتى ئۈچۈن، كۈرەش تۇلپىرىنىڭ يۈگىنىنى قانچە توسالغۇ، تاپا-تەنە، بۆھتانلاردا قويۇۋەتمەستىن كۈرەش قىلغان پەخىرلىك ئۇستازىمىز ۋە يولباشچىمىز ئابدۇقادىر داموللام ئىلىم-مەرىپەت ۋە ئەقىل-پاراسەت نېئمىتىنىڭ نەقەدەر بىباھا ۋە قەدىرلىك ئىكەنلىكىنى تۆۋەندىكى مىسرالىرى ئارقىلىق تولىمۇ جانلىق شەكىلدە ئىپادىلەپ بەرگەن ئىدى:

ئىلىم–دىن نىجاتلىق بېرەر مەڭگۈلۈك،

بىلىملىك ھاياتتۇر، نادانلار ئۆلۈك.

ئى ياش بىل، جاھىللىق نومۇستۇر بىشەك،

نادانلىق زۇلۇمىغا رازىدۇر ئېشەك.

پەيغەمبەر ﷺنىڭ: «تۈركلەر سىلەرگە چېقىلمىغۇچە، سىلەر تۈركلەرگە چېقىلماڭلار»^[2] ھەدىسى ئارقىلىق شەرەپلەنگەن تۈركىستان ئەرلىرى ئىسلام بىلەن ھىدايەتلىنىشتىن بۇرۇن ۋۇجۇدىدا گەرچە قارا جاسارەت بولسىمۇ، لېكىن شېرىك زۇلمىتى ۋە زۇلۇم شىۋىرغانلىرىدا تەمتىرەپ يۈرەتتى. پۈتكۈل تۈركلەرنىڭ پەخىرلىك ئاتىسى، ئىسلام ئۆزىنىڭ ھەققانىيەت تاجىنى ئۇنىڭغا كىيدۈرگەن نۇر يۈزلۈك خاقان، نامى قۇتلۇق سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ئاللاھنىڭ مەدەت قوشۇنى ۋە ئادالەت قىلىچىنى چاقنىتىپ، ۋەتىنىمىز شەرقىي تۈركىستانغا شەرىئەت تۇغىنى تىكلىگەن كۈندىن باشلاپ تۈركىستان دىيارىدا پاكلىق، ئىشەنچ، ئادىللىق ۋە ۋاپادارلىق ھاكىم بولۇپ؛ پەسكەشلىك، ھاياسىزلىق، شەخسىيەتچىلىك خار بولدى. تۈركىستان خەلقى ھۆرلۈك، ئىززەت سايىسىدا شادلىنىپ، خۇشھىدلىق بۇ بەرىكەتلىك زېمىننىڭ تۇپرىقىدا ئاللاھتىن باشقا ھېچكىمگە باش ئەگمىگەن ھالدا، كېيىنكى ئەۋلادلارغا ئۆزىنىڭ شەرەپ تاجىنى مىراس قالدۇردى. شۇنىڭدىن باشلاپ، جەننەتكە بولغان ئاشىقلىق ۋە ئۆزى ئېرىشكەن بەختنى باشقىلارغىمۇ ئېھسان قىلىش ئىستىكىنى ئاتىلىرىدىن مىراس ئالغان باتۇر تۈركىستان ئوغلانلىرى سۇلتان ساتۇق بۇغراخان كۆتۈرگەن ئىسلام تۇغىنى قولىدىن چۈشۈرمەي؛ زەپەر دۇلدۇلىنى يۈگەنلەپ، تەۋپىق-ھىدايەت، ئىلىم-ئېرپان، مەدەنىيەت نۇرىنى ئاللاھنىڭ ياردىمى ئاستىدا پۈتۈن تۈرك ئەللىرىگە چاچتى.

شۇنىڭ بىلەن، ھەربىر زەر تۇپرىقىدىن ئىسلامىي سائادەت، ئىززەت ۋە ھەققانىيەت ھىدلىرى پۇراپ تۇرىدىغان بۇ مۇبارەك زېمىنغا دۇنيانىڭ تەرەپ-تەرەپلىرىدىن ھەقسۆيەر ئالىملار، زەبەردەس مۇجاھىدلار ئېقىپ كېلىپ، بۇ مېھرى ئىللىق دىيارنى ناھايىتى تېزلا ئالىملار بوستانى، سادىقلار ماكانى ۋە ئابىدلار گۈلزارىغا ئايلاندۇرۇپ، بۇ زېمىننىڭ بەرىكىتى ۋە نۇرىنى تېخىمۇ زىيادە قىلدى.

ھەممە تەرەپ مېھىر-شەپقەت، كۆيۈمچانلىق، ئىسلامىي قېرىنداشلىق چېچەكلىرى بىلەن پۈركەنگەن بۇ گۈزەل زېمىنغا قاراپ، لەنىتى شەيتاننى ھەسەت ۋە دۈشمەنلىك ئوتى كۆيدۈرۈشكە باشلىدى. ئۇ پەسكەش مەلئۇن بۇ دىياردىكى پاك قەلبىلىك ئابىدلارنىڭ دۇنياغا ئىسلامنىڭ گۈزەل خۇشبۇي ھىدلىرىنىڭ يېيىۋاتقانلىقىنى، ئەزىزلىك تۇتقۇسى بولغان ئىلىم-مەرىپەت نۇرى بىلەن توپ-توپ كىشىلەرنىڭ قەلبىنى يورۇتۇۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ ئازاب تىكەنلىرى ئىچىدە ئاھ ئۇرۇشقا باشلىدى. ئاللاھ تائالا ئۆز قولى بىلەن يارىتىپ، ئۆز روھىدىن جان بەرگەن ئادەم ئەلەيھىسسالامغا ھىيلە ئىشلىتىپ، ئاللاھ تائالاغا ئاسىي بولۇشىغا ۋە جەننەتتىن قوغلىنىشىغا سەۋەب بولۇپ چوڭ غەلىبە قازانغان شەيتان ئەمدى بۇ پاك روھلارنىمۇ ئازدۇرۇپ، خار-زەبۇنلۇق ۋە قۇللۇق زىندانىغا مەھكۇم قىلىش ئۈچۈن بەل باغلىدى. شۇنىڭ بىلەن، بارا-بارا ئىلگىرىكى جاھىلىيەتنىڭ مۇدھىش زۇلمەتلىرى ئىچىدە خارلىق ۋە زۇلۇم ئاستىدا ئىڭرىغانلىقىنى؛ ئىسلام بىلەن شەرەپلەنگەندىن كېيىن، ئىلىم-مەرىپەت ئارقىلىق شانۇشەۋكىتى كۆتۈرۈلۈپ، ئىززەت-سائادەتكە ئېرىشكەنلىكىنى ئۇنتۇپ قېلىشقا باشلىغان شەرقىي تۈركىستان خەلقى شەيتانغا ئۆزىنىڭ غاپىللىق ئىشىكىدىن يوچۇق ئېچىپ بەردى. ئىبلىس ۋە ئۇنىڭ قوشۇنلىرى بۇ يوچۇقتىن ئەكىرگەن شېرىك، جاھىلىيەت، تەپرىقىچىلىك، خۇراپاتلىق ۋە ئىلىمسىزلىكنىڭ سېسىق تۈتۈنلىرى خۇددى باغلاقتىن بوشانغان غالجىر ئىتتەك ھەر تەرەپكە چېپىپ، ئىمان نېئمىتى ۋە ھۆرلۈك ئىززىتىنى مۇداپىئە قىلىشتىن بوشاپ قالغان بۇ مىللەت شەيتانغا ئاسانلا ئەل بولدى. شۇنىڭ بىلەن، ئاللاھ تائالانىڭ ئۆز ئىجرائىيىتىدە ھېچكىمنى ئايىمايدىغان ئەزەلىي ھۆكۈمى بولغان: «ھەر قانداق بىر قەۋم ئۆزىنىڭ ئەھۋالىنى ئۆزگەرتمىگۈچە (يەنى ئاللاھنىڭ بەرگەن نېمەتلىرىگە تۇزكورلۇق قىلىپ گۇناھلارغا چۆممىگۈچە) ئاللاھ ئۇلارنىڭ ئەھۋالىنى ئۆزگەرتمەيدۇ (يەنى ئاللاھ ئۇلارغا بەرگەن نېئمەت، خاتىرجەملىك ۋە ئىززەت-ھۆرمەتنى ئېلىپ تاشلىمايدۇ)»^[3] ئايىتى ـــ نېئمەت شۈكرانىسىدىن غاپىل قالغان شەرقىي تۈركىستان خەلقى ئۈستىدىنمۇ ئوخشاشلا غالىب كەلدى.

غەلىبە-نۇسرەت ۋە سائادەتكە يېتەكلەيدىغان ئىلىم ـــ مۇئمىننىڭ زەپەر ۋە ئىززەت سەپىرىنى يورۇتقۇچى زىيا ئىكەنلىكىنى ياخشى بىلگەن ئىبلىس شەرقىي تۈركىستاننىڭ بۇلۇڭ-بۇلۇڭلىرىغا جاھىلىيەت ۋە تەپرىقىچىلىك ئۇرۇقىنى چېچىشتىن بوشاپ قالمىدى. شەرقىي تۈركىستان تارىخىنىڭ بۇ دەۋردىكى نومۇسلۇق قۇرلىرىغا توغرا يولنى كۆرسەتكۈچى يولباشچى ئالىملارنىڭ ئۆلتۈرۈلۈشى، تاغدەك دۆۋىلەنگەن نەچچە يۈزمىڭلىغان كىتاب ۋە شاھانە ئەسەرلەرنىڭ ئۆز ئارىمىزدىن چىققان خائىن ۋە مۇناپىقلار تەرىپىدىن كۆيدۈرۈلۈشىدەك ئېچىنىشلىق رېئاللىقى پۈتۈلدى... مانا بۈگۈنكى كۈندە تەلىيىمىزگە يات مىللەتلەر يېزىپ قويغان ياكى ۋەتىنىمىزدىن ئېلىپ كەتكەن ئازغىنە تارىخىي ئەسەرلەرنىڭ ئىچىدىن ئۆزىمىزنىڭ ئۆتمۈشتە باتۇرلۇق ۋە جاسارەتنىڭ ئۈلگىسى ئىكەنلىكىمىزنى؛ زەپەر دۇلدۇلىغا مىنىپ، دۇنيانىڭ تەرەپ-تەرەپلىرىگە ئىلىم-مەرىپەت، ھىدايەت نۇرى ۋە مەدەنىيەت-ئەخلاق تارقاتقان شەرەپلىك مىللەت ئىكەنلىكىمىزنى بىلگەن بولساقمۇ، لېكىن ئۆزىمىزنىڭ پاك نەسىللىك بۈيۈك ئەجدادلىرىمىز قالدۇرۇپ كەتكەن ئەسەرلەردىن ئامان قالغانلىرىنىڭ ئىچىدىكى ۋاراقلاردىن بۇ شەرەپلىك تارىخىمىزنى تېپىشتا قىينىلىشىمىز، ھەتتا تاپالماسلىقىمىز بىزنى نومۇس دېڭىزغا تاشلىماقتا.

ئەنە شۇ زەپەر قۇچقان جەسۇر ئەجدادلىرىمىز قالدۇرۇپ قويغان قىممەتلىك تارىخىي ئەسەرلىرىمىز ۋە ھەققانىي ئالىملىرىمىزدىن مەھرۇم قالغانلىقىمىز سەۋەبلىك، جاھىلىيەت، ئىلىمسىزلىك پاتقىقىدا ئىڭراۋاتقان ئاجىز بىر پەيتتە، تارىختىن بۇيان ئۆزىنىڭ پەسكەشلىكى بىلەن ئىسلام ۋە ئىنسانىيەتنى مەينەتچىلىك ۋە پاسكىنىلىق بىلەن بۇلغاپ كېلىۋاتقان نىجىس خىتايلارنىڭ تاجاۋۇز ئىسكەنجىسىگە باغلاندۇق. شىر باغلاقتا بولسىمۇ ھەيۋىتى كېمىيىپ كەتمەيدىغانلىقىنى ياخشى بىلىدىغان بۇ ئىبلىسنىڭ لەشكەرلىرى بىز مىللەتنىڭ كۈرەش روھىنى سۇندۇرۇپ تاشلاش ئۈچۈن، ئۆزىنىڭ قولىدىن كەلگەن بارلىق ھىيلە-مىكىرلىرىنى ئىشقا سېلىپ، بىزنىڭ قەلبىمىز ۋە ۋۇجۇدىمىزغا قۇۋۋەت، كۈرەش روھى، شەھىدلىك ئارزۇسى ئاتا قىلىدىغان ئىمان-ئېتىقاد، ئىسلامىي سۆيگۈ، ئىلىم-ئىدراك، ئەقىل-تەپەككۇردىن ئىبارەت نۇسرەت قىلىچىمىزنى بىلىندۈرمەي سۇغۇرۇپ ئالدى. شۇنداق، دەسلەپتە خۇددى ئىگىسىنىڭ قولىدىكى لەززەتلىك گۆشكە قۇيرۇقىنى شىپاڭشىتىپ ئەركىلىگەن ئىتتەك كۈچۈكلەنگەن بولسا، كېيىن بارا-بارا ئۆزىنىڭ غالىبلىق ئورۇنغا ئۆتكەنلىكىنى كۆرۈپ، ئۆزىنىڭ ئەسلىي غالجىرلىق تەبىئىتىنى ئاشكارا قىلىپ رەھىمسىزلەرچە تالاشقا باشلىدى. بىزنى غەلىبە مەنزىلىگە ئۇلاشتۇرىدىغان ئىمان تۇلپىرىغا ماغدۇر ۋە قۇۋۋەت بېغىشلايدىغان ئىلمىي ئەسەرلىرىمىز، قەدىرلىك تارىخىي مىراسلىرىمىز، پەن-مەدەنىيەت كىتابلىرىمىز... قاتارلىقلارنى رەھىمسىزلەرچە يوقاتتى ۋە ھېچھەم بوشىشىپ قالمىدى.

يەر يۈزىنىڭ شۇملۇق ھۇۋقۇشى بولغان بۇ پەسەندىلەرنىڭ كەڭ كۆلەملىك قىرغىنچىلىق ئىچىدىن مېھرىبان ئاللاھنىڭ: «كىمكى ئاللاھ يولىدا ھىجرەت قىلىدىكەن، ئۇ زېمىندا چىقىش يولى ۋە كەڭچىلىك تاپىدۇ»^[4] ۋەدىسىنىڭ بەرىكىتىگە ئېرىشكەن بىر تۈركۈم تەلەيلىك خەلقىمىز ئاللاھنىڭ كەڭرى زېمىنىدا خاتىرجەملىك ھاۋاسىدىن ئەركىن نەپەس ئالماقتا. توغرىسى، ئۆزىنىڭ ئانا ۋەتىنىنى ئەنە شۇ غالجىر ئىتلارنىڭ نىجاسىتىدىن تازىلاش ئۈچۈن، كەلگۈسىدىكى قاتتىق بىر كۈرەشكە ئۆزىنى قۇۋۋەت جەھەتتىن تەييارلاش سەپىرىدە ماڭماقتا.

ئاللاھ تائالا مانا بۇ جىددىي سەپەردىكى ئەڭ زەربىلىك قۇۋۋەتنى بايان قىلىپ بىزگە مۇنداق دەيدۇ: «دۈشمەنلىرىڭلار (بىلەن ئۇرۇش قىلىش) ئۈچۈن، قولۇڭلاردىن كېلىشىچە قورال كۈچى، جەڭ ئېتى تەييارلاڭلار. بۇنىڭ بىلەن، ئاللاھنىڭ دۈشمىنىنى، ئۆزۈڭلارنىڭ دۈشمىنىڭلارنى ۋە ئۇلاردىن باشقا سىلەر بىلمەيدىغان، ئاللاھ بىلىدىغان دۈشمەنلەرنى قورقۇتىسىلەر»^[5].

يولباشچى يېتەكچىمىز، يېتۈك ئۇستازىمىز ئابدۇقادىر داموللام بۇ قۇۋۋەتنىڭ ئوزۇقىنى بىزگە تولىمۇ مېغىزلىق شەكىلدە بايان قىلىپ مۇنداق دەيدۇ:

سوئال: ئىززەت-ئابرۇي ۋە كۈچ-قۇۋۋەت نېمە بىلەن بولىدۇ؟

جاۋاب: ئىلىم-مەرىپەت ئۆگىنىش ۋە ئۆزئارا ئىتتىپاقلىق بىلەن بولىدۇ.

مانا شۇ قۇۋۋەت ئوزۇقىنى ئۆز قۇرلىرىدا جەۋلان قىلىپ تۇرىدىغان كىتاب ـــ بىزنىڭ نادانلىق ۋە زۇلۇمغا قارشى كۈرەش سەپىرىمىزدىكى قۇدرەتلىك قورالدۇر. دۈشمىنىگە قايسى نۇقتىدىن زەربە بېرىشتە گاڭگىراپ تۇرغان ۋە يۈكى ئېغىر بىزگە ئوخشاش بىر مىللەتكە ئەركىنلىك يولىنى يورۇتۇپ بەرگۈچى نۇر، ئەقىل-پاراسەت سەيناسى، يېڭى ئىدىيە ۋە يېڭى پىكىرلەرنى ئاتا قىلىدىغان خەزىنىدۇر. بىز مانا شۇ تەپەككۇر گۈلشەنىنىڭ خۇشھىدلىرى ئارقىلىق قۇۋۋەتكە تولغان قەلبىمىز، تەپەككۇرىمىز ۋە جىسمانىيىتىمىز ئارقىلىقلا ئاندىن ئالدىمىزدىكى كۈچلۈك دۈشمەننىڭ بېشىدا ئۆزىمىزنىڭ ئىمان شەمشىرىنى ئوينىتالايمىز، زۇلۇم ۋە ئادالەتسىزلىك ئاسارىتىنى كېسىپ تاشلىيالايمىز.

تولىمۇ ئەپسۇسكى، بۈگۈن ئەنە شۇ يورۇق مەشئەللەرنى ئۆز قوينىدا جەملەپ، بىزنىڭ تەمتىرىگەن قەدەملىرىمىز، خىرەلەشكەن تەسەۋۋۇرىمىز ۋە توغرا يولغا تەشنا بولغان كۆزلىرىمىزگە قول پۇلاڭلىتىۋاتقان نۇرانە ماياك، روھلارنىڭ پاناھگاھى، بىلىم ۋە ئىلھام گۈلشەنى، ئەقىل-پاراسەت گۈلزارى بولغان كىتابخانىلىرىمىز «ئۇيغۇرلار كىتاب ئوقۇمايدۇ»، «كىتاب سېتىۋالىدىغان ئادەم يوق دۇكاننىڭ ئىجارىسىمۇ چىقمايۋاتىدۇ»، «نەشرىياتچىلىققا كۆڭۈل بۆلىدىغان ۋە ياردەم قىلىدىغان ئادەم يوق» قاتارلىق ئاچچىق رېئاللىقنىڭ رەھىمسىز كىشەنلىرى ئاستىدا ئەلەملىك ئاھ ئۇرماقتا. تېخىمۇ ئېنىق قىلىپ ئېيتقاندا، تېخى مۇشەققەت كېچىسى راھەت تېڭىغا ئالماشمىغان، خىياللىرىدىن مۇراد مېۋىسىنىڭ چېچىكى ئېچىلمىغان بۇ غاپىل مىللەتكە جاھىلىيەت قاراڭغۇسى يەنە ئۆز چاڭگىلىنى ئاچماقتا.

بۇ بىتەلەي مىللەتنىڭ مۇھاجىرەت ھاياتىدا مۇنتىزىم بىر تەلىم-تەربىيە مەكتىپى بولماسلىقتەك نومۇسلۇق تېما ئۇياقتا تۇرسۇن، ئەمدى قىسقىغىنا بىر نەچچە ئاي ئىچىدە ئۆزىنىڭ ئىككى دانە ھىدايەت ۋە ئەقىل-تەپەككۇر بۇلىقى (ئىستانبۇلدىكى ھىرا كىتابخانىسى ۋە سۇتۇق بۇغراخان كىتابخانىسى) دىن ئايرىلىپ قالغانلىقىنى؛ ئۆزىنىڭ زەپەر نىشانىنى يورۇتقۇچى ئىككى مەشئەلنىڭ ئۆچۈپ، نىجاتلىق سەپىرىنىڭ خىرەلىشىپ قالغانلىقىنى ھېس قىلىشتىن يەنىلا غاپىل قالماقتا. ھالبۇكى، بۇ مۇسىبەت بىزنىڭ قىممەتلىك ئىمانىي قۇۋۋىتىمىز ۋە ئەقلىي كۈچىمىزگە ئۇرۇلغان زەربىلىك بىر ئوق ئىدى.

بۇ قايغۇلۇق خەۋەر قەلبىمنى پۇچىلاپ، مېنى بۇ ھەقتە قەلەم تەۋرىتىشكە مەجبۇر قىلدى. ئۇچىنى بىزنىڭ بىلىم گۈلشەنىمىزگە قاراپ توغرىلاپ، «ئۇيغۇرلار كىتاب ئوقۇمايدۇ»، «نەشرىياتچىلىققا كۆڭۈل بۆلىدىغان ۋە ياردەم قىلىدىغان ئادەم يوق» تەپكىسىنى بېسىش ئالدىدا تۇرغان رەھىمسىز نادانلىق تاپانچىسىغا قاراپ ھەسرەت بىلەن شۇنداق خىتاب قىلغۇم كەلدى: «ئەمدى كېيىنكى نىشانىڭنى قەيەرگە توغرىلىدىڭ؟ <ئوقۇغىن؟>، <تەكلىماكان؟>، <قۇتادغۇبىلىك؟>^[6]».

2023- يىلى 3- ئاينىڭ 8- كۈنى

---

[1] تىرمىزى توپلىغان، ئەلبانى «سەھىھ» دېگەن.

[2] ئەبۇ داۋۇد، نەسائى ۋە بەيھەقى توپلىغان، ئەلبانى «سەھىھ» دېگەن.

[3] سۈرە رەئىد 11- ئايەتنىڭ بىر قىسىمى.

[4] سۈرە نىسا 100- ئايەتنىڭ بىر قىسىمى.

[5] سۈرە ئەنفال 60- ئايەتنىڭ بىر قىسىمى.

[6] ئىستانبۇلدىكى غېرىبانە ئۇيغۇر كىتابخانىلىرى. مەردانە (سۆزلىشىش) 08:29, 22 مارت 2024 (UTC)

قۇربانلىق ئىسمايىللار

ناھايىتى شەپقەتلىك ۋە مېھرىبان ئاللاھنىڭ ئىسمى بىلەن باشلايمەن

قۇربانلىق ئىسمايىللار

ئاللاھ ئۈچۈن قۇربانلىققا تاللانغان ئىسمايىللارنىڭ، رەببىگە بولغان ساداقىتى ۋە مۇھەببىتى يۈزىسىدىن ئۆزىنىڭ ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان ئىنسانلىرىنى قۇربانلىق ئۈچۈن ھازىرلىغان ئىبراھىملارنىڭ پىداكارلىقلىرى بۇ ئۇلۇغ كۈنلەردە قوبۇل بولسۇن.

شۇنداق، ئىسمايىل بولدۇق. بەزىلىرىمىز دىنىمىزنى ئۆگىنىش، يەنە بەزىلىرىمىز ئىسلامنى ئۈستۈن قىلىش، يەنە كىملىرىمىز ئاللاھقا يېقىنلىشىش مەقسىتىدە دىنىمىزنى ئېلىپ قېچىپ مۇساپىر بولدۇق. دېمەككى، ئاللاھنىڭ يولىغا ئەڭ چوڭ دەسمايىمىز بولغان ھاياتىمىزنى قۇربان قىلىشماقچى بولدۇق. بۇ ئەسىرىمىزنىڭ ئىسمايىللىرى بولۇشنى ئىرادە قىلدۇق. ئاخىرىدا ھەقىقەتەن ئىسمايىل بولدۇق. ئىسمايىل بولۇپ تاللانماق نېمىدېگەن گۈزەل بىر تەقدىر، قۇربان ھېيتتىكى قۇربانلىقلارنىڭ بىرىنىڭ ئۆزىنىڭ ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىپ يەتمەك نېمىدېگەن تاتلىق بىر تۇيغۇ!

ئەمما ئىسمايىل بولماق ئاسانغا توختىمىدى ھەم توختىمايتتى، چۈنكى بىزنىڭ ئىسمايىللىقىمىز «ئاللاھۇ ئەكبەر!» دەپلا پىچاقنى گاللىرىمىزغا سۈركەش بىلەن بولمىدى، بەلكى تۇغۇلۇپ چوڭ بولغان ئەزىز يۇرتىمىزدىن يىراق قىرلاردا يىلتىزسىز ھاللاردا، دەرت ئۈستىگە دەرت، مۇسىبەت ئۈستىگە مۇسىبەت، ساناپ تۈگەتكۈسىز سىناقلارغا قارشى تىك تۇرۇپ ياشاش بىلەن؛ ھاراملار تەڭلەنگەندە رەت قىلىش، مۇھتاجلىق كوچىلىرىدا چاندۇرماي يۈرۈش، شەيتاننىڭ بوزەك قىلىشلىرىغا روبىرو تۇرۇش بىلەن؛ مۇھىمى ھېچقاچان تاللىغان يولىمىزدىن قايتماي ئىبراھىملىرىمىزغا بەرگەن ۋەدىلىرىمىزنى ئۇنتۇماي ياشاش بىلەن بولدى. كىملىرىمىز قېرىنداش دەپ بىلگەنلەر تەرىپىدىن يۈسۈپ كەبى سېتىلدۇق، زىندانلارغا قامالدۇق، ئەمما ھېچبىر زامان ئۈمىدىمىزدىن ۋاز كەچمىدۇق، چۈنكى قۇل قىلىپ سېتىلغان، تۈرمىلەرگە سولانغان يۈسۈپ بولالىغان بولساق، كېيىن سۇلتانمۇ بولالايدىغان، يەئقۇب بىلەنمۇ قۇچاقلىشىپ كۆرۈشەلەيدىغان بىر يۈسۈپمۇ بولالايدىغانلىقىمىزغا شەكسىز ئىشەندۇق.

شۇنداق، بەزىدە ناتۇنۇش ئەللەردە جېنىنى ئېلىپ قاچقان مۇسا بولدۇق. بۇ يات تۇپراقلاردا تۇرمۇشنى قامداش ۋە ياشاشنى داۋام قىلىش ئۈچۈن ھەتتا چۈشىمىزگىمۇ كىرمەيدىغان ئىشلارنى قىلدۇق. كېچىلىرى 11، 12 لەردە ئىشتىن چارچاپ يانغانلىرىمىزدا، ئەتىگەندە تاڭ سۈزۈلمەستە ئىشقا ماڭغانلىرىمىزدا مۇسا ئەلەيھىسسالامنىڭ: «رەببىم، ماڭا رىزىقتىن نېمىلا بەرسەڭ مەن ھەقىقەتەن ئۇنىڭغا مۇھتاجمەن» دېگەن دۇئاسىنى ئوقۇپ كۆزلىرىمىز ئىختىيارسىز نەملەندى. ئەمما دەرتلىرى ئەرزىمەس ئىنسانلار توپىغا كىرگىنىمىزدە ئېغىر يۈكلەرنى يۈدۈپ يۈرگىنىمىزنى چاندۇرماي كۈلۈپ ياشاپ كەلدۇق. ھەر دەقىقىدە فىرئەۋنگە قارشى بىر مۇسا بولالايدىغانلىقىمىزدىن ۋە بۇ قىيىنچىلىقلىرىمىزنىڭ غايىمىزگە يىتىش يولىدىكى بىر پەلەمپەي ئىكەنلىكىدىن ھېچبىر شۈبھىرىمىز بولمىدى. ئەس-يادىمىز ھامان ئىبراھىملىرىمىزدا ئىدى. ئۇلار سىم تورلاردا باغلانغان قەپەستە يۈرەك پارىلىرىنى سېغىنىش، روھىي خورلۇق ۋە جىسمانىي ئىشكەنجە ئىچىدە ئىدى. قايغۇردۇق، ئۆزىمىزنى ئەيىبلىدۇق، ئاخىرىدا پەيغەمبىرىمىز ھەدىستە خەۋەر بەرگەن «يىراق زاماندا كېلىدىغان ئەھبابلىرى بىز ئوخشايمىز» دەپ كۆڭلىمىزنى بىرئاز تىنجىتىپ ئولتۇردۇق.

شۇنداق، ئىسمايىل بولماق ئاسان بولمىدى، گاھىدا يۈسۈپ بولدۇق، گاھىدا مۇسا. بەزىدە «ئەجىبا ئاللاھنىڭ غەزىپىگە ئۇچرىغان بەندىلىرى بولغۇيمىتۇق؟» دەپ ئويلاشقىمۇ ئۈلگۈردۇق. بىراق يۇرتىدىن قوغلىنىش ساھابىلەرنىڭ، ھەتتا ھەبىبىمىزنىڭ بېشىغىمۇ كەلگەن تۇرسا!؟ شۇغىنىسى، پەيغەمبەرلەر كەبى تەقدىرىمىزگە تەسلىم بولالمىدۇق. ئۇلارغا ئوخشاش دۈشمىنىمىزگە تەدبىر تۈزەلمىدۇق. ئەمما ھېچ بولمىسا رەببىمىزنىڭ قىسمەتلىرىگە سەۋر قىلدۇق، ھەتتاكى رازى بولدۇق، ھاياتىمىزدىن ھېچقاچان زارلانمىدۇق، ئەمما ئاجىزلىقىمىزدىن شىكايەت قىلدۇق. گۈلنى تىكەنلەر بىلەن ياراتقانلىقىدىن ئاغرىنمىدۇق، بەلكى شۇنچە تىكەنلەر ئارىسىدا گۈللەرنىڭ پورەكلەپ ئېچىلغانلىقىغا شۈكۈر ئېيتتۇق. بىر دەرت ساھىبى بولغىنىمىزغا، ئەڭ توغرىسى دەردىمىزنىڭ ۋەتەن، ئۈممەت بولغانلىقىدىن مەمنۇن بولدۇق. قەلبلىرىمىز سېغىنىشتىن پۇچلانغاندا، كۆڭۈللىرىمىز ئەتراپىمىزدىن سۇ ئىچەلمىگەندە، ئادەم دېڭىزىدا ئىچىدە تۇرۇپمۇ يالغۇزلۇق ھېس قىلغىنىمىزدا قەلبىمىزنى ئارام تاپقۇزۇش ئۈچۈن مۇبارەك كىتابنى ئوقۇدۇق. ھەرقېتىم كۆزلىرىمىز «مەن سىلەردىن ئەر بولسۇن، ئايال بولسۇن، ھەر قانداق بىر ياخشى ئىش قىلغۇچىنىڭ قىلغان ئەمىلىنى بىكار قىلىۋەتمەيمەن. سىلەر بىر ـ بىرىڭلاردىن تۆرەلگەن. ھىجرەت قىلغانلار، يۇرتلىرىدىن ھەيدەپ چىقىرىلغانلار، مېنىڭ يولۇمدا (يەنى ئاللاھنىڭ دىنى ئۈچۈن) ئەزىيەت تارتقانلار، ئۇرۇشقا قاتناشقانلار (يەنى مېنىڭ يولۇمدا ئۇرۇشقانلار) ۋە مېنىڭ يولۇمدا ئۆلتۈرۈلگەنلەرنىڭ گۇناھلىرىنى (مەغپىرىتىم ۋە رەھمىتىم بىلەن) ئەلۋەتتە يوققا چىقىرىمەن. ئەلۋەتتە ئۇلارنى ئاستىدىن ئۆستەڭلار ئېقىپ تۇرىدىغان جەننەتلەرگە كىرگۈزىمەن» دېگەن ئايەتلىرى بىلەن ئۇچراشقاندا بارچە غەم-قايغۇلىرىمىز ئېرىپ يوق بولۇپ كەتتى. چۈنكى جەننەتنىڭ قارشىسىدا قايسى بىر نېئمەت تۇرالايدۇ!؟

بۈگۈن ھېيت، دوستۇم! سىزدەك، بىزدەك ئىسمايىللارنىڭ ھېيتى. بۈگۈن بىر ئىسمايىل بولالىغانلىقىڭىزدىن، ئاللاھقا يارىغان قۇربانلىقلار قاتارىدىن ئورۇن ئالالىغانلىقىڭىزدىن سۆيۈنۈڭ. ئىچىڭىزدىن چىقىرىپ بىر تەبەسسۇم قىلىڭ. قويىڭىزنى بۇغۇزلاشتىن بۇرۇن غەم-ئەندىشە ۋە قايغۇلىرىڭىزنى بۇغۇزلىۋېتىڭ. پاكىز بىر قەلبتىن باشقا، مال-دۇنيا ۋە بالا-چاقىلارمۇ ئەسقاتمايدىغان بىر كۈنگە تەييارلىق قىلىۋاتقانلاردىن بىرى بولۇش سۈپىتىڭىز بىلەن، سىزگە ئوخشاش ئىسمايىللارنى قۇچاقلاڭ؛ ئەتراپىڭىزدىكىلەرگە ئىللىق بىر كۈلۈمسىرەڭ، مۇھەببىتىڭىزگە ئېھتىياجلىقلارنى سۆيۈپ قويۇڭ. «ئاتا-ئانام، قېرىنداشلىرىم يېنىمدا يوق، ئائىلەم يوق» دەپ يوقلىرىڭىزنى ساناپ، بۇ قىسقىغىنە رەھمەت كۈنلىرىنى ئۆتكۈزۈۋەتكۈچە، كىچىككىنە تەبەسسۇم چاغلىق بىر ياخشىلىقىڭىزنى ئۇلارغا ئاتاش بىلەن كۆڭۈل ئالىمىڭىزنى يورۇتۇڭ. سىز زۇلۇم چەككىلى، ئاھ ئۇرغىلىلا ئەمەس، بەلكى بۈگۈنكىدەك قۇتلۇق كۈنلەرنىڭ خۇشاللىقىنى سۈرۈش ئۈچۈنمۇ كەلگەن. ئىشىنىڭكى، نىلغا تاشلانغان مۇسانى ئانىسىغا، قۇدۇققا تاشلانغان يۈسۈپنى ئاتىسىغا ساق-سالامەت يەتكۈزگەن؛ لەھەڭ قورسىقىدىن يۇنۇسنى، ئوت دېڭىزىدىن ئىبراھىمنى قۇتقۇزغان رەببىمىز بىزنى ھەرگىز يالغۇز تاشلاپ قويمايدۇ. بۈيۈك ئىنسانلارغا ئوخشاش سىنالغانلىقىڭىز بولسا سىزنىڭ ئۇ كاتتا ئىنسانلار بىلەن بىر سەپتە ئىكەنلىكىڭىزدىن ئىشارەتتۇر. ئۈمىدسىزلەنمەڭ! پەقەت ۋە پەقەت دۈشمىنىمىزلا بىزنىڭ ئۈمىدسىزلىنىشىمىزنى، جەڭگە كىرمەي مەغلۇپ بولۇشىمىزنى، بۈگۈنكىدەك تەنتەنىلىك كۈنلەردە چېچىلىپ يالغۇز يۈرۈشىمىزنى خالايدۇ. ھالبۇكى، بىزنىڭ مۇجادىلىمىز جەڭگىۋار، جاسارەتلىك، ئۈمىدۋار جەڭچىلەرگە ھەمدە مۈرىنى مۈرىگە تىرەپ قول تۇتۇشۇپ ئالغا ئىلگىرىلەيدىغان كىشىلەرگە ئېھتىياجلىق. ئۇنداقتا ئۈمىدتىن ئىبارەت بۇ ئۆچمەيدىغان ئوت بۈگۈن ئۇلغايسۇن. جەڭگىۋارلىقىمىز چىرايلىرىمىزدىن يۈرەكلىرىمىزگە تۇتاشسۇن، بىر-بىرىمىزگە بولغان مۇھەببىتىمىز رەببىمىزنىڭ رەھمەتكە تولغان بۇ قىممەتلىك كۈنلىرىدە تېخىمۇ كۈچەيسۇن.

قېرىندىشىم، ئىسمايىل بولالىغانلىقىڭىزدىن سۆيۈندىڭىزمۇ؟ ئۇنداقتا بەرگەن ۋە بىرىدىغان قۇربانلىقلىرىڭىزنى ئاللاھ قوبۇل قىلسۇن، ئامىن! مەردانە (سۆزلىشىش) 08:30, 22 مارت 2024 (UTC)

كىتاب ئوقۇش ۋە تەپەككۇر

كىتاب ئوقۇش ۋە تەپەككۇر

 

ئابدۇرېھىم دۆلەت

 

كونىلىقىدىن بىر قاراشقىلا ھېچكىمنى قىزىقتۇرالماس بولۇپ كەتكەن بۇ تېما، بىز ئۈچۈن مەڭگۈ ۋاقتى ئۆتمەس قىممىتى ۋە مۇھىملىقى بىلەن داۋاملىق دىققىتىمنى چېكىپ تۇرىدۇ، پەرىشانلىق ئىزتىراپلارغا باشلاپ تۇرىدۇ. كىتاب ئوقۇشتىن ئىبارەت ئەڭ ئاسان، ئەڭ مۇھىم ئىشنى تاشلاپ قويۇپ، مەرىپەتپەرۋەرلىكىمىزنى مىللەتنىڭ نادانلىقتىن قاقشاش بىلەن نامايەن قىلىپ يۈرۈشتەك مەنتىقىسىز ھالىتىمىز كىشىنى تېخىمۇ ئازابلايدۇ.

 

بىزدە كىتاب ئوقۇشنىڭ گېپى چىقسىلا، دەرھال «ئۇيغۇرلار كىتاب ئوقۇمدۇ – ئوقۇمامدۇ؟» دېگەن سوئالنى تالىشىشقا چۈشۈپ كېتىمىز، بەزىمىز بىر قانچە پارچە كىتابنىڭ كۆپرەك سېتىلغىنىغا قاراپلا، ياكى يەكشەنبە كۈنى كىتابخانىدا كۆرگەن بىر قانچە دېھقان ياكى كىچىك بالىدىن ھاياجانلىنىپلا، ئۇيغۇرلار ئەزەلدىن كىتابنى سۆيىدۇ، كىتابخۇمار مىللەت دەپ دەۋا قىلىشساق، يەنە بەزىمىز ئىلمىي، پەننىي كىتابلارنىڭ بازارلىق بولمىغىنىدىن ئۇيغۇرلار كىتاب ئوقۇمايدۇ دېگەن خۇلاسىگە ئالدىرايمىز. بۇ كىچىككىنە يازما پۈتۈن بىر مىللەت ئۇنداق، بۇنداق،  بۇنى قىلىدۇ، بۇنى قىلمايدۇ دېگەندەك گىگانت ھۆكۈملەرنى چىقىرىشتىن ئاجىز كېلىدۇ. بۇنداق تېمىلار تەسرات يېزىش بىلەن ئەمەس، تەتقىقات قىلىش بىلەن پۈتىدۇ. خۇددى شۇنىڭدەك، كىتاب ئوقۇشنىڭ ئۇسۇللىرى ئەستە ساقلاش، كىتاب ئوقۇش خاتىرىسى يېزىش دېگەندەك كونكرېت مەسىلىلەرمۇ مەزكۇر مۇلاھىزىمىزنىڭ تېمىسى ئەمەس. مەزكۇر ھېسبايان پەقەت مېنىڭ كىتاب ئوقۇش بىلەن تەپەككۇرنىڭ مۇناسىۋىتى ھەققىدىكى شەخسىي تاسراتلىرىمدىن ئىبارەت. ھەرگىزمۇ ئىلمىي ماقالە دېگىلى بولمايدۇ. گەرچە كىتاب ئوقۇش، تەپەككۇر دېگەن ئۇقۇملارنى ئىلمىي نۇقتىدىن سىستېمىلىق يورۇتۇپ چىقىش زۆرۈر بولسىمۇ، بۇ يازمىنىڭ مەقسىتى ھازىرچە كىتاب ئوقۇشنىڭ تەپەككۇرغا كۆرسىتىدىغان مۇھىم تەسىرىنى ئوقۇرمەنلەرگە ئەسكەرتىپ ئۆتۈشتىن ئىبارەت. شۇڭلاشقا، مۇھاكىمىمىز ئومۇمەن مۇشۇ مەركىزىي ئىدىيەنى چۆرىدەيدۇ.

 

ئەقىل ئاتا قىلىنغان ھەر بىر مەخلۇق بولۇش سۈپىتىمىز بىلەن، بىز كىچىكى تاماق ئېتىش، كىر يۇيۇش دېگەندەك، ئۇششاق ئىشلاردىن تارتىپ، شىركەت، ئارمىيە، دۆلەت باشقۇرۇش ۋە مۇرەككەپ ئىلمىي تەتقىقات، تەجرىبىلەرگە قەدەر ھەر قانداق ئىش ئۈستىدە ئويلىنىمىز، پىكىر يۈرگۈزىمىز. تەپەككۇر ئىنساننى ھايۋاندىن پەرقلەندۈرۈپ تۇرىدىغان ئەمەس، ئىنسان بىلەن ئىنساننىڭ رېئال دۇنيادىكى ئورنى قىممىتىنىمۇ پەرقلەندۈرۈپ تۇرىدىغان شۇنداق بىر مۇھىم ئەڭگۈشتەر. دەرۋەقە، دۇنيا رېئاللىقىدىنمۇ، بوينىنىڭ ئۈستىنى ئىشلىتىۋاتقانلار بىلەن ئاستىنى ئىشلىتىۋاتقانلارنىڭ ئارىسىدىكى غايەت زور پەرقنىمۇ كۆرۈپ تۇرۇپتىمىز. ئەلۋەتتە، ئىنساننى ئىنسانلىق شەرىپىگە ئىگە قىلغان ئەقىل – تەپەككۇرنىڭ قىممىتى، رولى ھەققىدە يەنە ئەزمىمىزنى ئېزىشنىڭ ھاجىتى يوق، ھېلىمۇ بۇ ھەقتە جىق ئاڭلاپ كەتتۇق ھەم ئاڭلاۋاتىمىز. ۋەھالەنكى، شۇنداق تۇرۇقلۇق كۆپىنچىمىزنىڭ ئۇنىۋېرسال تەپەككۇرى يەنىلا مەزمۇنى پۈچەك، ئۇسۇلى مەنتىقىسىز، دائىرىسى تار، تېيىز ھالەتتە تۇرماقتا، ئوخشاش بېرىلگەن ئەقىل سەل قارىلىش، قېزىلماسلىق، جايىغا ئىشلىتىلمەسلىك دېگەندەك سەۋەبلەر بىلەن ئىسراپ قىلىنماقتا، زېرەك مېڭىلەر ئوزۇقلۇق تولۇقلاپ تۇرمىغانلىقتىن، ئەخلەت، كۆپۈك ئۇچۇرلار بىلەن داتلىشىپ كەتمەكتە. ئەقىلنى داۋاملىق مەدھىيەلەۋاتىمىز؛ ئاشقازىنىمىزنى كەپلەپ توشقۇزۇۋاتىمىزيۇ، مېڭىمىزنى ئاچ قويۇۋاتىمىز.

 

تېمىمىزغا قايتىپ كەلسەك، ئاۋۋال تەپەككۇرنىڭ نېمىلىكىنى چۈشىنىۋېلىش، ئۇنىڭ كىتاب ئوقۇش بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى تېخىمۇ سۈزۈك ئاڭقىرىۋېلىشىمىزنىڭ ئاساسى ھېسابلىنىدۇ. روشەنكى، تەپەككۇر ئەقىلنىڭ پائالىيىتى، بىز بۇنى يەنە ئويلىنىش دەپمۇ ئىپادىلەيمىز. ئويلىنىش بىلەن تەپەككۇر مەنىداش ئىبارىلەر، ئەمما مەنىسى بىر – بىرىدىن مەلۇم دەرىجىدە پەرقلىنىدۇ. بىز كەچتە نېمە يېيىشنى، ئەتە نېمە كىيىشنى ئويلىنىمىز، بۇ يەردە بىز كەچتە نېمە يېيىشنى تەپەككۇر قىلىۋاتىمىز دېيەلمەيمىز. كىتابتىن ئوقۇغانلىرىم توغرۇلۇق تەپەككۇر قىلىۋاتىمەن دېگەن جۈملىنى ئوقۇغانلىرىم توغرۇلۇق ئويلىنىۋاتىمەن دەپمۇ ئىپادىلەش مۇمكىن. بىراق تىل سەزگۈرلۈكى يۇقىرى كىشىلەر بۇ ئىككى ئىبارىدىكى ئىنچىكە دەرىجە پەرقىنى بايقىيالايدۇ. بۇ مىسالدىن شۇنداق يەكۈن چىقىرىش مۇمكىنكى، ئويلىنىش تەپەككۇرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان كەڭ دائىرىلىك ئۇقۇم، يەنى ھەر قانداق تەپەككۇرنى چوقۇم ئويلىنىش دېگىلى بولىدۇ، ئەمما ھەرقانداق ئويلىنىشنى تەپەككۇر دېگىلى بولۇشى ناتايىن، بۇنىڭدىن قارىغاندا، تەپەككۇر ئويلىنىشنىڭ ئالىي شەكلى. بۇ يەردە ئويلىنىش كەلىمىسى بىلەن تەپەككۇر كەلىمىسىنى پەرقلەندۈرۈشتىن مەقسەت تەپەككۇرنىڭ مەنىسىنى تېخىمۇ روشەن گەۋدىلەندۈرۈش ئۈچۈندۇر.

 

تەپەككۇر ئۇقۇمىغا بېرىلگەن تەبىرلەر تولىمۇ كۆپ بولۇپ، مەن بۇ يەردە تۆۋەندىكى تەبىرنى كەلتۈرۈشنى مۇۋاپىق كۆردۈم. «تەپەككۇر دېگىنىمىز، مېڭىنىڭ مەلۇم بىر ياكى بىر قانچە ئوبيېكت ھەققىدىكى ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە پىششىقلاپ ئىشلەش جەريانىدۇر»، بۇ جەريان گەرچە «تەپەككۇر»دىن ئىبارەت بىرلا ئىبارە بىلەن ئاتالسىمۇ، بىراق بۇ كۆزىتىش، ئەستە ساقلاش، تۈرگە ئايرىش، تاللاش، سېلىشتۇرۇش، ئانالىز قىلىش، بىرلەشتۈرۈش، ھۆكۈم چىقىرىش، قارار چىقىرىش … دېگەندەك ئوخشىمىغان باسقۇچلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بىز تەپەككۇر يۈرگۈزگەندە، بۇ باسقۇچلار بىزنىڭ ئومۇمىي تەپەككۇر جاريانىمىزغا بىز ھېس قىلمايدىغان دەرىجىدە سىڭىپ كەتكەن بولىدۇ.

 

ئەگەر بىز تەپەككۇرنى ئوبرازلىقراق ئىپادىلىسەك، بۇنى زاۋۇتتا مەلۇم مەھسۇلات ئىشلەپچىقىرىشقا ئوخشىتىش مۇمكىن. زاۋۇتلاردىمۇ ئاۋۋال كېتەرلىك خام – ئەشيالار تەييارلىنىدۇ، ئاندىن ئۇنى مۇئەييەن تېخنىكىلىق ئۇسۇل ئارقىلىق پىششىقلاپ ئىشلەپ، ،،،،،ئاخىرىدا خېرىدارلار ئىستېمال قىلىدىغان بىر مەھسۇلاتقا ئايلاندۇرىدۇ. ئالايلۇق، ئەگەر ئۇن تارتماقچى بولساق، بىز ئاۋۋال ئۈگۈتنى ئەكىلىمىز، ئۇنى يۇيۇپ، چايقاپ دېگەندەك زۆرۈر باسقۇچلاردىن ئۆتكۈزۈپ تەييارلايمىز، ئاخىرىدا زاۋۇتقا سېلىپ ئۇنغا ئايلاندۇرىمىز. تەپەككۇرمۇ دەل مۇشۇنداق بىر جەريان بولۇپ، ئۈستىدىكى تەبىردە ئىپادىلەنگىنىدەك، ئاۋۋال مەلۇم بىر ئوبيېكىت – مەيلى ئۇ ئادەم، نەرسە دېگەندەك كونكرېت شەيئى بولسۇن، ياكى دۆلەت، شىركەت، پارتىيە دېگەندەك بىر ئورگان بولسۇن، ۋەياكى ئەركىنلىك، قۇللۇق، مۇھەببەت – نەپرەت دېگەندەك ئابستىراكت ئۇقۇم بولسۇن − ھەققىدىكى مەلۇم ئۇچۇر – مەلۇماتلارغا ئېرىشىمىز. ئاندىن مەزكۇر مەلۇماتلارغا تايىنىپ تۇرۇپ، ئۇشبۇ ئوبيېكتلار ئۈستىدە ئويلىنىش ئېلىپ بارىمىز، ئاخىرىدا مەزكۇر ئوبيېكت ھەققىدە مەيلى توغرا بولسۇن ياكى خاتا بولسۇن، مۇئەييەن بىر بىلىش – يەكۈننى كەلتۈرۈپ چىقىترىمىز. مانا بۇ يەكۈن ياكى ئاخىرقى خۇلاسە بىزنىڭ تەپەككۇر جەريانىمىز ئىشلەپچىقارغان مەھسۇلات ھېسابلىنىدۇ.

 

بىز يۇقاردىكى مىسالدىن تەپەككۇر جەريانىدا كەم بولسا بولمايدىغان بىر قانچە ئامىلنى كۆرەلەيمىز.

 

① − تەپەككۇر ئوبيېكتى.

 

② – ئوبيېكت ھەققىدىكى ئۇچۇر - مەلۇمات

 

③ − تەپەككۇر جەريانى.

 

④ – تەپەككۇر نەتىجىسى

 

شۇنداق دېيىش مۇمكىنكى، بۇ تۆت ئامىلدىن قايسىبىرى كەم بوپقالسا، ئۇ ھالدا تەپەككۇر جەريانى كەمتۈك پائالىيەتكە ئايلىنىپ قالىدۇ. تەپەككۇر نەتىجىسىمۇ خاتا ياكى مەنپەئەتسىز بولۇپ چىقىدۇ. ئەمدىكى بايانىمىز ئىككىنچى ئامىل، يەنى، تەپەككۇرنىڭ خام – ئەشياسى ھەققىدە بولىدۇ، چۈنكى بۇ باشقا ئۈچ ئامىلغا قارىغاندا، ماقالىمىزدىكى يەنە بىر تېما بولغان كىتاب ئوقۇش بىلەن تېخىمۇ زىچ، بىۋاسىتە مۇناسىۋەتكە ئىگە.

 

بىز شۇنى بىلدۇقكى، ئۇندىن ئىبارەت مەھسۇلاتقا .ئېرىشىش ئۈچۈن، بىز ئۈگۈتكە مۇھتاج بولغاندەك، بىز مەلۇم ئوبيېكت ھەققىدە تەپەككۇر  يۈرگۈزۈش ئۈچۈنمۇ زۆرۈر ئۇچۇر، مەلۇماتلارغا ئېھتىياجلىق بولىمىز. مەلۇم ئوبيېكت ھەققىدە كېرەكلىك ئۇچۇر – مەلۇماتتىن مەھرۇم ھالەتتە تەپەككۇر يۈرگۈزۈپ، توغرا بىلىشكە ئېرىشمەكچى بولۇش، تۈگمەنگە ئۈگۈت سالماي تۇرۇپ ئۇننى تاما قىلغاندەك ئەخمىقانىلىقتۇر. بىز تەپەككۇر ئۈچۈن كېرەكلىك بولغان ئۇچۇرلارنى ھەر خىل مەنبەلەردىن قوبۇل قىلىمىز. رادىيو – تېلېۋىزور، گىزىت – ژۇرنال، ئىنتىرنېت، كىتاب – دەرسلەر، ماقال – تەمسىل، ھېكايە – چۆچەك، ھەتتا كوچا – كويلاردىكى ئۆسەك سۆزلەر قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى بىزنى ھەر خىل مەسىلىلەر ھەققىدىكى تەپەككۇر خۇرۇچلىرى بىلەن تەمىنلەيدىغان مەنبە ھېسابلىنىدۇ. مانا بۇ تىلغا ئېلىنغان مەنبەلەرنىڭ ئىچىدە كىتاب تارىخى ئەڭ ئۇزۇن، ئېرىشىش قولاي، تارقىلىشى ئەڭ كەڭ مەنبەلەرنىڭ بىرى بولۇپ، پەيدا بولغاندىن تارتىپ، ئىنسانلار تەپەكۇرنىڭ خاتىرىسى، خۇرۇچى سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇپ كەلمەكتە.

 

 

ئۇنداقتا تەپەككۇرىمىزنىڭ مۇھىم مەنبەسى، شۇنداقلا ئۆز نۆۋىتىدە خاتىرىسى بولغان كىتاب تەپەككۇرىمىزغا قانداق ئىجابىي تەسىرلەرنى كۆرسىتىدۇ؟ تۆۋەندە مەن مەزكۇر سوئالنى مەركەز قىلىپ، ئۆز كۆز قاراشلىرىمنى ئوقۇرمەنلەر بىلەن ئورتاقلىشىمەن.

 

① – كىتاب ئوقۇش تەپەككۇرنى خۇرۇچ بىلەن تەمىنلەيدۇ.

 

بىز يۇقىرىدا تەپەككۇرنىڭ تەبىرىنى سۆزلىگەندە، ئۇچۇر مەلۇمات دېگەن بىر سۆزنى تىلغا ئالغانىدۇق. كىتاب بولسا ئەنە شۇ ئۇچۇر – مەلۇماتلارنى تەمىنلەيدىغان مەنبەلەرنىڭ مۇھىمىدۇر. تۈگمەن – ئۈگۈت مىسالىنى ئەسلىسەك، بۇنى تېخىمۇ روشەن چۈشىنەلەيمىز. كىتابنىڭ باشقا ئۇچۇر مەنبەلىرىدىن پەرقلىنىدىغان مۇھىم بىر نەرسە شۇكى، كىتاب باشقا مەنبەلەر تەمىنلەيدىغان سانلىق مەلۇمات، پاكىت، تەسۋىر دېگەندەك خام ماتېرىياللارنىلا تەمىنلەپ قالماستىن، بەلكى كىتابتا ئاپتورلار تەرىپىدىن مەلۇم دەرىجىدە پىششىقلاپ ئىشلىنىپ بولغان تەپەككۇر مېۋىلىرىنىمۇ تەمىنلەيدۇ. مۇقەررەركى، ئۇشبۇ تەييار تەپەككۇر نەتىجىلىرى بىزنىڭ تەپەككۇر  ئۇسۇلىمىزغا تەسىر كۆرسىتىدۇ. بىزنىڭ ئاپتورلار مۇھاكىمە يۈرگۈزگەن تېما ھەققىدە ئويلىنىشىمىزنى قوزغايدۇ، غىدىقلايدۇ. كىتابتا ئۇلارنىڭ تەپەككۇر نەتىجىلىرىنىلا ئەمەس، يەنە شۇ نەتىجىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقارغان تەپەككۇر ئۇسۇللىرى بىلەنمۇ ئۇچرىشىمىز.

 

قىسقىسى، بىز كىتابتا ئۇچراتقان نۇقۇل خام ماتېرىيال بولسۇن، ياكى شۇ خام ماتېرىياللارنىڭ بىر تەرەپ قىلىنىش جەريان – ئۇسۇللىرى بولسۇن، ۋەياكى شۇ جەريان – ئۇسۇللاردىن كېلىپ چىققان تەپەككۇر نەتىجىلىرى بولسۇن، مانا بۇلارنىڭ ھەممىسى بىزنىڭ تەپەككۇرىمىزنى قىممەتلىك خۇرۇچ بىلەن تەمىن ئېتىدۇ. مەيلى كىتابتىكى مەزمۇنلارغا قوشۇلايلى، ياكى ئېترازىي پىكىردە بولايلى، بۇ ئىنكاسلىرىمىزنىڭ ھەممىسى مېڭىمىزدىن بىر قاتار ئۆتىدۇ. كىتاب ئوقۇپ تۇرىدىغان ئادەمنىڭ مېڭىسى بىكار قالمايدۇ، داۋاملىق تەپەككۇر ھالىتىدە تۇرىدۇ.

 

ھەممىمىز ئۆزىمىزنىڭ كىتاب ئوقۇش كەچۈرمىشلىرىمىزنى قايتا بىر ئەسلەپ كۆرگىنىمىزدە، ئوي – پىكىرلىرىمىزنىڭ دائىم كىتابتىكى مەلۇم دىتاللاردىن زەرەتلىنىدىغانلىقىنى، تەسەۋۋۇرلىرىمىزنىڭ قاناتلىنىدىغانلىقىنى، ياكى تېگى يوق ئويلارغا غەرق بولىدىغانلىقىمىزنى ئېتراپ قىلىمىز. بۇ نۇقتىدىن قارىغاندا، شۇنداق دېيىش مۇمكىنكى، بىر ئادەمنىڭ تەپەككۇرنىڭ چوڭقۇرلۇقى، كەڭلىكى ئۇنىڭ كىتاب ئوقۇش مىقدارى بىلەن ئوڭ تاناسىپتۇر. دەل ئەكسىچە، كىتابتىن ئايرىلغان كىشىلەرنىڭ تەپككۇرىنىڭ بولسا تېيىز، تار، يەكۈنلىرىمۇ ئاۋاق، جانسىز بولىدىغانلىقى بىر پاكىتتۇر.

 

تەپەككۇر خۇرۇچى شۇنىڭ ئۈچۈن مۇھىمكى، بىز پەقەت ئېرىشەلىگەن ئاشۇ ئۇچۇرلار ئاساسىدا، ئاندىن تەپەككۇرىمىزنى قانات يايدۇرالايمىز. ناۋادا ئۈگۈتىمىزنىڭ تايىنى بولمىسا، مەيلى سۇ تۈگمىنىدە ياكى زامانىۋى زاۋۇتتا بولسۇن، كۆپلىگەن ئۇننى تارتىپ ئالالمايمىز. خۇددى شۇنىڭدەك، ئۇن بولمىسا، نان ياقالمايمىز، ياغاچ، تاش، كېسەكلەر بولماي تۇرۇپ بىنا سالالمايمىز. مەلۇم پىشقان نەتىجىگە ئىگە بولۇش ئۈچۈن، زۆرۈر خام ئەشيالارغا بولغان ئېھتىياج، ماددىي دۇنيانىڭلا ئەمەس، تەپەككۇر ئالىمىنىڭمۇ قانۇنىيىتىدۇر. دېمەك، تەسەۋۋۇرغا پىلتە، تەپككۇرغا خۇرۇچ بولمىسا، شەيئى – ھادىسىلەر ھەققىدە توغرا پىكىر يۈرگۈزگىلى، توغرا بىلىشكە ئېرىشكىلى بولمايدۇ. ھالبۇكى، بىز مۇشۇ نۇقتىدىن ئۆزىمىزنىڭ تەپەككۇر ئەمەلىيىتىگە نەزەر سالغىنىمىزدا، ئۇچۇر – مەلۇماتلارغا يېتەرلىك ئەھمىيەت بەرمەيدىغانلىقىمىزنى تەن ئېلىشقا مەجبۇرمىز. سورۇنلاردا بىز داۋاملىق چوڭ دۆلەتلەرنىڭ سىياسەت – ئىستراتېگىيەسى، خەلقئارا ۋەزىيەت ھەققىدە مۇنازىرە قىلىشقا خۇشتار. خۇددى ب د ت نىڭ باش كاتىپى، ئامېرىكا زۇڭتۇڭىنىڭ مەسلىھەتچىسىدەك تولۇپ – تاشقان ئىشەنچ – جەزم بىلەن سۆزلەپ كېتىمىز، ئەپسۇسكى، ئاڭلاۋاتقانلارنىڭ ھېچقايسىسى سۆزلىگۈچىدە مۇشۇ سۆزلەۋاتقان تېمىغا ئالاقىدار ئىشەنچلىك مەلۇمات بارمۇ – يوق دېگەننى ئويلاپ ئولتۇرمايدۇ. بۇنداق چوڭ سىياسىي ئويۇن، خەقئارالىق مەسىلىەرنى گېزىت – خەۋەردىن كۆرگەن يۈزەكى ئۇچۇرلار بىلەنلا تەھلىل قىلغىلى بولمايدۇ. پەلەستىن – ئىسرائىلىيە مەسىلىسى ھەققىدە زوق – شوق بىلەن سۆزلەۋاتقان كىشى، ھېچبولمىغاندا يېقىنقى يۈز يىللىق ئەرەب – يەھۇدىي مۇناسىۋەت تارىخىنى؛ ئىككىلا مىللەتنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى ئوخشىمىغان ئېقىملارنىڭ بەزى يادرولۇق قاراشلىرىنى؛ ئوتتۇرا شەرق، بولۇپمۇ پەلەستىن – ئىسرائىلىيەنىڭ تەبىئىي جۇغراپىيەسىنى؛ نوپۇس قۇرۇلمىسى؛ مەدەنىيەت سەۋىيەسى؛ چەت ئەللەردىكى يەھۇدىلار ۋە ئەرەبلەرنىڭ ئۆزى ياشاۋاتقان دۆلەتتىكى ئىقتىسادىي – ئىجتىمائىي، سىياسىي ئورنى؛ باشقا ئەرەب دۆلەتلىرىنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالى؛ پاتاخ، خاماس ۋە باشقا پەلەستىن كۈچلىرىنىڭ ئىدىئولوگىيەسى، ئەمەلىي كۈچى؛ … دېگەنلەرگە ئالاقىدار مەلۇم سانلىق كۆرسەتكۈچلەرگە ئىگە بولماي تۇرۇپ، ھەر قانچە تەسىرلىك، قايىل قىلارلىق سۆزلەپ كەتسىمۇ، خۇلاسىسى ھەرگىز ئىشەنچلىك بولمايدۇ. بۇ خىلدىكى تېمىلاردا سىزنىڭ لوگىكا يولىڭىز ھەر قانچە توغرا بولسىمۇ، مەلۇماتىڭىز خاتا، ياكى يېتەرسىز بولسا، يەنىلا مەزمۇت يەكۈنگە ئېرىشەلمەيسىز. بۇنداق مىساللارنى قويۇپ تۇرۇپ، كارخانا – شىركەتلەرنىڭ يېڭى مەھسۇلات ئىشلەپچىقىرىش، يېڭى تىجارەت ئۇسۇلىنى يولغا قويۇش… دېگەندەك تەدبىر كېتىۋاتىدۇ، بازار تەكشۈرۈش، خېرىدارلار قاتلىمىنى تەھلىل قىلىش … دېگەندەك زۆرۈر تەكشۈرۈشلەردىن قولغا كەلگەن سانلىق مەلۇماتلار ئاساسىدا ئىستراتېگىيە – تەدبىر بەلگىلەش تېخى ئومۇملىشىپ بولالمىدى.

 

بۇ يەردە شۇنى ئەسكەرتىمەنكى، يۇقىرىقىلار پەقەت بىزنىڭ تەپەككۇر قىلغاندا، ئۇچۇرغا ئەھمىيەت بەرمەيدىغانلىقىمىزنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان مىسال، خالاس. ئەلۋەتتە، بۇ خىل كەمچىلىك بىزنىڭ باشقا مەسىلىلەردىكى تەپەككۇرىمىزدىمۇ كۆپ كۆرۈلىدۇ.

 

دېمەك، كىتاب بىزنىڭ تەپەككۇرىمىزنى خام ئەشيا بىلەن تەمىن ئېتىدىغان مۇھىم مەنبەلەرنىڭ بىرى، گەرچە بىز كىتابتىكى بارلىق ئۇچۇر – مەلۇماتلارنى توغرا، ئىشەنچىلىك دەپ كەسكىن ئېيتالمىساقمۇ، كوچا – كويلاردىكى مەنبەسى نائېنىق ئەپقاچتى گەپلەردىن ئىشەنچىلىك دېيەلەيمىز. يەنە بىر تەرەپنىڭ كىتابتا ئۇچرىغان مەلۇماتلارنىڭ خاتالىقىنى بايقاشمۇ بىر ئىلگىرلەش ھېسابلىنىدۇ، چۈنكى خاتانى بىلگەندىلا توغرىنى تېخىمۇ ئوبدان بىلەلەيمىز، بولۇپمۇ ھەقىقەتنى لىباس قىلىۋالغان تۈرلۈك – تۈمەن سەپسەتىلەر ئارىسىدا ياشاۋاتقان بۈگۈنكىدەك كۈندە، خاتانى بىلەميدىغان ھەقىقەتچىلەرنىڭ ئىممۇنىتېت كۈچى تولىمۇ زەئىپ بولىدۇ، بۇنداق كىشىلەرنىڭ ھەقىقىتى، سەپسەتە بىلەن بولغان كۈرەشتە دائىم ئاجىز كېلىدۇ.

 

 

كىتاب ئوقۇش ۋە تەپەككۇر(2)

 

 

② – كىتاب ئوقۇش تىلنى تاۋلايدۇ، تەپەككۇرنى قانداق ئىپادىلەشنى ئۆگىتىدۇ.

 

تىلشۇناسلىقتا تىل بىلەن تەپەككۇرنىڭ مۇناسىۋىتى ئالاھىدە مۇھىم تېما بولۇپ، تىلشۇناسلار بۇ ھەقتە بىر – بىرىگە ئوخشىمايدىغان ھەر خىل قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويۇشقان، بىز بۇ يازمىمىزدا بۇ خىل قاراشلار ھەققىدە بىر – بىرلەپ توختىلىپ ئولتۇرمايمىز. پەقەت ئوخشىمىغان قاراشتىكى ئالىملارنىڭ ھەممىسى ئورتاق ئېتراپ قىلىدىغان بىر مۇھىم ھەقىقەتنى تەكىتلەپ ئۆتىمىز: «تىل ئالاقە قورالى بولۇپلا قالماستىن، مۇھىمى يەنە تەپەككۇرنىڭمۇ قورالىدۇر». گەرچە بىز بىۋاسىتە تەجرىبىمىزگە ئاساسلىنىپ، تەپەككۇر جەريانىدا مېڭىمىزنى ئىشلىتىمىز دەپ قارىساقمۇ، يەنە بىر قەدەم ئىنچىكىلەپ ئويلىنىپ باقساق، بىز ئۆزىمىزنىڭ تەپەككۇر جەريانىنىڭ سانسىزلىغان سۆز – جۈملىلەردىن تەشكىل تاپىدىغانلىقىنى ئېنىق ھېس قىلالايمىز. يەنە شۇنىڭ بىلەن بىرگە تەپەككۇرىمىزنى تىل ۋاستىسىدە ئىپادىلەيمىز. دېمەك، مەيلى تەپەككۇر جەريانىدا، ياكى تەپەككۇرنى ئىپادىلەشتە بولسۇن، تىل ئومۇمىي تەپەككۇر پائالىيىتىنىڭ ئايرىلماس بىر گەۋدىسىگە ئايلىنىپ كەتكەن بولىدۇ.

 

بۇ باياندىن شۇنداق دېيىش مۇمكىنكى، ئادەملەرنىڭ تىل جۇغلانمىسى بىلەن تەپەككۇر سەۋىيەسى زىچ سەۋەب – نەتىجە مۇناسىۋىتىگە ئىگە بولۇپ، كىشىلەرنىڭ تىل زاپىسى قانچە مول بولغانسېرى، تەپەككۇرى شۇنچە چوڭقۇر، كەڭرى، قايىل قىلارلىق بولىدۇ. مانا بۇ مول تىل جۇغلانمىسى بولسا، دەل زور مىقداردا كىتاب ئوقۇشتىن كېلىدۇ. بىز كىتاب ئوقۇش داۋامىدا، نۇرغۇنلىغان سۆزلۈك، تۈرلۈك جۈملە شەكىللىرى، رەڭگارەڭ ئۇسلۇپتىكى بايان، تەسۋىر، ئىستىلىستىكىلىق ۋاسىتىلەر بىلەن ئۇچرىشىمىز، بۇلار بىلەن قانچە كۆپ ئۇچراشقانسېرى، بۇ ئۇچۇرلار بىزنىڭ مېڭىمىزدە، بىز ئاتايىن يادلىۋالمىساقمۇ، ئىستېخىيەلىك تەرزدە ساقلىنىپ قالىدۇ. مېڭىمىزدە ساقلانغان بۇ تىل زاپىسى بىزنىڭ تەپەككۇرىمىزنى مول بايلىق مەنبەسىگە ئىگە قىلىدۇ. بۇ خۇددى ھۈنەرۋەننىڭ ساندۇقىدىكى قورال – سايمانغا ئوخشاش، بىز تەپەككۇر يۈرگۈزگەندە ۋە ياكى ئۇنى نوتۇق – يېزىقتا ئىپادىلىگەندە دەرھال ئېلىپ پايدىلىنىدىغان تەييار قورالغا ئايلىنىدۇ. بالىلار ھەققىدە ئېلىپ بېرىلغان بەزى تەتقىقاتلاردا كۆرسىتىلىشىچە، بالىلار ئىگەللىگەن سۆزلۈك مىقدارى، ئۇلارنىڭ تەپەككۇر سەۋىيەسى بىلەن ئوڭ تاناسىپ بولۇپ، سۆزلۈك مىقدارى كۆپ بالىلارنىڭ تەپەككۇر سەۋىيەسى، سۆزلۈك مىقدارى ئاز بالىلارنىڭكىدىن يۇقىرى بولغان. بىر قەدەر مۇرەككەپ سۆزلەرنى بىلىدىغان بالىلارنىڭ چۈشىنىش ئىقتىدارىمۇ كۆرۈنەرلىك يۇقىرى بولغان.

 

بىز داۋاملىق كىشىلەرنىڭ مەنمۇ شۇنداق ئوليىغانتىم، قەلىمىم كۈچلۈك بولمىغاچقا يازالمىدىم، ئىچىمدىكىنى چىقىرالمىدىم دەيدىغانلىقىنى ئاڭلايمىز. ماھىيەتتە، بۇ دەل شۇ كىشىلەردىكى تىل نامراتلىقىدىن كەلگەن تەپەككۇر كېكەچلىكىدۇر. ئادەمنىڭ تىل بايلىقى قانچە مول بولغانسېرى، ئۇلارنىڭ نۇتقى ۋە قەلىمى شۇنچە راۋان، قايىل قىلارلىق، پاساھەتلىك كېلىدۇ. ئەكسىچە، كىتاب ئوقۇمايدىغان ياكى ئاز ئوقۇيدىغان كىشىلەرنىڭ بولسا، گەپكە ناقىس، قەلىمى گال ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىمىز. سۇ زاپىسى مول تاغلاردىن باشلانغان دەريالارنىڭ ئېقىنلىرى ئەگرى – بۈگرى، سۇلىرى دولقۇنلۇق، جەلپكار بولغىنىدەك، تىلغا باي كىشىلەرنىڭ جۈملىلىرىمۇ، ئەنە شۇنداق سۈيى مول دەريادەك ئويناق، جەلپكار، گۈزەل چىقسا، تىلغا گاداي كىشىلەرنىڭ جۈملىلىرىمۇ، سۇ زاپىسى كەمچىل دەريانىڭ ئېقىنلىرىدەك، كۈچسىز، بىچارە، ئاددىي چىقىدۇ. بىزگە تونۇش زىيالىيلىرىمىزنى مىسالغا ئالساقمۇ، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن، ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، ھازىرقىلاردىن ئابدۇقادىر جالالىدىنلارنىڭ ئەسەرلىرىدىكى تىل بالاغىتى، ئۇلارنىڭ مول كىتاب ئوقۇش بىلەن شەكىللەنگەن تىل جۇغلانمىسىدىن كەلگەن دېيىشكە بولىدۇ.

 

تەكىتلەش زۆرۈر بولغان ئالاھىدە بىر مۇھىم نۇقتا شۇكى، بۇنداق مول تىل جۇغلانمىسىنىڭ شەكىللىنىشىدە، بالىلىقتىكى كىتاب ئوقۇش مىقدارى ئەڭ ھەل قىلغۇچ ئورۇن تۇتىدۇ. مۇتەخەسىسلەرنىڭ قارىشىچە، بالىلىق مەزگىل بولۇپمۇ، يەتتە ياشقىچە بولغان ۋاقىت، تىل ئۆگىنىشنىڭ ئەڭ ھالقىلىق مەزگىلىدۇر. ئەلۋەتتە، بۇ مەزگىلدىن كېيىنمۇ باشقا تىللارنى ئۆگىنىش مۇمكىن بولسىمۇ، بۇ تىللار ئانا تىلىنىڭ ئورنىنى ھەرگىز ئالالمايدۇ، بەلىك ئانا تىلدا شەكىللەنگەن تىل تۇيغۇنلۇقى ئۈستىگە قۇرۇلىدۇ. دېمەك، تىل جۇغلانمىسىنىڭ شەكىللىنىشىدە، بالىلىقتىكى كىتاب ئوقۇشنىڭ، كېيىنكى مەزگىللەردىكى ئوقۇشقا قارىغاندا، تەسىرى ئۈزۈل – كېسىل ۋە چوڭقۇر بولىدۇ. ئادەمنىڭ قۇرامىغا يەتكەندىن كېيىنكى ئوقۇپ چۈشىنىش ئىقتىدارى – مەيلى قايسى تىلدا ئوقۇسۇن – دەل بالىلىقتا قانچىلىك كىتاب ئوقۇغىنى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. بىز كىشىلەرنىڭ كىتاب ئوقۇساملا ئۇيقۇم كېلىپ قالىدۇ؛ قايتا – قايتا ئوقۇپمۇ چۈشىنەلمىدىم؛ ئوقۇپ بولۇپ كاللامدا ھېچنېمە قالمايدۇ؛ دېگەندەك سۆزلىرىنى تولا ئاڭلايمىز. ئۆزىمىزمۇ كىتاب ئوقۇغاندا – بولۇپمۇ ئىلمىي، نەزەرىيەۋىي، پەلسەپەۋىي ئەسەرلەرنى – راۋان ئوقۇيالماي، تولا مۈدۈرۈپ، پۇتلىشىپ ماڭىدىغانلىقىمىزنى ھېس قىلىمىز. گەرچە كۆزىمىز كىتاب ئوقۇۋاتسىمۇ، مېڭىمىز شۇ ۋاقىتنىڭ ئۆزىدە ھەزىم قىلىپ، كۆزىمىزنىڭ سۈرئىتى بىلەن مېڭىمىزنىڭ سۈرئىتى ماسلاشماي قالىدۇ – دە، شۇنىڭ بىلەن كىتاب ئوقۇش بىزگە نىسبەتەن بىر ئازابلىق پائالىيەتكە ئايلىنىپ قالىدۇ. بىزنىڭ كىتاب ئوقۇپ بولۇپ ھېچنېمە ئوقۇمىغاندەك بوپقېلىشىمىز، داۋاملىق ھازىرلا ئوقۇپ بولغان ئالدىنقى بەتنى ۋاراقلىشىمىز، ماھىيەتتە ئاشۇ ماسلاشماسلىقنىڭ ئالامىتى ھېسابلىنىدۇ. بۇنى ئوقۇش كېكەچلىكى دەپ ئاتاش مۇمكىن. كېكەچلىك نۇتۇقتىلا ئەمەس، ئوقۇشتىمۇ بولىدۇ، ساۋاتلىقلارنىڭ ھەممىسى كىتاب ئوقۇيالمايدۇ. دەل بالىلىقتىكى كىتاب ئوقۇش، كۆپ ئوقۇش بىزنىڭ كەلگۈسىدە ساۋاتلىق كېكەچلەردىن بولۇپ قېلىشىمىزنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

 

مانا بۇ بايانلار بىزگە پەرزەنتلىرىمىزنى كىتاب ئوقۇشقا ئادەتلەندۈرۈشنىڭ نەقەدەر تەخىرسىز، مۇھىملىقىنى سەمىمىزگە سالىدۇ. ئاتا – ئانىلارنىڭ دەرسلىك نەتىجىسىگىلا ئېسىلىپ، بالىلارنى دەرستىن سىرتقى كىتابلارغا قىزىقتۇرماسلىق، بالىلارنىڭ كىتاب ئوقۇشىنى تازا مۇھىم بىلمەسلىك، بالىلارغا قىلىنغان ئېغىر زىيانكەشلىكتۇر. چۈنكى بالىلىقتا چالا قالغان ئوقۇشنى ئادەم كېيىنكى ھاياتىدا مەڭگۈ تولۇقلىيالمايدۇ. مىقداردا تولۇقلىيالىشى مۇمكىن، ئەمما سۈپەتتە تولۇقلىيالمايدۇ. چۆچەك – رىۋايەتلەردىكى ئاجايىپ – غارايىپ ۋەقەلەرنىڭ بالىلىق قەلبىمىزدە پەيدا قىلغان ھاياجانلىق تۇيغۇ – سېزىملىرىنى، چوڭ بولغاندا ئوقۇپ ھېس قىلىش مۇمكىنمۇ؟ چىن تۆمۈر باتۇرنى بالىمىز ئوقۇپ ئالغان تەم بىلەن بىز ئوقۇپ ئالغان تەم ئوخشاش بولامدۇ؟ بالىلارغا كىتاب ئوقۇتماسلىق ئۇلارنىڭ تەسەۋۋۇر قۇشلىرىنى بۇغۇزلىغان بىلەن باراۋەر. ئىنساننىڭ پەرزەنت پەرۋىشى ئۇلارنىڭ مەنىۋى دۇنياسىنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويالىغاندا، ئاندىن، ھايۋانلارنىڭ پەرۋىشىدىن پەرقلىنەلەيدۇ. پەرزەنتلىرىمىزنى كىتابقا يېتەكلەش، دەل ئۇلارنىڭ مەنىۋىي دۇنياسىنى بىرىنچى ئورۇنغا قويغانلىقتۇر.

 

بولۇپمۇ بالىلارغا كىتاب ئوقۇش پۇرسىتى بەرمەيدىغان ھازىرقى مائارىپتا، بالىلىرىمىزنى كىتابقا قىزىقتۇرۇش، كىتاب ئوقۇتۇش ئاتا – ئانىلارنىڭ مۇقەددەس ۋەزىپىسىگە ئايلىنىپ قالدى. ئەگەر بىز بۇ ۋەزىپىمىزنى ياخشى ئادا قىلالمىساق، ھاۋالىگە تاپشۇرۇلغان پەرزەنتلىرىمىزنىڭ بىر ئەۋلات روھى مۇبەددەل ئاينۇقلاردىن بولۇپ چىقىشىدىن گۇمان قىلمىساقمۇ بولىدۇ.

 

خۇلاسە قىلغاندا، تىلنىڭ تەپەككۇرنىڭ قورالى ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت بۇ مۇھىم پاكىت، بىزنىڭ كىتاب ئوقۇش تىلنى تاۋلايدۇ دېگەن ھۆكۈمىمىزنى قۇۋۋەتلەيدۇ، بۇنىڭغا ئەگىشىپ كېلىدىغان يەكۈن شۇكى، پەقەت ۋە پەقەت كىتابنى كۆپ ئوقۇغاندىلا، تىلىمىز مول بولىدۇ، تىلىمىز مول بولغاندىلا تەپەككۇرىمىز كۈچلۈك بولىدۇ.

 

 

③ – كىتاب ئوقۇش لوگىكىلىق تەپەككۇرنى كۈچەيتىدۇ.

 

روشەنكى، لوگىكىلىق تەپەككۇر بىزنىڭ شەيئىي – ھادىسىلەر ئۈستىدە توغرا بىلىشكە ئېرىشىشىمىزدىكى ئەڭ مۇھىم قورال. مەيلى بىز ئېرىشكەن ئۇچۇرلار قانچىلىك كۆپ، ئىشەنچىلىك بولسۇن، ناۋادا توغرا ئۇسۇلدا پىششىقلىنىپ ئىشلەنمىسە، يەنلا بىزنى توغرا بىلىشكە باشلىيالمايدۇ. لوگىكا بىر يۈرۈش قائىدىلىرى ئارقىلىق، تەپەككۇرىمىزنىڭ ئۆز لىنيەسىدىن چەتنەپ كەتمەي، زىددىيەتتىن خالىي ئىزچىللىق بىلەن ئېلىپ بېرىلىشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ. ئېيتىپ ئۆتكىنىمىزدەك، تەپەككۇر بىر جەريان، بۇ جەريان كۆزىتىش، تۈرگە ئايرىش، تەھقىقلەش، ھۆكۈم قىلىش … قاتارلىق ئوخشىمىغان ئەقلىي پائالىيەتلەردىن تەركىپ تاپىدۇ. مانا مۇشۇ ئەقلىي پائالىيەتلەر پەقەت لوگىكىلىق قائىدىلەرگە رىئايە قىلىش ئارقىسىدا، ئاندىن خاتالىقتىن خالىي بولالايدۇ. بۇنىڭدىن مەلۇم بولىدۇكى، ئاددىي ئېيتقاندا، لوگىكا دېگىنىمىز، بىز ئاشۇ تاشقى ئۇچۇر – مەلۇماتلارنى پىششىقلاپ ئىشلەش داۋامىدا، رىئايە قىلىشىمىز زۆرۈر بولغان بىر قاتار قائىدىلەردۇر.

 

بىز كىتاب ئوقۇش داۋامىدا، بىز داۋاملىق ئاپتورنىڭ تەپەككۇر جەريانى بىلەن ئۇچرىشىمىز. ئۇلارنىڭ شەيئىلەر ھەققىدىكى ئوي – پىكىرلىرى، چىقارغان خۇلاسە – يەكۈنلىرىنى ئۇچرىتىمىز. مۇشۇ داۋامدا، گەرچە بىز لوگىكىنى مەخسۇس ئوقۇمىساقمۇ، بىلىپ – بىلمەي لوگىكا سەزگۈرلۈكىمىز يېتىلىدۇ. ئوقۇۋاتقان مەزمۇنلار ئەقىلگە ئۇيغۇنمۇ ئەمەسمۇ؟ ھۆكۈملەر پۇت تىرەپ تۇرالامدۇ – يوق؟ يەكۈنلەرنىڭ دەلىل ئىسپاتلىرى يېتەرلىكمۇ ئەمەسمۇ؟ … دېگەندەك سوئاللارنى ئۆزىمىزدىن سوراشقا ئادەتلىنىمىز. بۇ خىل سوئاللار كىتاب ئوقۇش داۋامىدا ئۆزلىكىدىن تاماملىنىدىغان تەپەككۇر مەشىقىدۇر. بولۇپمۇ، ئەدەبىي ئەسەرلەرگە قارىغاندا، پەلسەپەۋىي، ئىلمىي ئەسەرلەرنى كۆپ ئوقۇشنىڭ لوگىكىلىق تەپەككۇرىمىزنىڭ  يېتىلىشىدە، ئالاھىدە مۇھىم رولى بار. چۈنكى لوگىكا بۇ خىل ئەسەرلەرنىڭ جېنى ھېسابلىنىدۇ. بۇلاردىن شۇنداق خۇلاسە چىقىرىش مۇمكىنكى، كۆپ كىتاب ئوقۇيدىغانلارنىڭ لوگىكىلىق تەپەككۇرى، ئاز ئوقۇيدىغان ئادەملەرنىڭكىدىن كۈچلۈك بولىدۇ. چۈنكى كۆپ كىتاب ئوقۇيدىغانلار ئاز ئوقۇيدىغان ياكى ئوقۇمايدىغانلارغا قارىغاندا، لوگىكا مەشىقىنى كۆپ قىلىدۇ. بەدەنلا ئەمەس، مېڭىمۇ مەشىققە مۇھتاج.

 

مېنىڭ بۇ يەردە لوگىكىلىق تەپەككۇرنى ئالاھىدە تەكىتلىشىمدىكى مۇھىم سەۋەب، لوگىكىنىڭ ئەسلى مۇھىملىقىلا ئەمەس، بەلكى لوگىكىلىق تەپەكۇرنىڭ نۆۋەتتە بىز ئۈچۈن پەۋقۇلئاددە مۇھىم بولۇۋاتقانلىقىدا. مەن شۇنداق قارايمەنكى، ئۇيغۇرلار ھازىر ئېغىز لوگىكىسىزلىك ئاپىتىگە مۇپتىلا. گەرچە بۇ بىر تومتاقلا ھۆكۈم بولسىمۇ، مەن بۇنى بىزنىڭ ئومۇمىي تەپەككۇر رېئاللىقىمىزنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرەلەيدۇ دەپ قارايمەن.

 

بىز ھەركۈنى سانسىزلىغان لوگىكىسىز پىكىرلەرنىڭ قورشاۋىدا ياشاۋاتقان بولغاچقا، شۇنداقلا بۇ خىل ھالەت داۋاملاشقىلى بەك ئۇزۇن بولغاچقا، بىز بۇ كېسەلنى ھېس قىلالمايدىغان دەرىجىگە يەتكەن، كاللىمىز پۇت دەسسەپ تۇرالمايدىغان، بىر – بىرىگە زىت ھۆكۈم – خۇلاسىلەرگە توشۇپ كەتكەن. ئاخشىمى بىر سورۇندا بىرى ئۇيغۇرلار ھۇرۇن دەپ سۆزلىسىمۇ باش لىڭشىتساق، ئەتىسى بىراۋدىن ئۇيغۇرلارنىڭ ئەمگەكچان، تىرىشچان مىللەت ئىكەنلىكى ھەققىدىكى ۋەزلەرنى ئاڭلىغاندا ئۇنىڭغىمۇ قايىل بولىمىز. بىر مەھەللە ياكى بىر شەھەردە ئەمەس، بىر دۆلەتتە ھەپتە ساياھەت قىلىپ كىرىپلا، شۇ دۆلەت خەلقىنىڭ ئىللەت – خىسلەتلىرى ھەققىدە كەسكىن ھۆكۈملەر بىلەن سۆزلەيمىز، ئۇ دۆلەتلەرنىڭ ئىختىسادىي – مەدەنىيىتى، سىياسىي ۋەزىيىتى ھەققىدە مۇتەخەسىسلەر كەبى سۆلەيمىز. ۋەھالەنكى، ئاشۇ ھۆكۈملەرنى شۇ دۆلەتتىكى كەسپىي مۇتەخەسىسلەرمۇ ئالدىراپ چىقىرالماسلىقى مۇمكىن. ھۆكۈم – خۇلاسىدە دەلىل – پاكىتقا ئېتىبار بەرمەسلىك؛ دەلىللەرنىڭ مەنبەسىنى سۈرۈشتە قىلماسلىق؛ ئاڭلىغانلا گەپكە ئىشىنىپ سۆزلەپ يۈرۈش؛ قارىقويۇق ئىشىنىش ۋە قارىقويۇق رەت قىلىش؛ نوپۇزغا بىر بولسا مۇتلەق چوقۇنۇش، بىر بولسا مۇتلەق رەت قىلىش؛ ھەممىدىن گۇمان قىلىش ياكى ھېچنېمىدىن گۇمان قىلماسلىق؛ … ساناپ كەلسەك بەك كۆپ. مانا بۇلارغا بىز كۈندە دېگۈدەك ئۇچراپ تۇرىمىز ۋە ئۆزىمىزمۇ سادىر قىلىپ تۇرىمىز. مۇشۇلارنىڭ ھەممىسى لوگىكىغا نامراتلىقنىڭ ئاسەرەت – ئالامىتىدۇر. لوگكىسىزلىق، ئاددىي تىل بىلەن ئېيتقاندا، دۆتلۈك، ھاماقەتلىك دېگەنلىكتۇر. بۇ كېسەلنىڭ ئالامىتى ئاۋامدىلا ئەمەس، ئەجەللىك يېرى، بىزنىڭ ئىلىمدارلىرىمىزنىڭ ئەسەرلىرىدىمۇ كۆپ ئۇچرايدۇ. لوگىكىسىز كىشىلەر ھەق – ناھەقنى؛ توغرا – خاتانى ئايرىيالمايدۇ؛ پاكىت بىلەن قاراشنى؛ تەسرات بىلەن تەتقىقاتنى؛ ئاسان بىلەن قىيىننى؛ مۇھىم بىلەن جىددىينى پەرقلەندۈرەلمەيدۇ. ئۆزىنى دائىم گاھى پىل، گاھى قىل ئويلاپ قالىدۇ.…

 

قىسقىسى، لوگىكىسىزلىق كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئاقىۋەت ئىنتايىن خەتەرلىك ۋە ئەجەللىك. لوگىكىسىزلىق دېگىنىمىز، توغرا تەپەككۇر قىلالماسلىق دېگەنلىك بولۇپ، توغرا تەپەككۇر قىلالمايدىغان ئادەم توغرا بىلىشكە ئېرىشەلمەيدۇ. چۈنكى توغرا بىلىش توغرا تەپەككۇرنىڭ نەتىجىسى. بۇنداق بولغانىكەن، توغرا بىلىشكە ئېرىشەلمىگەن ئادەملەر توغرا ھەرىكەت قىلالمايدۇ، توغرا ھەرىكەت قىلالمىغانلار غەلىبىگە ئېرىشەلمەيدۇ. دېمەك، ھەرقانداق بىر بىلىش، مۇئەييەن بىر ھەرىكەتكە يېتەكچىلىك قىلىدۇ. ئىنساننىڭ بىلىمگە ئېرىشىشىدىن مەقسەت، شۇ بىلىم يېتەكچىلىكىدە ئۆزىگە پايدىلىق بىر نەتىجىگە ئېرىشىشتۇر. بۇنىڭدىن، بىز غەلىبىنىڭ شەرتى توغرا بىلىش ئاساسىدا توغرا قىلىش دېگەن خۇلاسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرالايمىز، يەنە بىر قەدەم ئىلگىرىلەپ پىكىر يۈرگۈزسەك توغرا بىلىشنىڭ لوگىكىلىق تەپەككۇرنى شەرت قىلىدىغىنىنىمۇ بىلەلەيمىز. بەلكىم تۆۋەندىكى سېخىما بۇنى چۈشىنىشلىكرەك ئىپادىلىيەلىشى مۇمكىن:

 

لوگىكىلىق تەپەككۇر ← كىتاب ئوقۇش ← غەلىبە ← توغرا ھەرىكەت ← توغرا بىلىش← لوگىكىلىق تەپەككۇر.

 

④ – كىتاب ئوقۇش تەپەككۇرنى ئىزچىل ئادەتكە ئايلاندۇرىدۇ.

 

باشتا قەيت قىلغىنىمىزدەك، تەپەككۇرنىڭ ئۆزى بىز ئاڭلىق، مەقسەتلىك ئېلىپ بارىدىغان بىر جەريان، بۇنداق بولغىنىدەك ئۇ بىزدىن ئادەتلىنىشى، داۋاملىق تۈردە تەكرارلاشنى تەلەپ قىلىدۇ. شۇندىلا، تەپەككۇر بىزنىڭ دائىملىق ئادىتىمىزگە ئايلىنىدۇ. كىتاب ئۆزىدىكى مول مەلۇمات، قىزىقارلىق ۋەقە، جانلىق پېرسوناژ، چوڭقۇر ھېكمەتلەر بىلەن بىزنى داۋاملىق ئويلىنىشقا، تەپەككۇر قىلىشقا غىدىقلاپ تۇرىدۇ. ئۆزىمىزمۇ شۇنى ھېس قىلالايمىزكى، كىتاب ئوقۇشنىڭ ئۆزى، ماھىيەتتە ئۆز –ئۆزىمىز بىلەن دىيالوگ ئېلىپ بېرىش جەريانىدۇر. مانا بۇ دىيالاۇگ دەل تەپەككۇرنىڭ ئۆزىدۇر. كىتاب ئوقۇپ باققان ھەر قانداق بىر ئادەم بۇنداق كەچۈرمىشنى ئېنىق ھېس قىلالايدۇ. بەلكىم بەزى كىشىلەر بىز كىتاب ئوقۇپ تەپەككۇرغا ئادەتلىنىمىز دەپ يۈرمىسەكمۇ، تۇرمۇش، خىزمەت، سودا – سېتىقلىرىمىزدا بىز ئويلىنىدىغان سان – ساناقسىز مەسىلىلەر يېتىپ ئاشىدۇ دەپ ئويلىشى مۇمكىن. ئەپسۇسكى، ئۆزىمىزگە بۇنداق تەسەللىي بېرىپ ئالداش، بىر ھاماقەتلىكتىن باشقا بىر نەرسە ئەمەس. كىتاب قوزغاتقان تەپەككۇر بىلەن، كۈندىلىك ئۇششاق ئىشلار قوزغاتقان ئوينىڭ ئارىسىدا، سۈپەت – دەرىجە جەھەتتىن زور پەرق بار. بىز تۇرمۇشتىكى بۇ خىل ئۇششاق ئىشلار ھەققىدە باش قاتۇرۇشنى تەپەككۇر قىلىش دەپ ئاتىمايمىز، بەلكى ئويلىنىش دەپ ئىپادىلەيمىز. تەپەككۇر ئادەم ئاڭلىق ھالەتتە تاماملايدىغان مەقسەتلىك ئەقلىي پائالىيەت، كېيىنكىسى بولسا، بىزدە مەلۇم دەرىجىدە رېفلىكىسقا ئوخشاپ كەتكەن، ئىختىيارسىز تاماملىنىدىغان ئەقلىي پائالىيەت. بۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، مەن بۇ يەردە تەشەببۇس قىلىۋاتقان تەپەككۇر ئادىتى، ھەرگىزمۇ بىزنىڭ كۈندىلىك ئوي – خىياللىرىمىز ئەمەس، بەلكى مۇئەييەن ئوبيېكت ھەققىدە مەقسەتلىك، ئاڭلىق ئېلىپ بېرىلىدىغان ئويلىنىشتىن ئىبارەتتۇر. كىتاب ئوقۇش بولسا بىزنى ئاڭلىق تەپەككۇرغا يېتەكلەيدۇ، بىز يولۇققان شەيئىي، ھادىسىلەردىن ئاتلاپلا ئۆتۈپ كەتمەستىن، ئۇلار ھەققىدە ئەستايىدىل پىكىر يۈرگۈزىدىغان، مەسىلىلەرنى ھەقىقىي تېگى – تەكتىدىن چۈشىنىشنى ئىستەيدىغان، داۋاملىق ئۆز – ئۆزىمىزدىن سوئال سوراپ تۇرىدىغان بىر تەپككۇر ئادىتىنى يېتىلدۈرەلەيدۇ. شۇڭلاشقا، ئوخشاش ئۇچۇرنىڭ تەپەككۇر ئادىتىگە ئىگە ۋە ئىگە ئەمەسلەر ئۈچۈن قىممىتى ئوخشاش ئەمەس. نيۇتۇن دەۋرىگە قەدەر سانسىزلىغان كىشىلەرنىڭ بېشىغا ئالما – نەشپۈتلەر چۈشكەن بولغىيدى، ئەمما بۇ نيۇتۇنغا نىسبەتەن بىر دەۋر بۆلگۈچ ئىلمىي بايقاشنىڭ يىپ ئۇچى بولدى. بىز بۇنى ھەرگىزمۇ نيۇتۇننىڭ ئەسلىدىكى بىلىم ئاساسى ۋە پىكىر قىلىش ئادىتىدىن ئايرىپ قارىيالمايمىز.

 

ئادەمنىڭ جىسمانىيىتى چېنىقىشقا مۇھتاج بولغىنىدەك، مېڭىمۇ چېنىقىشقا مۇھتاج. مېڭىگە نىسبەتەن كىتاب ئوقۇش ئەڭ ياخشى چېنىقىش ھېسابلىنىدۇ. بىز باشتا تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن ساۋاتلىق كىتاب كېكەچلىرىنىڭ مېڭىسى دەل موشۇنداق ھېنىقىشنى بېشىدىن ئۆتكۈزمىگەن، ياكى يېتەرلىك بولمىغان. بىزگە بېرىلگەن ھەر قانداق نەرسىنىڭ گەدىنىمىزدە ھەققى بار. ھەقىقەتنى كۆرمىگەن كۆزلەر، ئاڭلىمىغان قۇلاقلار، تەپەككۇر قىلمىغان مېڭىلەر ئۆز ھەققىنى ئۆزى دەپسەندە قىلغان خىيانەتچىدۇر. ھەر ئادەمنىڭ ماقامى تەپەككۇرى بىلەن يارىتىلىدۇ. تەپەككۇرگە ئادەتلەنگەن ئادەم بىلەن ئادەتلەنمىگەن ئادەم تامامەن ئىككى ماقام، ئىككى دۇنيادا ياشايدۇ. قۇرئاندىكى: «بىلگەنلەر بىلەن بىلمىگەنلەر باراۋەر بولامدۇ« (زۇمەر سۈرىسى 9 – ئايەت) دېگەن ئايەتنى تەپەككۇر قىلىدىغانلار بىلەن تەپەككۇر قىلمايدىغانلار باراۋەر بولامدۇ؟ دەپمۇ شەرھىيلەش مۇمكىن. ئەگەر تەپەككۇرنى كىتابقا باغلىغىنىمىزدا، بۇ ئايەتنى يەنە كىتاب ئوقۇيدىغانلارب بىلەن ئوقۇمايدىغانلار باراۋەر بولامدۇ؟ دەپ شەرھلەش ھەم مۇمكىن. كۆز ئالدىمىزدىكى دۇنيا رېئاللىقمۇ بىلىدىغانلار بىلەن بىلمەيدىغانلارنىڭ ھەقىقەتەن باراۋەر ئورۇندا ئەمەسلىكىنى، بىلىدىغانلارنىڭ ھاكىم، بىلمەيدىغانلارنىڭ مەھكۇم ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ تۇرۇپتۇ. ئىنسان بىلىش بىلەن ھاكىم، بىلمەسلىك بىلەن مەھكۇم بولىدۇ.

 

تېمىغا قايتىپ كەلسەك، مېنىڭ تەپەككۇر ئادىتىنى شۇنچە كۈچەپ تەكىتلىشىمنىڭ سەۋەبى شۇكى، بىز ھازىر ئومۇميۈزلۈك تەپەككۇر ئېرىنچەكلىكىگە مۇپتىلا. بىزنىڭ بارلىق پائالىيىتىمىزدىن بۇنىڭ ئىپادىسىنى كۆرگىلى بولىدۇ. بىز مەسىلىەرنى تېخىمۇ ئىنچىكە بۆلەكلەرگە پارچىلاپ ئانالىز قىلىشتىن ئېرىنىمىز، مەسىلە – ھادىسىلەر ھەققىدە تۈزۈك ئويلانمايلا پومىداقلاپ خۇلاسە چىقىرىمىز. چىگىش مەسىلىەردىن ئۆزىمىزنى قاچۇرىمىز. تەپەككۇر ئادىتىگە ئىگە ئەمەس كىشىلەر ئۈچۈن، قىلنى قىرىققا يېرىپ پىكىر يۈرگۈزۈش، ئەتراپلىق ئىنچىكىلەش ناھايىتى زېرىكىشلىك، مۈشكۈل بىر ئىش بولۇپ تويۇلىدۇ. ۋەھالەنكى، ئەقلىمىزنى لال قىلىۋاتقان يۇقىرى تېخنىكىلىق مەھسۇلاتلار، ئىلىم – پەن نەتىجىلىرى، كەشپىياتلار، دۆلەتلەرنىڭ سىياسەت – ئىستاتېگىيەلىرى بىزنىڭ تەسەۋۋۇرىمىزغا سىغمايدىغان ئەنە شۇنداق ئىنچىكىلىك، ئەستايدىللىقنىڭ نەتىجىسىدۇر.ھازىر دائىم ئابستراكت، شۇئارسىمان ئۇلۇغ ھەقىقەتلەرنى توۋلاۋاتىمىز، ئەمما ئەنە شۇ ھەقىقەتلەرنى ئەمەلىيلەشتۈرىدىغان كنكرېت قەدەم – ئۇسۇللارغا كەلگەندە دەرھال بېشىمىز ئاغرىيدۇ، ئەپلەپ – سەپلەپ ئۆتۈپ كېتىمىز. ماھىيەتتە، مەسىلىنىڭ جېنى دەل مۇشۇ يەردە. بىز تۈزۈك پىكىر يۈرگۈزمەستىنلا، دەرھال بىر توغرا خۇلاسىگە ئېرىشىشىنى خام – خىيال قىلىمىز. ئەپسۇسكى، جاھاننىڭ قانۇنىيىتى بۇنداق ئەمەس. كونكرېت ئۇسۇل، قەدەم – باسقۇچلارغا كەلگەندە، شۇئارۋاز ھەقىقەتچىلەرنىڭ دەسمايىسى دەرھال غالتەككە چىقىدۇ. ھەرقانداق ئىشتىكى كونكرېتلىق، ماھىيەتتە زېرىكمەي، ئېرىنمەي پىكىر يۈرگۈزۈش، توختاۋسىز جاھىللىق بىلەن تەپەككۇر قىلىشتىن كېلىدۇ. كونكرېتلاشتۇرۇلمىغان نەرسىنى ئىجرا قىلغىلى بولمايدۇ. ئىجرا قىلىنمايدىغان ھەقىقەتنى توۋلاپ يۈرۈشنىڭ بىزنىڭ بەزى پىسخىك ئېھتىياجلىرىمىزنى قاندۇرۇشتىن بۆلەك ھېچنېمىگە پايدىسى بولمايدۇ. مۆلچەر، تەخمىنگىلا تايىنىپ ئىش قىلىش، ھەممە نەرسە مىقدارلىشىۋاتقان بۈگۈنكى دۇنياغا ماس كېلىدىغان ئۇسۇل ئەمەس. تەپەككۇر ئادىتى بولغاندىلا، بىز مەسىلىەرنىڭ مۇرەككەپلىكىدىن قورقۇپ كەتمەستىن، ئۇنىڭغا سوغۇققانلىق بىلەن يۈزلىنەلەيمىز، ئۆزىمىزنىڭ خۇلاسە – يەكۈنلىرىنى ئىنچىكە، مىقدارلىق ئانالىز ئۈستىگە قۇرالايمىز.ھالبۇكى، بۇ ئادەت ئىزچىل كىتاب ئوقۇش بىلەن شەكىللىنىدۇ ۋە كۈچىيىدۇ. كىتاب ئوقۇشنىڭ مېنىڭچە ئەڭ ماھىيەتلىك رولى، مەلۇماتىمىزنى موللاشتۇرۇشلا بولماستىن، بەلكى بىزنى ئاكتىپ، ئىزچىل تەپەككۇر ئادىتىگە ئىگە قىلىشتا. كىتاب ئوقۇيدىغان كىشىلەرنىڭ بىلمەيدىغىنى ئەلۋەتتە بولىدۇ، ئەمما بىلمەيدىغىنى ئاز بولىدۇ. چۈنكى ئۇلار تەپەككۇردىن ئېرىنمەيدۇ، جاۋابنى نەدىن، قانداق تېپىشنى بىلىدۇ.

 

ئەلۋەتتە، كىتاب ئوقۇشنىڭ تەپەككۇرغا كۆرسىتىدىغان تەسىرى ھەرگىزمۇ يۇقاردا بايان قىلىنغان تۆت نۇقتىدىلا چەكلەنمەيدۇ. بۇ پەقەتلا مېنىڭ ئويلىغانلىرىم، ئوقۇرمەنلەر چوقۇم باشقا تەرەپلىرىنىمۇ ھېس قىلالايدۇ

 

خاتىمىگە ئۆتۈشتىن بۇرۇن، بەزى كىشىلىرىمىزدىكى كىتابتىن ئۆزىنى بىھاجەت ساناشتەك بىچارە ھاكاۋۇرلۇق ھەققىدە سەل تەگەشكە توغرا كېلىدۇ. كىتاب ئوقۇش ئوقۇغۇچى، يازغۇچى ياكى كادىر – زىيالى ۋە ياكى ئالەم تەتقىقاتچىنىڭ ئىشى دەپ قاراش، ئادەمنىڭ ئىچىنى ئاغرىتىدىغان ئىپتىدائىي دۆتلۈك ھېسابلىنىدۇ. ئەمما بۇ دۆتلۈك ئارىمىزدىكى خېلى كىشىلەردە تېپىلىدۇ، مۇۋەپپەقىيەت قازىنىشتا ئارقا كۆرۈنۈش، مۇناسىۋەت بىلىم – ئىقتىداردىن ئالدىنقى ئورۇندا تۇرىدىغان غەيرىي نورمال ئىجتىمائىي قورۇلمىغا ئىگە جەمئىيەتتە بىلىمنىڭ سەل قارىلىشى، تەبىئىي تۈردە كىتابنىڭ سەل قارىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. بىزدە ھۈنەرۋەنلەر كىتاب بىلەن نېمە ئىشىم دەپ ئويلايدۇ، دۇكانچى دۇكىنىنى ئېچىشتا كىتابقا مۇراجىئەت قىلمايدۇ، ئاتا – ئانىلار بالىلىرىنى كىتاب ئوقۇپ تەربىيەلىمەيدۇ، كارخانىچىلار بولسا ئالدىراشلىقىنى كىتاب ئوقۇماسلىقىنىڭ باھانىسى قىلىشتىن ئۇيالمايدۇ. ھەتتا كىتاب ئوقۇشقا داۋاملىق ئېھتىياجى چۈشۈپ تۇرىدىغان ئوقۇتقۇچىلارمۇ كەسىپنىڭ سىرتىدا كىتاب كۆرۈپ كەتمەيدۇ.… ئۇنداقتا مۇنۇ سوئاللارغا قانداق جاۋاب بېرىش مۇمكىن؟

 

ھۈنەرۋەن ھۈنىرىنى تېخىمۇ ۋايىغا يەتكۈزۈپ قىلىشتا، بىلىمگە مۇھتاج بولمامدۇ؟

 

دۇكان ئېچىش بىلىم تەلەپ قىلمامدۇ؟ كارخانا باشقۇرۇشچۇ؟ بالا تەربىيەلەشچۇ؟…

 

ئەلۋەتتە، ھېچكىم بۇ سوئالغا مۇھتاج ئەمەس دەپ جاۋاب بەرمەيدۇ، دېمەك، بىلىمنى ئېتراپ قىلغانكەنمىز، كىتاپ ئوقۇشنىڭ زۆرۈرلۈكىدىنمۇ ئېتراپ قىلغان بولىمىز. ئەمما بىلىمنى ئېغىزىمىزدا مۇھىم دەپ قويۇپ، ئەمەلىيەتتە كىتاب ئوقۇمايدىغان رېئاللىقىمىز بىر مەسخىرىلىك زىددىيەتنى ھاسىل قىلىدۇ. سۇغا تەشنا ئادەمنىڭ بۇلاقنى ياقتۇرماسلىقى پەقەت شۇ كىشىدىكى نادانلىقنى ئېچىپ بېرىدۇ، خالاس.

 

بۈگۈنكى كۈندە، ئىلىم چۈشەندۈرمەيدىغان، جاۋاب بەرمەيدىغان تېما، مەسىلىلەر يوق دېيەرلىك ( بۇ ھەرگىزمۇ ئىلىم – پەن ساھەسىدە ھەممە سىرلارغا جاۋاب تېپىپ بولدى دېگەنلىك ئەمەس). يۇقارقىدەك دۇكان ئېچىش، ھۈنەر – كەسىپ، كارخانا باشقۇرۇش، پەرزەنت تەربىيەسى دېگەندەك ئاللىبۇرۇن مۇكەممەل كەسپىي پەنلىرى شەكىللىنىپ بولغان ئىشلارنى قويۇپ تۇرايلى، چامادانغا نەرسە – كېرەكلەرنى قانداق قاچىلاش، گالىستۇكنى قانداق تاقاش، … دېگەنگە ئوخشاش مۇشۇنداق ئۇششاق – چۈششەك ئىشلار توغرىلىقمۇ مەخسۇس تەتقىقات ئەسەرلىرىنى ئۇچرىتالايمىز. بىز ئۇچراۋاتقان ھەرقانداق چوڭ – كىچىك ئىش ئىلىم يۈكسەكلىكىدە مۇئامىلە قىلىنىۋاتىدۇ، ھەر بىر مەسىلىگە مۇناسىۋەتلىك پەنلەردىن جاۋاب ئىزدىلىۋاتىدۇ، ھالبۇكى، بىز پەقەت مىراس تەجرىبە، تەبىئىي ئەقىل – زېرەكلىكىمىزگە تايىنىپلا ئىش كۆرۈپ كېلىۋاتىمىز. مەسىلىلەرگە دۈچ كەلسەك، ئاۋال كەسپىي پەنلەرگە مۇراجىئەت قىلىدىغان ئەقەللىي ساپامۇ بىزدە تېخى يېتىلگىنى يوق. گەرچە ئەقىل، زېرەكلىك ئىنتايىن مۇھىم ئامىل بولسىمۇ، ئۇنىڭغا بىلىمنىڭ قوشۇلماسلىقى ئەقىلنىڭ رول ئوينىيالايدىغان دائىرىسىنى تارايتىپ، چېكىنى تۆۋەنلىتىپ قويىدۇ. ئەقىللىق بىر ئادەم يۈزبېشى بولالىشى مۇمكىن. ئەمما مۇناسىۋەتلىك كەسپىي بىلىملەرنى ئىگەللىگەندىلا، ئاندىن گېنرال بولالىشى مۇمكىن. ئەقىللىق بىر سودىگەر بىر دوكاننى گۈلدەك ئاچالىشى مۇمكىن، ئەمما دۇكان ئۈچ بولسىچۇ؟ ئوتتۇر بولسىچۇ؟ ئۈچ ئادەمنى باشقۇرالىشى مۇمكىن، ئوتتۇز ئادەمنىچۇ؟ بىر دۇكاننىڭ ھېسابىنى تۇتالىشى مۇمكىن، ئون دۇكان، ئوتتۇز دۇكاننىڭچۇ؟ بۇلارنى نوقۇل زېرەكلىك بىلەنلا ھەل قىلغىلى بولمايدۇ. كەسپىي بىلىملەرگە مۇراجىئەت قىلماي ئامال يوق. ئادەم دائىم كىچىك، ئاددىي ئىشلارنى قىلالىغاندىكى ئەقىل – پاراسىتىدىن مەست بولۇپ، ئۆزىگە ئالدىنىپ قالىدۇ، ئىستىداتىنى ئاتۇق مۆلچەرلەپ قويىدۇ. ھەرقانداق ئەقىللىق كىشىنىڭ كۆتۈرەلەيدىغان چېكى بار، شۇ چەكتىن ئاشقاندا، بىلىم قوشۇلمىغاندا، ئۇ ئەقىللىق كىشىلەرگىمۇ ئوكسىگېن يېتىشمەسلىككە باشلايدۇ. ئۆز – ئۆزىگە داۋاملىق بىلىم بىلەن ئېنىرگىيە تولۇقلاپ تۇرالايدىغان كىشىلەرلا ھەرقانداق ۋاقىتتا مەسىلىنى توغرا چۈشىنەلەيدۇ ۋە لايىق بىر چارە تاپالايدۇ. مانا بۇ دەل توختاۋسىز كىتاب ئوقۇشتىن كېلىدۇ. كېسىپ ئېيتىمەنكى، بۈگۈنكىدەك، ئوقۇش مىسلىسىز قولايلاشقان بىر دەۋردە، سىز مەيلى ئوقۇغۇچى بولۇڭ ياكى ھۈنەرۋەن – كاسىپ، سودىگەر – كارخانىچى بولۇڭ، ياكى ئائىلە ئايالى بولۇڭ كىتاب ئوقۇماسلىققا ھېچقانداق ئۆزرىڭىز يوق.

 

خاتىمە:

 

بىر مىللەت مەيلى كىرىزىس ئىچىدىكى ۋاقتىدا ياكى كىرىزىستىن قۇتۇلغاندىن كېيىن بولسۇن، ئىسلاھات روھى مەزكۇر مىللەت ھاياتىي كۈچىنىڭ جېنى ھېسابلىنىدۇ. ئىسلاھات روھىدىن ئايرىلغان مىللەت ھالاكەت يولىغا ماڭغان بولىدۇ. ئىنسانلارنىڭ تۇرمۇش قاتلىمى كۆپ خىل بولغاچقا ئىسلاھ قىلىشقا تېگىشلىك ساھەلەر بىرلا بولمايدۇ، بىز مائارىپنى ئىسلاھ قىلىش لازىم، ئىقتىسادىي ئىسلاھات، قانۇن ئۆزگەرتىش، تۈزۈلمە ئىسلاھاتى… دېگەندەك سۆزلەرنى تولا ئاڭلاپ كەتكەن. بۇ يەرلەردە تىلغا ئېلىنغان ئىسلاھات مەزكۇر ساھەلەردىكى نورمال تەرەققىياتقا توسالغۇلۇق قىلىۋاتقان ئامىللارنى ئۆزگەرتىپ، يېڭى چارىلەرنى ئوتتۇرىغا قويۇشنى كۆرسىتىدۇ. ساھەنىڭ مۇھىملىقىنىڭ ئوخشىماسلىقى بىلەن ئىسلاھاتنىڭ تەرتىپىدىمۇ پەرق بولىدۇ. بەزى دۆلەتلەر ئاۋال ئىقتىسادىي تۈزۈلمىسىنى ئىسلاھ قىلىشى مۇمكىن. بەزى دۆلەتلەر بولسا مائارىپ ئىسلاھاتىنى باش ئورۇنغا قويۇشى مۇمكىن، ئەمما ھەممىسىگە ئورتاق بولغان بىر مۇھىم ساھە بار، بۇ ساھە ئىسلاھ قىلىنماي تۇرۇپ، باشقا ساھەلەرنى ئىسلاھ قىلىشى مۇمكىن بولمايدۇ. بۇ بولسىمۇ ئاڭ ئىسلاھاتىدۇر. چۈنكى ئاڭ ئۆزگەرگەندىلا، ئىنساننىڭ ھەرىكىتى، دۇنيا قەارىشى ئۆزگىرىدۇ، ئۆزىگە، دنياغا يېڭى بىر نەزەر بىلەن قارايدۇ. ئاڭدىكى ئىسلاھات بولىسا مېڭىمىزنىڭ يېڭى ئۇچۇرلار بىلەن كۆپلەپ ئۇچرىشىشى ئارقىلىق ئىشقا ئاشىدۇ. مانا بۇ تەبىئىي تۈردە كۆپلەپ ئوقۇشنى تەقەززا قىلىدۇ.

 

ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ گۈللىنىش تارىخىغا نەزەر سالغىنىمىزدا، ئاقارتىشنىڭ ھەر قايسى گۈللىنىش ھەرىكەتلىرىدىكى ئورتاق ھادىسە ئىكەنلىكى كۆزىمىزگە چېلىقىدۇ. ئىسلاھاتنىڭ مۇھىم بىر شەكلى بولغان ئاقارتىش ھەرىكىتى ئىچىدە ئوقۇش ئەڭ ماھىيەتلىك ئورۇن تۇتىدۇ. بىز ئىتالىيەدىكى ئەدەبىيات – سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىشى، سانائەت ئىنقىلابى، ياپونىيىدىكى يېڭىلىققا كۆچۈش، جۇڭگودىكى يېڭى مەدەنىيەت ھەرىكىتى دېگەنلەتنى مىسالغا ئالمىغاندىمۇ، ئۆز تارىخىمىزدىكى ئابدۇقادىر داموللامنىڭ، مەمتىلى ئەپەندىلەرنىڭ ئىسلاھات ھەرىكىتىگە نەزەر سالغىنىمىزدا، ئۇلارنىڭمۇ ئىشنى ئوقۇشتىن باشلىغانلىقىنى كۆرىمىز. ھەتتا، ھەممىمىز بىلگىنىمىزدەك، مۇھەممەد پەيغەمبەرگە تۇنجى چۈشكەن ئىسلاھات چاقىرىقىمۇ «ئوقۇ!» (سۈرە ئەلەق 1 – ئايەت)دىن باشلانغان، ئوقۇشنى پەرز قىلغان. بۇ دىننىڭ ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ ئوقۇشتا باشقىلارنىڭ كەينىدە قېلىشى، ئۇلارنىڭ مەھكۇملۇقىنىڭ سەۋەبىنى مەلۇم نۇقتىدىن ئىما قىلسا، يەنە ئۆز نۆۋىتىدە ئۇلارنىڭ ئۆز دىنىغا قىلىۋاتقان ئاسىيلىقىنىڭ بىر پاكىتى سۈپىتىدە كۆزگە تاشلىنىدۇ.

 

قىسقىسى، بۈگۈنىمىزدە كىتاب ئوقۇش ھەر بىر ئۇيغۇرغا نىسبەتەن تۇز كەبى مۇھىمدۇر. كىتابنى تەرك ئېتىش، نادانلىقنى دوست تۇتقانلىقتۇر. بىزنىڭ ئەقلىمىز ئويغانماي تۇرۇپ، تەپەككۇرىمىز قۇۋۋەت تاپماي تۇرۇپ، ھېچبىر ئىشىمىزدا نەتىجە قازىنالمايمىز. شۇنداق دەيمەنكى، كىتابسۆيەرلىك ئەڭ ياخشى مىللەتسۆيەرلىكتۇر.

 

          شىنجاڭ ياشلىرى 2016-يىللىق 4-سان مەردانە (سۆزلىشىش) 08:32, 22 مارت 2024 (UTC)

كىتاب ۋە كىشەن (ھېكايە)

كىتاب ۋە كىشەن

(ھېكايە)

ئابدۇسەمەد

ھەممە ياقتا ھۇۋشىۋاتقان رەھىمسىز شىۋىرغان خۇشاللىقنىڭ ھۇزۇرىنى ئاللىبۇرۇن ئۇنتۇپ كەتكەن بۇ مەھەللە خەلقىنىڭ ياداڭغۇ ۋە روھسىز تەنلىرىگە ئاچچىق سانجىلماقتا؛ مۇدھىش قارا بۇلۇتلار ئاي يورۇقىنى توسۇپ، مەھەللە ئاسمىنىنى زۇلمەت پۈركەنجىسى بىلەن قاپلاپ، تولىمۇ ۋەھىمىلىك بىر تۈسكە مەھكۇم قىلماقتا؛ قاياقلاردىدۇر «ماڭە! ماڭ دەيمەن!» دەپ قوپال ۋارقىراۋاتقان ئاۋازلار، «مېنى قويۇۋېتىڭلار! مېنى قويۇۋېتىڭلار!» دەپ توۋلاۋاتقان بىر ئايالنىڭ ئېچىنىشلىق نالىسى، «مېنى نېمە قىلساڭلار مەيلى، ئايالىمنى قويۇپ بېرىڭلار! مانا مېنى تۇتۇڭلار!» دەپ تىركىشىشلەر، «ئانا! ئانا!» دەپ توۋلاۋاتقان يۈرەكنى ئەزگۈدەك دەردلىك پەريادلار بۇنى ئاڭلاپ تۇرۇۋاتقان ھەربىر كىشىنىڭ قەلبىگە قورقۇنچ ۋە تىترەك ئولاشتۇرماقتا ئىدى. لېكىن ئەپسۇس! ھەردائىمقىدەك، بۇنىڭغا جۈرئەتلىك ھالدا قارشى تۇرالايدىغان ھېچكىم چىقمايتتى. پەقەت قايسىبىر ئۆينىڭ بۇلۇڭىدا بىر شائىر قەغەز يۈزىگە مۇنۇ مىسرالارنى يېزىپ ئولتۇرۇۋاتاتتى:

جۇت زىمىستان ۋەھمە ئەيلەپ چاچتى شالىن ھەر تامان،

شۇل زىمىستان ۋەھمىسىدە قالدى ئەنە يۇرت-ماكان.

ۋاقىتسىزلا چۈشتى يەرگە يوپۇرماقلار سارغىيىپ،

ھەم دەسسىلىپ پۇت ئاستىدا بولدى يەنە خەس سامان.

سورىدىم مەن يوپۇرماقتىن: «گۈزەل ئىدىڭ ياپيېشىل،

قېنى ئەمدى شۇ چاغلىرىڭ، نېچۈك ھالىڭ بەك يامان؟»

«ھەي بىلمىدىڭمۇ، ـــ دېدى ئۇ، ـــ زىمىستاننىڭ قەھرىنى،

ھەر تەرەپتە گۈركىرىشىپ ھۇۋلايدۇ ھەم شىۋىرغان.»

ئۆمەر ئاكا ئىشىك تۈۋىگە بېرىپ ئەتراپقا ئېھتىياتچانلىق بىلەن نەزەر تاشلىۋەتكەندىن كېيىن، ئىشىكنى ئاستاغىنا يېپىپ، ئۆينىڭ چىرىغىنى ئۆچۈرۈپ، ئىچكىرىكى ئۆيگە كىرىپ ، قاراڭغۇ بۇلۇڭدا شام ياندۇردى ۋە بىر بۇلۇڭغا تىقىپ قويغان كونا قۇرئاننى ئالدى-دە، ئەلەملىك بىر تۆۋەن ئاۋازدا ئوقۇشقا باشلىدى.... «سىلەر تېخى ئىلگىرىكىلەر ئۇچرىغان كۈلپەتلەرگە ئۇچرىماي تۇرۇپ جەننەتكە كىرىشنى ئويلامسىلەر؟! سىلەردىن ئىلگىرى ئۆتكەن (مۇئمىن) لەر ئېغىرچىلىقلارغا، كۈلپەتلەرگە ئۇچرىغان ۋە چۆچۈتۈۋېتىلگەن ئىدى، ھەتتا پەيغەمبەر ۋە مۇئمىنلەر: <ئاللاھنىڭ (بىزگە ۋەدە قىلغان) ياردىمى قاچان كېلىدۇ؟> دېگەن ئىدى. بىلىڭلاركى، ئاللاھنىڭ ياردىمى ھەقىقەتەن يېقىندۇر»^[1] دېگەن ئايەتكە كەلگەندە، ئۆمەر ئاكا ئۆزىنى تۇتۇۋالالماي قاتتىق بۇقۇلداپ يىغلاپ كەتتى. كۆز ياشلىرى قۇرئان سەھىپىلىرىگە سىرغىپ چۈشەتتى. ئۆمەر ئاكا ئىچ-ئىچىدىن كېلىۋاتقان بۇ ئەلەملىك يىغىدا قۇرئاننى داۋاملىق ئوقۇشقا تاقىتى يەتمەي سەجدىگە يىقىلدى. ئىككى يىلدىن بېرى تىمتاسلىق، غېرىبلىق ۋە يالغۇزلۇق ھۆكۈم سۈرۈۋاتقان بۇ سوغۇق كەپىدە ئۇ دەردىنى تۆكىدىغان ۋە ئۇنىڭ دەردىنى ئاڭلايدىغان، ئۇنىڭ قەلبىگە تەسەللى ئاتا قىلىدىغان يېگانە ئاللاھتىن باشقا ھېچكىم قالمىغانىدى. ئۇ بىرھازا قانغۇدەك يىغلاپ، ئىچىدىكى ئېچىنىشلىق ئەلەمنى ئازغىنە بولسىمۇ يېنىكلىتىۋالغاندىن كېيىن، بەش يىل بۇرۇن ۋاپات تاپقان ئايالى بىلەن جەننەتتە بىرگە بولۇشقا نېسىپ قىلىشىنى، ئىككى يىل بۇرۇن ئۆزىنىڭ جانجىگەر دوستى ئابدۇلئەزىزنىڭ ھىجرەت سەپىرىگە قوشۇپ قويغان ئوغلى مۇھەممەدكە ئىككى دۇنيالىق بەخت-سائادەت، تەقۋالىق، ھىدايەت ۋە بەرىكەت ئاتا قىلىشىنى تىلەپ ئاللاھقا دۇئا قىلىپ، ئاندىن ياستۇققا بېشىنى قويدى.

ـــ جېنىم دادا، قارا! مەن بۇ باتۇر مۇجاھىد ئاكىلىرىم بىلەن بىللە، شىجائەت بىلەن جەڭ قىلىپ، ۋەتىنىمىزنى ئازاد قىلدىم. جېنىم دادا، مەن سېنىڭ ماڭا قىلغان نەسىھىتىڭنى ھېچبىر ۋاقىت ئېسىمدىن چىقارماي، ئىزچىل ھالدا سېنى ۋە مەزلۇم خەلقىمىزنى بۇ زۇلۇمدىن قۇتۇلدۇرۇش ئۈچۈن تىنىمسىز تىرىشتىم.

ئۆمەر ئاكا نەچچە مىڭلىغان نۇر يۈزلۈك مۇجاھىدلار سېپىدا ئاي يۇلتۇزلۇق كۆك بايراقنى ئىشىك ئالدىدا تۇتۇپ تۇرغان ئوغلىنى كۆرۈپ، خۇشاللىقىدىن يۈگۈرۈپ بېرىپ ئوغلىنى چىڭ قۇچاقلاپ يىغلاپ كەتتى ۋە:

ـــ بارىكاللاھ، يارايسەن ئوغلۇم! سەن ھەقىقەتەن مېنىڭ ئۈمىدىمنى ئاقلاپسەن. مەن مۇشۇ كۈننى كۆرۈش ئۈچۈن يىللاردىن بۇيان قانچە جاپالارغا باش ئەگمەي، سېنىڭ نۇسرەت بايرىقىڭنى تۆت كۆزۈم بىلەن كۈتۈپ ياشاپ كەلگەن ئىدىم. مەن سەندىن پەخىرلىنىمەن ئوغلۇم!

ئۆمەر ئاكا بۇ خاسىيەتلىك چۈشنىڭ لەززىتىگە قانماي تۇرۇپلا ئىشىك قاتتىق تاقىلدىدى. «ئاچە! ئىشىكنى ئاچ دەيمەن. بولمىسا چېقىپ كىرىمىز!» دېگەن قوپال ۋارقىراشلار بىلەن ئۆمەر ئاكا چۆچۈپ ئويغىنىپ كەتتى. بۇ قارا كۈننىڭ ئاخىرى ئۆزىنىڭ بېشىغىمۇ كېلىدىغانلىقىنى بىلىپ تۇرىدىغان ئۆمەر ئاكا ئاللاھنىڭ سىنىقىغا تەن بېرىپ، ئىشىكنى ئاچتى. ئىشىكتىن ئۇنىڭغا قورال تەڭلىگەن ھالدا رەھىمسىزلەرچە باستۇرۇپ كىرگەن بىرنەچچە ياۋۇز ھايۋانلار ئۇنى تېزلىك بىلەن باغلاپ، ماشىنىغا بېسىپ ئېلىپ ماڭدى.

ھەممە ياقنى سۈر باسقۇزۇپ،  قورقۇنچلۇق ئاۋازىنى بولۇشىغا قويۇپ بېرىپ ماڭغان بۇ تۆت چاقلىق ياۋۇز چىلبۆرە ھەش-پەش دېگۈچە ساقچى ئىدارىسىنىڭ سوراق بۆلۈمىگە كېلىپ توختىدى. ھەرقايسى ئۆيلەردىن ئاڭلىنىپ تۇرىدىغان ئەلەملىك ۋارقىراش-چىرقىراشلار، ۋايجانلاشلاردىن ئۆتۈپ بىر سوراق ئۆيىگە ئېلىپ كىرىلگەن ئۆمەر ئاكا ھېچنېمىدىن ھېچنېمە يوق كالتەك-توقماقلارنى راسا يېدى. تاياق زەربىسىدە پۇتىنى سۆرەشكىمۇ ماجالى قالمىغان ۋاقىتتا، يوغان قورساق، كۆزلىرىدىن قان تەپچىپ تۇرىدىغان بىر توڭگۇز تەلەت خىتاي كىرىپ، ئۇيغۇرچىنى بۇزۇپ سۆزلىگەن ھالدا:

ـــ راس گېپىڭنى قىل! ئوغلۇڭ نەدە؟ ـــ دەپ سورىدى. ئۆمەر ئاكا:

ـــ بىلمەيمەن. ئوينايمەن دەپ چىقىپ كەتكەنچە قايتىپ كەلمىگەن، ـــ دېيىشىگە، ئۇ توڭگۇز تەلەت:

ـــ نېمە؟ سەن مېنى دۆت، ئەخمەق كۆرۈۋاتامسەن؟! ـــ دەپ، كۆز ئىشارەت قىلىشى بىلەنلا، ئۆمەر ئاكىغا كالتەك-توقماقلار يەنە يېغىشقا باشلىدى.

ـــ قانداق، دەمسەن دېمەمسەن؟ بولمىسا بۇ يەردىن ئۆلۈكۈڭ چىقىدۇ!

ئۆمەر ئاكا بۇ قېتىم جاۋاب بەرمەسلىكنى مۇۋاپىق كۆردى بولغاي، كۆزىنى يۇمغىنىچە يەردە تولغىنىپ ياتاتتى.

ـــ دېمەمسەن؟ يەنە خۇپسەنلىك قىلە! ـــ دېيىش بىلەن تەڭ بەدىنىگە يېقىلغان توك كالتىكى بىلەن ئۆمەر ئاكا ھوشىدىن كەتتى.

بىر ۋاقىتتا پۇتىدىكى كىشەننىڭ يېنىك شاراقشىپ، يىغلاۋاتقاندەك ئاۋاز چىقىرىۋاتقىنىنى سەزگەندەك بولدى. ئۆمەر ئاكا بۇ ئوڭىمۇ، چۈشىمۇ ياكى خىيالىمۇ پەرق ئەتكۈدەك ھالى قالمىغان، توغرىسى بېشى ۋە پۈتۈن بەدىنىنىڭ قاتتىق ئاغرىقىدا بۇنى بىلىپ بېقىشقىمۇ رايى بارمايتتى.

ـــ نېمە بولدۇڭ؟ نېمىگە يىغلايسەن؟ ـــ باشقىلار تەرىپىدىن دەسسىلىپ، خارلىنىپ، ۋاراقلىرى تىتما-تىتما بولۇپ كەتكەن، كونا، لېكىن قارىماققا ئىگىسى تولىمۇ قەدىرلەپ ساقلىغاندەك كۆرۈنىدىغان بىر كىتاب ئۆينىڭ بۇلۇڭىغا تۆكۈۋېتىلگەن كىتاب دۆۋىسىدىن ئاستاغىنا كىشەننىڭ قېشىغا كەلدى.

ـــ ئون يىل بۇرۇن مۇشۇ ئۆمەر ئاكىنىڭ ئايالىنى رەھىمسىزلەرچە ئازابلاشقا مەجبۇرلانغان ئىدىم. بىچارە ئايال پەقەت «ئۇزۇن ياغلىق ۋە ئۇزۇن يوپكا كىيىپسەن. سەندە دىنىي ئاشقۇنلۇق باكەن!» دەپ، بازاردىلا خىتاي ساقچىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ يالاقچىلىرى تەرىپىدىن سۆرەشتۈرۈلگەندە قارشىلىق كۆرسەتكەنلىكى ئۈچۈن، مۇشۇ يەرگە ئېلىپ كېلىنىپ، قاتتىق تاياق-توقماق، زەربىلەرگە دۇچار بولغان ۋە بەدەنلىرى يالىڭاچلانغان ھالدا تۈرمىگە تاشلانغان ئىدى. ئۆزىنىڭ قاچان قويۇپ بېرىلىشىنى بىلمەي تۇرغاندا، «ئىشارەت بىلەن ناماز ئوقۇدۇڭ!» دەپ بەش يىل كېسىۋېتىلگەن ۋە مېنى بىچارە ئايالنىڭ ياداڭغۇ پۇتىغا بەند قىلىپ قويغان ئىدى. مەن ئۇ بەش يىل جەريانىدا تالاي قېتىملاپ ئۇنىڭ تارتقان ئازاب-ئوقۇبەتلىرىگە، يىرتقۇچ ھايۋانلارنىڭ خالىغانچە قول ئۇزىتىشلىرىغا، ھەتتا جىنسىي تاجاۋۇزغا زورلانغاندا كۈچىنىڭ بارىچە قارشىلىق كۆرسەتكەنلىكى سەۋەبلىك ئۇرۇلغان تاياق-توقماق، نازۇك يەرلىرىگە سانجىلغان توك كالتىكى سەۋەبلىك ھوشىدىن كەتكەنلىكىگە شاھىد بولغان ئىدىم. بەش يىللىق قىيىن-قىستاقلار سەۋەبلىك قۇرۇپ قاقشال بولۇپ كەتكەن دەرەخ شېخىدەك بىر تېرە، بىر ئۇستىخان بولۇپ قالغان ئۇ بىچارە ئايال تۈرمىدىن چىقىشتىن بۇرۇن مەجبۇرىي يېگۈزۈلگەن دورا سەۋەبلىك بىر نەچچە ئايدىلا ئەھۋالى تېخىمۇ ئېغىرلىشىپ، ئۆمەر ئاكا داۋالىتىش ئۈچۈن بارچە تىرىشچانلىقلارنى كۆرسەتكەن بولسىمۇ ئۈنۈم بەرمەي، ئاخىرى جان ئۈزگەن ئىدى. مانا ئەمدى، يولدىشى ئۆمەر ئاكىنى ئازابلاشقا مەجبۇر بولۇپ تۇرۇۋاتىمەن.

ـــ شۇنداق، پىچاق سۆڭەككە، ھەتتا سۆڭەكتىن ئۆتۈپ يىلىككە يەتتى. بۈگۈن دۇنيادا ئەڭ خار، ئەڭ مەزلۇم، ئەڭ بىچارە ھالەتكە چۈشۈپ قالغان بۇ خەلقنىڭ بېشىدا تارىختا مىسلى كۆرۈلمىگەن دەرىجىدە زۇلۇم-ئىستەم، قىرغىنچىلىق، ئازاب-ئوقۇبەت ئۆزىنىڭ رەھىمسىز قامچىسىنى ئويناتماقتا. سانسىزلىغان مەسجىدلەر خانىۋەيران قىلىندى، نەچچە مىڭلىغان قۇرئان ۋە مېنىڭ قېرىنداشلىرىم (دىنىي كىتابلار) خىتايلارنىڭ نىجىس ئاياغلىرى ئاستىدا بۇلغاندۇق؛ پاك-ئەفىفە ئاچا-سىڭىللار مەلئۇن خىتايلار تەرىپىدىن ئىچكىرى ئۆلكىلەردە پاھىشىخانىغا مەجبۇرىي سېتىلدى، يەنە نۇرغۇنلىرى خىتايلارنىڭ تۈرمىلىرىدە يالىڭاچلىنىپ، ئاۋۋال ئىپپىتىگە تاجاۋۇز قىلىنىپ، ئاندىن ھاياسىزلارچە ۋەھشىي ئۇسۇللار بىلەن ئۆلتۈرۈلۈپ، بەخت چېچەكلىرى توزىدى؛ مىليونلىغان كىشىلەرنىڭ بىھۇدە قانلىرى ئاقتى؛ ئۆيلەر خانىۋەيران بولدى، بالىلار يېتىم بولۇپ، خىتايلارنىڭ تەربىيەلەش لاگېرلىرىدا ئىمان-ئېتىقادسىز، غۇرۇر-ۋىجدانسىز قىلىپ تەربىيەلىنىشكە مەجبۇرلاندى، لېكىن دۇنيا بۇنىڭغا يەنىلا سۈكۈتتە! مىليونلىغان مەسۇم كىشىلەر تۈرمىلەردە دەھشەتلىك قىيىن-قىستاق بىلەن ئازابلانماقتا، بەدەنلىرى كاۋاپ قىلىنماقتا، سانسىزلىغان بوۋاقلار تېخى دۇنياغا كۆز ئاچماستىنلا ئۆلتۈرۈلۈپ، ھاجەتخانا ۋە ئەخلەتخانىلارغا تاشلانماقتا، لېكىن ئىنسانىيەت بۇنىڭدىن بىخەۋەر. بۇ زېمىندىكى ھەربىر كىشىنىڭ بېشىدا تۇتۇپ سولىنىش، خالىغانچە سۆرەپ ئېلىپ كېتىش، قاتتىق قىيىن-قىستاقلار بىلەن ئازابلاش؛ تۈرمىلەردە جان بەرگەنلەرنىڭ ئورنىنى تولدۇرۇش ئۈچۈن تۆھمەت-بۆھتانلار بىلەن ئاپىرىپ سولاپ، سېسىتىپ يوقىتىش ھەر ۋاقىت كۈتۈپ تۇرماقتا. قۇرئاندىكى «مۇئمىنلەر ھەقىقەتەن قېرىنداشلاردۇر»^[2] دېگەن ئايەتنى ھەممە تىلاۋەت قىلىشىدۇ؛ «مۇئمىنلەر بىر-بىرىنى ياخشى كۆرۈشتە، بىر-بىرىگە رەھىمدىل بولۇشتا، بىر-بىرىگە مېھىر-شەپقەت قىلىشتا ئىنساننىڭ بىر پۈتۈن بەدىنىگە ئوخشايدۇ. ئىنساننىڭ بىرەر ئەزاسى ئاغرىسا، پۈتۈن بەدەن ئۇنىڭ ئۈچۈن ئۇيقۇسىزلىق ۋە قىزىش بىلەن تەڭ دەرد تارتىدۇ»^[3] دېگەن ھەدىسنى ھەممە بايان قىلىشىدۇ، لېكىن ھەر ۋاقىت تۈرمە قورقۇنچىسى، ئېغىر ئازاب-ئوقۇبەت ۋە ئۆلۈم تەھدىتى ئىچىدە بىر مىنۇتمۇ خاتىرجەم ياشاشقا ئىمكان تاپالماي قان-قان يىغلاۋاتقان بۇ خەلقنىڭ زۇلۇمىنى يوقىتىش ئۈچۈن تىرىشىش ئۇياقتا تۇرسۇن، ھەتتا دۇئا قىلىپ قويۇشتىنمۇ ئاجىز كېلىۋاتقان دۇنيا مۇسۇلمانلىرى يەنىلا ئۆزىنىڭ شەخسىي تەلىپى، راھەت-پاراغەت، ئارزۇ-ئىستەكلىرىنىڭ پېشىدە ئالدىراش.

ـــ شۇنداق، مەن يۈز يىل مابەينىدە سانسىز قېتىملاپ ئاياللار، بالىلار، قېرىلار دەپ ئايرىماستىن بوغۇزلاش ۋە ئىچكى ئەزالىرىنى سۇغۇرۇپ ئېلىپ سىناق ئەۋرىشكىسى قىلىش ياكى سېتىشلارغا؛ ھايۋانلار كەبى ئاياقلىرىدىن ئېسىپ قويۇپ، ۋەھشىي ھايۋانلارنىمۇ دەھشەتكە سالىدىغان قورقۇنچلۇق، رەزىل ئۇسۇللار بىلەن بىرسى ھېرىپ قالسا، بىرسى نۆۋەتلىشىپ قىيناشلارغا؛ قولىدىكى كويزىغا دەسسەپ ۋارقىرىتىش، كويزىنىڭ ئۈستىگە كالتەك بىلەن ئۇرۇش؛ تۇرۇبا شىلانكىسى ۋە سىم قامچىلارغا ئوخشاش نەرسىلەر بىلەن ئىتتىك جېنىنى ئالمايدىغان، ئەمما قاتتىق ئاغرىيدىغان جايلارغا ھارغۇچە ئۇرۇش، چاچ-ساقال، تىرناقلىرىنى يۇلۇش، ئىتقا تالىتىش، پۇت-قوللىرىغا كويزا-كىشەن سېلىپ سۇ تۈرمىلىرىگە چىلاپ قويۇش، مۇزغا دەسسىتىش، ئايال مەھبۇسلارغا باسقۇنچىلىق قىلىش... قاتارلىق قەبىھ ۋە رەزىل ئۇسۇللار بىلەن ئازابلاشلارغا؛ ئەگەر ھايات قېلىپ كېسىلگەنلىرى بولسا يۇقىرىقى زۇلۇملاردىن باشقا يەنە ئەمگەك بىلەن «تەربىيەلەپ» ئۆزگەرتىش مەيدانلىرىغا ئاپىرىلىپ تاغلاردا تاش چوقۇش، گەج-كېسەك، تاش زاۋۇتلىرىدا ئېغىر ئەمگەكلىرىگە سېلىشلارغا شاھىد بولدۇم. مېھىر-شەپقەت ھۈجەيرىسى پۈتۈنلەي ئۆلگەن تۈرمە ئەمەلدارلىرىنىڭ مەھبۇسلارنى تىللىغاندىكى ئېغىزىدىن چىقىۋاتقان، كىشىنىڭ ئىززەت-غۇرۇرىغا تېگىدىغان تىل-ئاھانەتلىرىنى ھەتتا مەنمۇ تىلىمغا ئېلىشتىن نومۇس قىلىمەن. مەن ئۆزۈم شاھىد بولۇۋاتقان بۇ زۇلۇملارنى دۇنياغا ئاڭلىتىش ئۈچۈن بارچە تىرىشچانلىقىمنى كۆرسەتكۈم كېلىدۇ-يۇ، لېكىن رەھىمسىز خىتاي قانخورلىرىنىڭ بۇ تۆت تەرىپى پۇختا قورشالغان، مەخپىيەتلىكى ئىنتايىن كۈچلۈك بولغان تۈرمە تاملىرىدىن سىرتقا ھالقىتىشىم مۇمكىن بولمايۋاتىدۇ. ئەجىبا، بۇ مىللەت مانا مۇشۇنداق قىرىلىپ تۈگەرمۇ؟ بۇلارنىڭ يورۇق تاڭنى كۆرىدىغان كۈنى يوقمىدۇ؟

ئۆمەر ئاكا بۇ سۆھبەتلەرگە ئىنتايىن ھەيران قالدى. كۆزىنى ئېچىپ بۇنىڭ راست ياكى ئۆزىنىڭ خىيالى ئىكەنلىكىنى بىلگۈسى كەلدىيۇ، لېكىن ئەگەر خىيالى بولۇپ قالسا بۇزۇلۇپ كېتىشىدىن، ئەمەلىيەت بولۇپ قالسا، ئۇ ئىككىسىنىڭ سۆھبىتىنى ئۈزۈپ قويۇشىدىن قورقۇپ، يەنىلا كۆزىنى ئېچىشقا جۈرئەت قىلالماي، ئۇلارنىڭ سۆزىگە قۇلاق سېلىپ مىدىرلىماي ياتتى.

كىتاب كىشەننىڭ سۆزىگە جاۋاب بېرىپ:

ـــ ياق، نۇرلۇق تاڭ ساباسىنىڭ ئىللىق نۇرى پات يېقىندا بۇ زېمىن ئەھلىنىڭ قەلبىگە ئۆزىنىڭ سائادەت ھۇزۇرىنى ئاتا قىلىدۇ. بۇ زېمىن ئەھلىنىڭ ۋۇجۇدى پىداكارلىق، زۇلۇمغا باش ئەگمەسلىك؛ ئۆزىنىڭ ئېتىقادى، ۋەتىنى ۋە ئىززەت-نومۇسى ئۈچۈن بارلىقىنى قۇربان قىلىشتىن ۋاز كەچمەيدىغان كۈچلۈك روھ بىلەن يۇغۇرۇلغان. ھەتتا پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام بۇ خەلقنىڭ ئەزىمەتلىك روھىنى سۈپەتلەپ: «تۈركلەر سىلەرگە چېقىلمىغۇچە، سىلەر تۈركلەرگە چېقىلماڭلار»^[4] دېگەن. شەرقىي تۈركىستان خەلقى ئاللاھنىڭ دۈشمىنى ۋە ئۆزىنىڭ ئەشەددىي رەقىبى، يەر يۈزىدىكى ئەڭ پەس ۋە نىجىس بولغان خىتايلارنىڭ بېشىدا نەچچە مىڭ يىللاردىن بۇيان ئىزچىل ھالدا ئۆزىنىڭ غەلىبە شەمشىرىنى ئوينىتىپ كەلگەن، ـــ دېدى.

بۇ كىشەننىڭ تۇغۇلغىنىغا تەخمىنەن 140 يىل بولغاچقا، يەنە كېلىپ، تۇغۇلغاندىن بۇيان ئىزچىل ھالدا شەرقىي تۈركىستان خەلقىنىڭ مەغلۇبىيەت، قىرغىنچىلىق، زۇلۇم-ئىستەملىرىنى كۆرۈپ كېلىۋاتقان بولغاچقا، بۇ سۆزلەرگە ھېچ ئىشەنگۈسى كەلمىدى.

ـــ ھەقىقەتەن راستمۇ؟ لېكىن مەن تۇغۇلغاندىن بۇيان ئىزچىل ھالدا بۇلارنىڭ سولغۇن چىرايى، ئۈمىدسىز كۆزلىرى، پۈكۈلگەن قەددى، ئاجىز ۋۇجۇدىنىلا كۆرۈۋاتىمەن، ـــ كىتاب مىيىقىدا كۈلۈپ قويدى ۋە:

ـــ سەن پەقەت جىگەر پارىلىرىدىن ئايرىلغان ئانىلارنى، ئاتا-ئانىسىنىڭ مېھرىگە قانمىغان سەبىي بالىلارنى، پاك ۋۇجۇدى تاجاۋۇزغا ئۇچرىغان ئەفىفە ئاياللارنى، ئايالى ۋە پەرزەنتلىرىنىڭ بېشىغا نېمە كۈن كېلىۋاتقانلىقىدىن ئەنسىرەۋاتقان چارىسىز ئاتىلارنى كۆردۈڭ خالاس. لېكىن سەن كۈرەش روھى لاۋۇلداپ يالقۇنلاۋاتقان تۈرمە سىرتىدىكى پىداكار ئەركەكلەرنى، بولۇپمۇ باشقا ئەركىن دىيارلاردا ئۆزىنى تاۋلاپ، تەربىيەلەپ ۋە كۈچلەندۈرۈپ، زەپەر دۇلدۇلىنى يۈگەنلەۋاتقان باھادىر ئەزىمەتلەرنى كۆرۈپ باقمىدىڭ. خۇددى مۇشۇ ئۆمەر ئاكىنىڭ ئوغلىغا ئوخشاش، قەلبى قىساسقا تولغان نەچچە مىڭلىغان ئىزباسار ئوغلانلار ئۆزىنى پات يېقىندىكى قاتتىق كۈرەش ئۈچۈن ھازىرلىماقتا، ـــ دېدى.

كىشەن خۇشاللىقىدىن شاراقشىپ كەتتى. ئۆمەر ئاكىنىڭ يېغىر بولۇپ كەتكەن پۇتلىرى كىشەننىڭ شاراقشىشلىرى بىلەن ئېچىشىپ قاتتىق ئاغرىغان بولسىمۇ، يەنىلا چىداپ ئۈندىمەي ياتتى.

ـــ ئۇنداقتا ئۇزۇن قالماي ئۇ باھادىر ئەركەكلەر كېلىپ ئۆمەر ئاكىنىڭ پۇت-قوللىرىدىكى مېنى چېقىپ، مېنى بۇ زالىم-قانخورلارغا ھەمشېرىك بولۇشتىن قۇتۇلدۇرغۇدەك؟

ـــ بەلكىم بۇنىڭغا بىر مەزگىل ۋاقىت كېتىشى مۇمكىن.

ـــ نېمىشقا؟ ـــ كىشەننىڭ خۇشاللىقى نەلەرگىدۇر ئۇچۇپ، ھەيران بولۇپ سورىدى، ـــ باياتىن سەن «زەپەر دۇلدۇلىنى يۈگەنلەۋاتقان باھادىر ئەزىمەتلەرنى كۆرۈپ باقمىدىڭ» دەۋاتاتتىڭغۇ؟

ـــ شۇنداق، بۇ بىتەلەي مىللەت ئىچىدىكى بىر تۈركۈم كىشىلەر گەرچە زەپەر دۇلدۇلىنى يۈگەنلەۋاتقان بولسىمۇ، لېكىن ئۆزىنىڭ تارىخىي كۈچلۈك دۈشمىنىگە قارشى غەلىبە ئامىللىرىنى تېخى تولۇق ھازىرلاپ بولالمىدى، ـــ دېدى كىتاب ئۇلۇغ بىر كىچىك تىنىپ.

ـــ ئۇنداقتا ئۇ غەلىبە ئامىللىرى قايسىلار؟ ـــ دەپ سورىدى كىشەن ئالدىراپ.

ـــ بىرىنچىدىن، قەلبى ساپ ئىمان، تەۋرەنمەس ئېتىقاد، ئاللاھقا بولغان كۈچلۈك تەۋەككۈل روھى بىلەن سۇغۇرۇلغان؛ ئۆزىنىڭ ئەزىز مىللىتى ۋە ئانا ۋەتىنى ئۈچۈن راھەت-پاراغەتلىك تۇرمۇشى، ئۆتكۈنچى ھۇزۇر-ھالاۋىتىدىن كېچەلەيدىغان؛ ئۇزۇن مۇددەتلىك كۈرەشنىڭ جاپا-مۇشەققەت، تىكەن-چاتقاللىرىغا بوي ئەگمەستىن، يېرىم يولدا توختاپ قېلىپ كەينىگە چېكىنمەستىن، دادىل قەدەم بىلەن ئالغا ئىلگىرىلىيەلەيدىغان؛ قورقماس يۈرەك، يۈكسەك ساداقەتكە ئىگە بىر تۈركۈم پىدائىي ئەزىمەتلەر كېرەك. ئاللاھ تائالا بۇ ھەقتە مۇنداق دېگەن: «نۇرغۇن پەيغەمبەرلەر بىلەن كۆپلىگەن خۇداگۇي ئۆلىمالار بىرلىكتە جەڭ قىلدى. ئۇلار ئاللاھ يولىدا يەتكەن كۈلپەتلەردىن روھسىزلانمىدى، بوشاشمىدى، باش ئەگمىدى؛ ئاللاھ (ئۆزىنىڭ يولىدا دۇچ كەلگەن قىيىنچىلىقلارغا) چىداشلىق بەرگۈچىلەرنى دوست تۇتىدۇ»^[5]. يەنە بىر ئايەتتە مۇنداق دېگەن: «ئاللاھنىڭ ئىرادىسى بىلەن ئاز جامائە كۆپ جامائە ئۈستىدىن غەلىبە قىلىدۇ. ئاللاھ چىداملىق كۆرسەتكۈچىلەر بىلەن بىللىدۇر».^[6]

ئىككىنچىدىن، شەرقىي تۈركىستان مۇسۇلمانلىرى ئۆزىنى ئەسكىرىي، سىياسىي، پەن-تېخنىكا ۋە مائارىپ جەھەتتىن كۈچلەندۈرۈشى، ھەتتا بۇنىڭ ئۈچۈن سىياسىي قۇرۇلما ۋە تەشكىلىي گۇرۇپپىلارنى تەشكىللەشكە ئەھمىيەت بېرىشى كېرەك. ئاللاھ تائالا مۇنداق دېگەن: «دۈشمەنلىرىڭلار (بىلەن ئۇرۇش قىلىش) ئۈچۈن قولۇڭلاردىن كېلىشىچە كۈچ تەييارلاڭلار»^[7]. «سۈرە ئەلەق»تىكى ئايەتلەردە بولسا مۇسۇلمانلارنى ئىلىم-پەن ۋە مائارىپ ئارقىلىق كۈچلىنىشكە رىغبەتلەندۈرۈپ: «ياراتقان پەرۋەردىگارىڭنىڭ ئىسمى بىلەن ئوقۇغىن»^[8]، «ئوقۇغىن، پەرۋەردىگارىڭ ئەڭ كەرەملىكتۇر»^[9] دېيىلگەن.

ئۈچىنچىدىن، شەرقىي تۈركىستان مۇسۇلمانلىرى چوقۇم ئىمانىي بىرلىك ھاسىل قىلىشى، ئۆزئارا مېھرىبان، دوستانە بولۇشى ۋە ساپ قېرىنداشلىق مۇھەببىتىنى كەڭ يېيىشى كېرەك. ئاللاھ تائالا مۇنداق دەيدۇ: «ھەممىڭلار ئاللاھنىڭ ئارغامچىسىغا (يەنى ئاللاھنىڭ دىنىغا) مەھكەم يېپىشىڭلار، ئايرىلماڭلار».^[10] ئاللاھ تائالا يەنە مۇنداق دەيدۇ: «...ئىختىلاپ قىلىشماڭلار، بولمىسا (دۈشمەن بىلەن ئۇچرىشىشتىن) قورقۇپ قالىسىلەر، كۈچ-قۇۋۋىتىڭلار كېتىپ قالىدۇ».^[11]

چەتكە قېقىش، ئۆزىنى چوڭ ساناش، ئايرىمىچىلىق قىلىشتىن ساقلىنىپ، ئۆز دۈشمىنىگە قارشى بارلىق قەۋمى-قېرىنداشلىرى، ھەتتا پۈتۈن دۇنيا مۇسۇلمانلىرى بىلەن بىرلىشىشكە تىرىشىشى، يۈكسەك غايە ئۈچۈن ئۆزئارا قۇسۇر-نۇقسانلىرىغا سەۋر قىلىشى ھەمدە شەرقىي تۈركىستان مەزلۇملىرىنىڭ ھۆرلۈكى ئۈچۈن ياردەم قىلىشنى خالايدىغان ھەرقانداق سەمىمىي ۋە راستچىل شەخس ۋە كىشىلەر توپىغا ئالدى بىلەن دوستلۇق قولىنى سۇنۇشقا ۋە ئۆزىنى كەمتەر تۇتۇشقا تىرىشىشى كېرەك.

ئەڭ مۇھىم نۇقتا شۇكى، بۇ بىرلىشىش سەمىمىيەت ۋە راستچىللىق ئاساسىدا بولۇشى كېرەك. دۇنيالىق غەرەز، سىياسىي مەنپەئەت ۋە ياكى بىردەملىك ھېسسىيات، ئۆزىنى نامايان قىلىش، كۈچ توپلاپ كۆز-كۆز قىلىش ئاساسىدا بىرلىشىشلەر ئازغىنە قىيىنچىلىق، كۆزلىگەن مەنپەئەتنىڭ ھاسىل بولماسلىقى ۋە سالاھىيەتنىڭ قولدىن كېتىشى بىلەن سۇ ئۈستىدىكى كۆپۈكچىدەك غايىب بولىدۇ. ھەتتا ۋاقتى كەلگەندە بۆرىدىن قۇتۇلۇپ، يولۋاسقا تۇتۇلىدىغان؛ ئالدىدا قول تەڭلەپ، كەينىدىن تىغ ئۇرىدىغان؛ ئۆزى كۈتكەن پايدا-مەنپەئەتلەر قولغا كەلمىسە، ئەكسىچە خائىنلىق قىلىدىغان ئېچىنىشلىق نەتىجىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئاللاھ تائالا مۇنداق دەيدۇ: «ئېھتىياتچان ۋە ھوشيار بولۇڭلار»^[12].

تۆتىنچىدىن، شەرقىي تۈركىستان مۇسۇلمانلىرى ئۆز ۋەتىنىنىڭ بۈگۈنكى دەھشەتلىك ئەھۋالىنى دۇنياغا ئاڭلىتىشقا؛ دۈشمەننى ئازايتىپ، دوستنى كۆپەيتىشكە؛ خىتايلار بىلەن بىرلىشىۋاتقانلارغا خىتاينىڭ ھەقىقىي ئەپتى-بەشىرىسىنى تونۇتۇپ، ئۇنىڭدىن ھەمكارلىق قولىنى تارتىشقا ئۈندەشكە؛ ئۇ مەنپەئەتداش ۋە ئىتتىپاقداشلارنىڭ ھېچ بولمىغاندا شەرقىي تۈركىستان مۇسۇلمانلىرىغا ياردەم قىلالمىسىمۇ، خىتاينىڭ زۇلۇمىغا شېرىكلەشمەسلىكى، پايدا يەتكۈزەلمىسىمۇ، زىيان سالماسلىقى ئۈچۈن تىرىشىشى كېرەك.

بۇ گەپلەرنى ئاڭلىغان كىشەن بۇ جەرياننىڭ تولىمۇ مۈشكۈل ئىكەنلىكى، تەرتىپلىك ۋە ئاقىلانىلىك بىلەن تۈزۈلگەن بىر سىياسىي پىروگراممىغا موھتاج ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىپ:

ـــ يۈز يىل مابەينىدە ئىمانىي، سىياسىي ۋە دۆلەتچىلىك تەربىيەسىدىن مەھرۇم قالغان ھەمدە چەتئەلدىكى مۇساپىرچىلىق ھاياتىدا بۇنى شەكىللەندۈرۈشى تولىمۇ قىيىن بولۇۋاتقان بىچارە خەلقنىڭ بۇ غەلىبە ئامىللىرىنى تېز پۇرسەتتە ئەمەلگە ئاشۇرالىشى مۇمكىنمۇ؟ ـــ دەپ سورىدى.

ـــ  شۇنداق، بۇ ھەقىقەتەن ئەمەلگە ئاشۇرۇش تولىمۇ مۈشكۈل بولغان، لېكىن بۇ دىيارنىڭ ھازىرقى ئېچىنىشلىق ھالىتىگە نىسبەتەن ئىنتايىن زۆرۈر ۋە جىددىي بولغان بىر ۋەزىپىدۇر. بۇنىڭ ئۈچۈن، شەرقىي تۈركىستان مۇسۇلمانلىرى يۇقىرىقى غەلىبە ئامىللىرىنى تېز پۇرسەتتە ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن چىن ساداقەت بىلەن تىرىشىدىغان ۋە شۇنىڭ قابىلىيىتىنى ئۆزىدە ھازىرلىغان پىشقان بىر يېتەكچى رەھبەرگە موھتاج، ـــ دېدى كىتاب. كىشەن بۇ رەھبەرگە تەشنا بولغان ھالدا:

ـــ ئۇنداقتا ئۇ رەھبەردە قانداق قابىلىيەت ۋە سالاھىيەت ھازىر بولۇشى كېرەك؟ ـــ دەپ سورىدى. كىتاب:

ـــ بىرىنچىدىن، قول ئاستىدىكىلەرگە ئادىللىق بىلەن مۇئامىلە قىلىدىغان، مېھىر-شەپقەتلىك، ئەپۇچان، ئۇلارنى ھەر ۋاقىت دۈشمەنلەرنىڭ زىيانكەشلىكىدىن قوغداپ ھىمايە قىلالايدىغان؛ لېكىن دۈشمەنگە شىددەتلىك ۋە باتۇر، قەلبىگە قورقۇنچ سالالايدىغان بولۇشى كېرەك. ئاللاھ تائالا بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ: «ئاللاھ ھەقىقەتەن (كىشىلەر ئارىسىدا) ئادىل بولۇشقا، (جىمى خەلققە) ياخشىلىق قىلىشقا بۇيرۇيدۇ».^[13] ئاللاھ تائالا يەنە مۇنداق دەيدۇ: «ئاللاھنىڭ رەھمىتى بىلەن سەن ئۇلارغا مۇلايىم بولدۇڭ؛ ئەگەر قوپال، باغرى قاتتىق بولغان بولساڭ، ئۇلار ئەتراپىڭدىن تارقاپ كېتەتتى. ئۇلارنى ئەپۇ قىل، ئۇلار ئۈچۈن مەغپىرەت تىلىگىن».^[14]

پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام بۇ ھەقتە مۇنداق دېگەن: «ئەمىر بىر قالقاندۇر، ئۇنىڭ كەينىدە تۇرۇپ ئۇرۇش قىلىنىدۇ ۋە ئۇنىڭ بىلەن قوغدىنىلىدۇ. ئەگەر ئۇ ئاللاھ ئەززە ۋە جەللىگە تەقۋادارلىق قىلىشقا بۇيرۇسا ۋە ئادالەت بىلەن ئىش قىلسا، ئۇ بۇنىڭ ئۈچۈن ئەجىرگە ئېرىشىدۇ؛ ئەگەر ئۇنىڭدىن باشقا ئىشقا بۇيرۇسا، گۇناھى ئۆزىگە بولىدۇ».^[15]

ئاللاھ تائالا پادىشاھ تالۇتنىڭ قوماندانلىق سۈپىتىنى بايان قىلىپ: «ئاللاھ ئۇنىڭ ئىلمىنى زىيادە، بەدىنىنى بەستلىك قىلدى» دېگەن. ^[16]

ئىككىنچىدىن، دۇچ كەلگەن مەسىلىلەرنى قانداق ھەل قىلىشنى بىلەلمىگەن ۋاقىتتا سەمىمىي ئىلىم ئەھلى ۋە تەجرىبىلىك كىشىلەرگە كەمتەرلىك بىلەن مەسلىھەت سالىدىغان بولۇشى كېرەك. ئاللاھ تائالا ھەتتا پەيغەمبەر ئەلەيھىىسسالامغا مۇنداق دېگەن: «ئىشتا ئۇلار بىلەن كېڭەشكىن».^[17]

ئۈچىنچىدىن، ئۆزىنىڭ ئىتتىپاقداشلىرى ۋە قوللىغۇچىلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتكە ماھىر ۋە تەمكىن، دىپلوماتىك مۇئامىلىنى توغرا ھەل قىلالايدىغان، ئۆزىنى خار تۇتمايدىغان، ئەگەشكۈچىلىرى ئۇنىڭغا ئىشەنچ قىلالايدىغان، ھەرخىل سىياسىي ۋە ئەمەلىي كۈرەشلەرنىڭ مەنپەئەت ۋە زىيانلىرىنى توغرا ئايرىپ چىقىپ، ئەڭ پايدىلىق ھۆكۈم چىقىرالايدىغان، كۆپ ئىسسىق-سوغۇقلاردا تاۋلانغان، تەجرىبىلىك، سەگەك، زېرەك، كۈچلۈك سىياسىي ئاڭغا ۋە پەم-پاراسەتكە ئىگە بولۇشى كېرەك. قۇرئان كەرىمدىكى بىر ئايەتتە مۇسا ئەلەيھىسسالامنىڭ سۈپىتى بايان قىلىنىپ مۇنداق دېيىلگەن: «ئۇلارنىڭ بىرى ئېيتتى: <ئى ئاتا، ئۇنى سەن ئىشلەتكىن، بۇ سەن ئىشلەتكەنلەرنىڭ ئەڭ ياخشىسىدۇر، كۈچلۈك، ئىشەنچلىكتۇر>»^[18]. يەنە بىر ئايەتتە مۇنداق دېيىلگەن: «ئاللاھ ھېكمەتنى (ياخشى ئەمەلگە يېتەكلەيدىغان پايدىلىق ئىلىمنى) خالىغان بەندىسىگە ئاتا قىلىدۇ، ھېكمەت ئاتا قىلىنغان ئادەمگە كۆپ ياخشىلىق ئاتا قىلىنغان بولىدۇ»^[19].

تۆتىنچىدىن، دۈشمەنگە قارشى تەييارلىق ۋە كۈچ-قۇۋۋەت توپلاش ئۈچۈن لازىم بولغان بارلىق تەلىم-تەربىيە ئىشلىرىغا ئەھمىيەت بېرىدىغان ۋە كۆڭۈل بۆلىدىغان؛ ھەربىر ساھەدىكى ئىلىملىك، قابىلىيەتلىك ۋە ئىقتىدارلىق كىشىلەرنى چەتكە قاقمايدىغان ۋە يەكلىمەيدىغان، ئۇلارنىڭ خىزمىتى ۋە تۆھپىلىرىدىن پايدىلىنىشقا ماھىر بولۇشى كېرەك. ئاللاھ تائالا مۇنداق دەيدۇ: «رەببىڭنىڭ يولىغا ھېكمەتلىك ئۇسلۇبتا ياخشى ۋەز-نەسىھەت بىلەن دەۋەت قىلغىن»^[20]. ئاللاھ تائالا يەنە مۇنداق دەيدۇ: «سىلەرنىڭ ئاراڭلاردا خەيرلىك ئىشلارغا دەۋەت قىلىدىغان، ياخشى ئىشلارغا بۇيرۇپ، يامان ئىشلارنى مەنئى قىلىدىغان بىر جامائە بولسۇن؛ ئەنە شۇلار مەقسىتىگە ئېرىشكۈچىلەردۇر»^[21].

بۇنى ئاڭلىغان كىشەن بىردەم سۈكۈتتە تۇرۇپ كىتابنىڭ سۆزلىرىنى ئويلىنىپ كەتتى ۋە بۇ سۈپەتلەرگە لايىق رەھبەرنىڭ چىقىشىنىڭ ھەقىقەتەن ئاسان ئەمەسلىكىنى؛ ئەگەر ئاللاھ تائالا شەرقىي تۈركىستان مۇسۇلمانلىرىغا رەھمەت قىلىپ، مۇشۇ سۈپەتلەرگە ئىگە بولغان بىر يېتەكچى رەھبەرنى ئوتتۇرىغا چىقىرىپ بەرسە، خەلقنىڭ ئۇنى قەدىرلەپ، قولىدىن كېلىشىچە ئۇنى قوللاپ-قۇۋۋەتلەپ بېرىشى كېرەكلىكىنى؛ توغرا يولغا يېتەكلىسە ئۇنىڭ بىلەن بىر سەپ قۇرۇپ، كۈچلۈك قۇۋۋەت شەكىللەندۈرۈشى، ئەگەر خاتالىشىپ قالسا نەسىھەت قىلىپ، ھېكمەتلىك ئۇسلۇب بىلەن سۆھبەتلىشىپ، كۈرەش تەرەققىياتىنىڭ تېخىمۇ تېز، ساغلام ۋە ئۈنۈملۈك بولۇشىنى ئىلگىرى سۈرۈشى كېرەكلىكىنى چۈشىنىپ يەتتى. كىشەن كىتابنىڭ يۇقىرىقى سۆزلىرى ھەققىدە بىردەم پىكىر قىلغاندىن كېيىن:

ـــ ئەجىبا بۇ خەلقنىڭ يۇقىرىقى سۈپەتلەرگە ئىگە يېتەكچى رەھبىرى يوقمۇ؟

ئۇلارنىڭ سۆھبىتى دەل مۇشۇ يەرگە كەلگەندە سوراقخانىنىڭ ئىككى چاكىرى كىرىپ، يەردە دۆۋىلىنىپ ياتقان قۇرئانلار، دىنىي ۋە ئۇيغۇرچە تارىخىي، سىياسىي كىتابلارنى گۈرجەك بىلەن تاغارغا ئۇسۇشقا باشلىدى. شۇ قاتاردا ئۇ كىتابنىمۇ بىر كونا تاغارغا قاچىلاپ ئەپچىقىپ كەتتى. كىشەن ئەلەملىك بىر ئۇھسىنغان ھالدا ئۇ تاغاردىكى قۇرئان ۋە كىتابلارنىڭ كەينىدىن قاراپ قالدى.

يۇقىرىقى سۆھبەتلەرنىڭ ھەممىسىنى ئېنىق ئاڭلاپ تۇرغان ئۆمەر ئاكا باياتىنقى ئۇ دانا كىتاب ئېيتقان «زەپەر دۇلدۇلىنى يۈگەنلەپ، پات يېقىندا ئۆزىنىڭ پۇت-قوللىرىدىكى كىشەننى چېقىش ئۈچۈن كېلىدىغان ئوغلى ۋە مىڭلىغان پىداكار ئوغلانلار»نىڭ تېزراق يېتىپ كېلىشىنى ئارزۇ قىلىپ، ئۈمىدلىك كۆزلىرىنى تۇرۇسقا تىككىنىچە خىيالغا چۆمدى.

.....

ئارىدىن ئون نەچچە يىللار ئۆتتى. تۈرمىنىڭ رەھىمسىز قىيىن-قىستاق،  ئازاب-ئوقۇبەتلىرى ئۆمەر ئاكىنىڭ بەقۇۋۋەت قەددى-قامىتىنى ئېگىپ، يىگىتلىك پەسلىنى خازان قىلىپ، پەقەت شۇ ئۈمىدلىك قەلبى ۋە روھىنى كۆتۈرۈپ تۇرغان بىر تېرە، بىر ئۇستىخىنىنىلا قالدۇرۇپ قويدى.

بىر كۈنى ئەتىگەن ئىللىق بىر قۇياشنىڭ تەپتى تۈرمە تېمىنىڭ كىچىككىنە بىر تۆشۈكىدىن ئۆتۈپ ئۆمەر ئاكىنىڭ مەڭزىگە ئۆز نۇرىنى خۇش تەبەسسۇم بىلەن چاچتى. ئۆمەر ئاكا ئىنتايىن ھەيران قالدى، چۈنكى 10 نەچچە يىلدىن بۇيان تۈرمىنىڭ بۇ رەھىمسىز تېمى قۇياش نۇرىنىڭ كىرىشىگە ھېچ يول قويمىغان ئىدى. كۈچ-ماغدۇردىن پۈتۈنلەي كەتكەن ئۆمەر ئاكا سېخىي قۇياشنىڭ ئۆزىگە بېرىۋاتقان مېھىرلىك نۇرىدىن ھۇزۇرلىنىپ سوزۇلۇپ ياتقاندا، قاتتىق بىر زەربىنىڭ ئاۋازى بىلەن تەڭ چۇقان-سۈرەن، خۇشاللىق سادالىرى ياڭراشقا باشلىدى. ئۆمەر ئاكىنىڭ يۈرىكى خۇشاللىقتىن قاتتىق سوقۇشقا باشلىدى: «ئەجىبا، راستتىنلا ئاللاھنىڭ نۇسرىتى...».

ئۆمەر ئاكا پۈتۈن كۈچىنى يىغىپ ئورنىدىن تۇرۇپ ئىشىك ئالدىغا بارغۇسى كەلدىيۇ، لېكىن شۇنچە تىرىشسىمۇ ياتقان يېرىدىن ئولتۇرۇشقا ئاران مادارى يەتتى. بىردىنلا ئۆزى ياتقان كامېرنىڭ ئىشىكىمۇ قاتتىق زەربە بىلەن ئۇرۇلدى. ئىشىك ئېچىلىشى بىلەن، ئۆمەر ئاكا ئالدىدا تۇرغان قەددى-قامەتلىك، نۇر يۈزلۈك يىگىتنى كۆرۈپ يۈرىكى توك سوققاندەك جىغغىدە قىلىپ، داڭقېتىپلا قالدى. غۇۋا ئىشىك ئالدىدا ئۆزىنىڭ 20 نەچچە ياشلار ۋاقتىدىكى چىرايى ۋە تەقى-تۇرقىغا چاپلاپ قويغاندەك ئوخشايدىغان، قاملاشقان، زەبەردەس ۋە بەردەم بىر يىگىت ئۆزىگە قاراپ قېتىپ قالغاندەك تۇرۇۋاتاتتى. ئۇ يىگىتمۇ كۆز ئالدىدىكى گەرچە ئورۇقلاپ ھەم ئاجىزلاپ، ئورنىدىنمۇ تۇرالمىغۇدەك كۈچ-ماغدۇرسىز ھالغا كېلىپ قالغان بولسىمۇ، لېكىن چىرايى ئۆزىگە قۇيۇپ قويغاندەك ئوخشايدىغان بىر كىشىنى كۆرۈپلا، يۈرىكى ئەلەملىك بىر ئاغرىق ئازابىدا مۇجۇلۇپ كەتتى.

ـــ ئوغلۇم، مۇھەممەدمۇ سەن؟

ـــ دادا! ـــ دېگەن چەكسىز خۇشاللىق بىلەن تەڭ ئېتىلىپ چىققان بۇ ئۇلۇغ نامنى توۋلىغانچە، مۇھەممەد ئۆزىنى دادىسىنىڭ قۇچىقىغا ئاتتى.

2023- يىلى 7- ئاينىڭ 16- كۈنى

مەنبەلەر

[1] سۈرە بەقەرە 214- ئايەت

[2] سۈرە ھۇجۇرات 10- ئايەت

[3] بۇخارى ۋە مۇسلىم توپلىغان

[4] ئەبۇ داۋۇد، نەسائى ۋە بەيھەقى توپلىغان، ئەلبانى «سەھىھ» دېگەن.

[5] سۈرە ئال ئىمران 146- ئايەت.

[6] سۈرە بەقەرە 249- ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

[7] سۈرە ئەنفال 60- ئايەتنىڭ بىر قىسىمى.

[8] سۈرە ئەلەق 1- ئايەت.

[9] سۈرە ئەلەق 3- ئايەت.

[10] سۈرە ئال ئىمران 103- ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

[11] سۈرە ئەنفال 46- ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

[12] سۈرە نىسا 102- ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

[13] سۈرە نەھل 90- ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

[14] سۈرە ئال ئىمران 159- ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

[15] بۇخارى ۋە مۇسلىم توپلىغان.

[16] سۈرە بەقەرە 247- ئايەت.

[17] سۈرە ئال ئىمران 159- ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

[18] سۈرە قەسەس 26- ئايەت

[19] سۈرە بەقەرە 269- ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

[20] سۈرە نەھل 125- ئايەتنىڭ بىر قىسمى.

[21] سۈرە ئال ئىمران 104- ئايەت.

مەردانە (سۆزلىشىش) 08:33, 22 مارت 2024 (UTC)

Vote now to select members of the first U4C

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Dear all,

I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through May 9, 2024. Read the information on the voting page on Meta-wiki to learn more about voting and voter eligibility.

The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please review the U4C Charter.

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

On behalf of the UCoC project team,

RamzyM (WMF) 20:20, 25 ئاپرېل 2024 (UTC)

Sign up for the language community meeting on May 31st, 16:00 UTC

Hello all,

The next language community meeting is scheduled in a few weeks - May 31st at 16:00 UTC. If you're interested, you can sign up on this wiki page.

This is a participant-driven meeting, where we share language-specific updates related to various projects, collectively discuss technical issues related to language wikis, and work together to find possible solutions. For example, in the last meeting, the topics included the machine translation service (MinT) and the languages and models it currently supports, localization efforts from the Kiwix team, and technical challenges with numerical sorting in files used on Bengali Wikisource.

Do you have any ideas for topics to share technical updates related to your project? Any problems that you would like to bring for discussion during the meeting? Do you need interpretation support from English to another language? Please reach out to me at ssethi(__AT__)wikimedia.org and add agenda items to the document here.

We look forward to your participation!

MediaWiki message delivery 21:22, 14 ماي 2024 (UTC)

Feedback invited on Procedure for Sibling Project Lifecycle

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Dear community members,

The Community Affairs Committee (CAC) of the Wikimedia Foundation Board of Trustees invites you to give feedback on a draft Procedure for Sibling Project Lifecycle. This draft Procedure outlines proposed steps and requirements for opening and closing Wikimedia Sibling Projects, and aims to ensure any newly approved projects are set up for success. This is separate from the procedures for opening or closing language versions of projects, which is handled by the Language Committee or closing projects policy.

You can find the details on this page, as well as the ways to give your feedback from today until the end of the day on June 23, 2024, anywhere on Earth.

You can also share information about this with the interested project communities you work with or support, and you can also help us translate the procedure into more languages, so people can join the discussions in their own language.

On behalf of the CAC,

RamzyM (WMF) 02:26, 22 ماي 2024 (UTC)

Announcing the first Universal Code of Conduct Coordinating Committee

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hello,

The scrutineers have finished reviewing the vote results. We are following up with the results of the first Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) election.

We are pleased to announce the following individuals as regional members of the U4C, who will fulfill a two-year term:

• North America (USA and Canada)
  • –
• Northern and Western Europe
  • Ghilt
• Latin America and Caribbean
  • –
• Central and East Europe (CEE)
  • —
• Sub-Saharan Africa
  • –
• Middle East and North Africa
  • Ibrahim.ID
• East, South East Asia and Pacific (ESEAP)
  • 0xDeadbeef
• South Asia
  • –

The following individuals are elected to be community-at-large members of the U4C, fulfilling a one-year term:

• Barkeep49
• Superpes15
• Civvì
• Luke081515
• –
• –
• –
• –

Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community.

Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. Follow their work on Meta-wiki.

On behalf of the UCoC project team,

RamzyM (WMF) 08:15, 3 ئىيۇن 2024 (UTC)

The final text of the Wikimedia Movement Charter is now on Meta

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hi everyone,

The final text of the Wikimedia Movement Charter is now up on Meta in more than 20 languages for your reading.

What is the Wikimedia Movement Charter?

The Wikimedia Movement Charter is a proposed document to define roles and responsibilities for all the members and entities of the Wikimedia movement, including the creation of a new body – the Global Council – for movement governance.

Join the Wikimedia Movement Charter “Launch Party”

Join the “Launch Party” on June 20, 2024 at 14.00-15.00 UTC (your local time). During this call, we will celebrate the release of the final Charter and present the content of the Charter. Join and learn about the Charter before casting your vote.

Movement Charter ratification vote

Voting will commence on SecurePoll on June 25, 2024 at 00:01 UTC and will conclude on July 9, 2024 at 23:59 UTC. You can read more about the voting process, eligibility criteria, and other details on Meta.

If you have any questions, please leave a comment on the Meta talk page or email the MCDC at mcdc@wikimedia.org.

On behalf of the MCDC,

RamzyM (WMF) 08:45, 11 ئىيۇن 2024 (UTC)

Voting to ratify the Wikimedia Movement Charter is now open – cast your vote

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hello everyone,

The voting to ratify the Wikimedia Movement Charter is now open. The Wikimedia Movement Charter is a document to define roles and responsibilities for all the members and entities of the Wikimedia movement, including the creation of a new body – the Global Council – for movement governance.

The final version of the Wikimedia Movement Charter is available on Meta in different languages and attached here in PDF format for your reading.

Voting commenced on SecurePoll on June 25, 2024 at 00:01 UTC and will conclude on July 9, 2024 at 23:59 UTC. Please read more on the voter information and eligibility details.

After reading the Charter, please vote here and share this note further.

If you have any questions about the ratification vote, please contact the Charter Electoral Commission at cec@wikimedia.org.

On behalf of the CEC,

RamzyM (WMF) 10:52, 25 ئىيۇن 2024 (UTC)

Voting to ratify the Wikimedia Movement Charter is ending soon

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hello everyone,

This is a kind reminder that the voting period to ratify the Wikimedia Movement Charter will be closed on July 9, 2024, at 23:59 UTC.

If you have not voted yet, please vote on SecurePoll.

On behalf of the Charter Electoral Commission,

RamzyM (WMF) 03:46, 8 ئىيۇل 2024 (UTC)

U4C Special Election - Call for Candidates

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hello all,

A special election has been called to fill additional vacancies on the U4C. The call for candidates phase is open from now through July 19, 2024.

The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members are invited to submit their applications in the special election for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please review the U4C Charter.

In this special election, according to chapter 2 of the U4C charter, there are 9 seats available on the U4C: four community-at-large seats and five regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement. No more than two members of the U4C can be elected from the same home wiki. Therefore, candidates must not have English Wikipedia, German Wikipedia, or Italian Wikipedia as their home wiki.

Read more and submit your application on Meta-wiki.

In cooperation with the U4C,

-- Keegan (WMF) (talk) 00:03, 10 ئىيۇل 2024 (UTC)

Wikimedia Movement Charter ratification voting results

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hello everyone,

After carefully tallying both individual and affiliate votes, the Charter Electoral Commission is pleased to announce the final results of the Wikimedia Movement Charter voting.  

As communicated by the Charter Electoral Commission, we reached the quorum for both Affiliate and individual votes by the time the vote closed on July 9, 23:59 UTC. We thank all 2,451 individuals and 129 Affiliate representatives who voted in the ratification process. Your votes and comments are invaluable for the future steps in Movement Strategy.

The final results of the Wikimedia Movement Charter ratification voting held between 25 June and 9 July 2024 are as follows:

Individual vote:

Out of 2,451 individuals who voted as of July 9 23:59 (UTC), 2,446 have been accepted as valid votes. Among these, 1,710 voted “yes”; 623 voted “no”; and 113 selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 73.30% voted to approve the Charter (1710/2333), while 26.70% voted to reject the Charter (623/2333).

Affiliates vote:

Out of 129 Affiliates designated voters who voted as of July 9 23:59 (UTC), 129 votes are confirmed as valid votes. Among these, 93 voted “yes”; 18 voted “no”; and 18 selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 83.78% voted to approve the Charter (93/111), while 16.22% voted to reject the Charter (18/111).

Board of Trustees of the Wikimedia Foundation:

The Wikimedia Foundation Board of Trustees voted not to ratify the proposed Charter during their special Board meeting on July 8, 2024. The Chair of the Wikimedia Foundation Board of Trustees, Nataliia Tymkiv, shared the result of the vote, the resolution, meeting minutes and proposed next steps.  

With this, the Wikimedia Movement Charter in its current revision is not ratified.

We thank you for your participation in this important moment in our movement’s governance.

The Charter Electoral Commission,

Abhinav619, Borschts, Iwuala Lucy, Tochiprecious, Der-Wir-Ing

MediaWiki message delivery (سۆزلىشىش) 17:52, 18 ئىيۇل 2024 (UTC)

Vote now to fill vacancies of the first U4C

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Dear all,

I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through August 10, 2024. Read the information on the voting page on Meta-wiki to learn more about voting and voter eligibility.

The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please review the U4C Charter.

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

In cooperation with the U4C,

RamzyM (WMF) 02:48, 27 ئىيۇل 2024 (UTC)

Reminder! Vote closing soon to fill vacancies of the first U4C

You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Dear all,

The voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is closing soon. It is open through 10 August 2024. Read the information on the voting page on Meta-wiki to learn more about voting and voter eligibility. If you are eligible to vote and have not voted in this special election, it is important that you vote now.

Why should you vote? The U4C is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community input into the committee membership is critical to the success of the UCoC.

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

In cooperation with the U4C,

-- Keegan (WMF) (talk) 15:31, 6 ئاۋغۇست 2024 (UTC)

Coming soon: A new sub-referencing feature – try it!

Hello. For many years, community members have requested an easy way to re-use references with different details. Now, a MediaWiki solution is coming: The new sub-referencing feature will work for wikitext and Visual Editor and will enhance the existing reference system. You can continue to use different ways of referencing, but you will probably encounter sub-references in articles written by other users. More information on the project page.

We want your feedback to make sure this feature works well for you:

• Please try the current state of development on beta wiki and let us know what you think.
• Sign up here to get updates and/or invites to participate in user research activities.

Wikimedia Deutschland’s Technical Wishes team is planning to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We will reach out to creators/maintainers of tools and templates related to references beforehand.

Please help us spread the message. --Johannes Richter (WMDE) (talk) 10:36, 19 August 2024 (UTC)

Sign up for the language community meeting on August 30th, 15:00 UTC

Hi all,

The next language community meeting is scheduled in a few weeks—on August 30th at 15:00 UTC. If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page.

This participant-driven meeting will focus on sharing language-specific updates related to various projects, discussing technical issues related to language wikis, and working together to find possible solutions. For example, in the last meeting, topics included the Language Converter, the state of language research, updates on the Incubator conversations, and technical challenges around external links not working with special characters on Bengali sites.

Do you have any ideas for topics to share technical updates or discuss challenges? Please add agenda items to the document here and reach out to ssethi(__AT__)wikimedia.org. We look forward to your participation!

MediaWiki message delivery (سۆزلىشىش) 23:20, 22 ئاۋغۇست 2024 (UTC)

Announcing the Universal Code of Conduct Coordinating Committee

Original message at wikimedia-l. You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki. Please help translate to your language

Hello all,

The scrutineers have finished reviewing the vote and the Elections Committee have certified the results for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) special election.

I am pleased to announce the following individual as regional members of the U4C, who will fulfill a term until 15 June 2026:

• North America (USA and Canada)
  • Ajraddatz

The following seats were not filled during this special election:

• Latin America and Caribbean
• Central and East Europe (CEE)
• Sub-Saharan Africa
• South Asia
• The four remaining Community-At-Large seats

Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community.

Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. You can follow their work on Meta-Wiki.

On behalf of the U4C and the Elections Committee,

RamzyM (WMF) 14:06, 2 سىنتەبىر 2024 (UTC)

Have your say: Vote for the 2024 Board of Trustees!

Hello all,

The voting period for the 2024 Board of Trustees election is now open. There are twelve (12) candidates running for four (4) seats on the Board.

Learn more about the candidates by reading their statements and their answers to community questions.

When you are ready, go to the SecurePoll voting page to vote. The vote is open from September 3rd at 00:00 UTC to September 17th at 23:59 UTC.

To check your voter eligibility, please visit the voter eligibility page.

Best regards,

The Elections Committee and Board Selection Working Group

MediaWiki message delivery (سۆزلىشىش) 12:14, 3 سىنتەبىر 2024 (UTC)

Your wiki will be in read-only soon

Read this message in another language • Please help translate to your language

The Wikimedia Foundation will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.

All traffic will switch on 25 September. The switch will start at 15:00 UTC.

Unfortunately, because of some limitations in MediaWiki, all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future.

A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. This banner will remain visible until the end of the operation.

You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.

• You will not be able to edit for up to an hour on Wednesday 25 September 2024.
• If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

Other effects:

• Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
• We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
• GitLab will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can read the schedule at wikitech.wikimedia.org. Any changes will be announced in the schedule.

Please share this information with your community.

Trizek_(WMF), 09:38, 20 سىنتەبىر 2024 (UTC)

'Wikidata item' link is moving. Find out where...

Apologies for cross-posting in English. Please consider translating this message.قېلىپ:Tracked

Hello everyone, a small change will soon be coming to the user-interface of your Wikimedia project. The Wikidata item sitelink currently found under the General section of the Tools sidebar menu will move into the In Other Projects section.

We would like the Wiki communities feedback so please let us know or ask questions on the Discussion page before we enable the change which can take place October 4 2024, circa 15:00 UTC+2. More information can be found on the project page.

We welcome your feedback and questions.
MediaWiki message delivery (سۆزلىشىش) 18:57, 27 سىنتەبىر 2024 (UTC)

Invitation to Participate in Wiki Loves Ramadan Community Engagement Survey

Dear all,

Apologies for writing in English. Please help to translate in your language. We are excited to announce the upcoming Wiki Loves Ramadan event, a global initiative aimed at celebrating Ramadan by enriching Wikipedia and its sister projects with content related to this significant time of year. As we plan to organize this event globally, your insights and experiences are crucial in shaping the best possible participation experience for the community.

To ensure that Wiki Loves Ramadan is engaging, inclusive, and impactful, we kindly invite you to participate in our community engagement survey. Your feedback will help us understand the needs of the community, set the event's focus, and guide our strategies for organizing this global event.

Survey link: https://forms.gle/f66MuzjcPpwzVymu5

Please take a few minutes to share your thoughts. Your input will make a difference!

Thank you for being a part of our journey to make Wiki Loves Ramadan a success.

Warm regards,

User:ZI Jony 03:20, 6 ئۆكتەبىر 2024 (UTC)

Wiki Loves Ramadan Organizing Team

Preliminary results of the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections

Hello all,

Thank you to everyone who participated in the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees election. Close to 6000 community members from more than 180 wiki projects have voted.

The following four candidates were the most voted:

1. Christel Steigenberger
2. Maciej Artur Nadzikiewicz
3. Victoria Doronina
4. Lorenzo Losa

While these candidates have been ranked through the vote, they still need to be appointed to the Board of Trustees. They need to pass a successful background check and meet the qualifications outlined in the Bylaws. New trustees will be appointed at the next Board meeting in December 2024.

Learn more about the results on Meta-Wiki.

Best regards,

The Elections Committee and Board Selection Working Group

MPossoupe_(WMF) 08:26, 14 ئۆكتەبىر 2024 (UTC)

Seeking volunteers to join several of the movement’s committees

Each year, typically from October through December, several of the movement’s committees seek new volunteers.

Read more about the committees on their Meta-wiki pages:

• Affiliations Committee (AffCom)
• Ombuds commission (OC)
• Case Review Committee (CRC)

Applications for the committees open on 16 October 2024. Applications for the Affiliations Committee close on 18 November 2024, and applications for the Ombuds commission and the Case Review Committee close on 2 December 2024. Learn how to apply by visiting the appointment page on Meta-wiki. Post to the talk page or email cst@wikimedia.org with any questions you may have.

For the Committee Support team,

-- Keegan (WMF) (talk) 23:08, 16 ئۆكتەبىر 2024 (UTC)

'Wikidata item' link is moving, finally.

Hello everyone, I previously wrote on the 27th September to advise that the Wikidata item sitelink will change places in the sidebar menu, moving from the General section into the In Other Projects section. The scheduled rollout date of 04.10.2024 was delayed due to a necessary request for Mobile/MinervaNeue skin. I am happy to inform that the global rollout can now proceed and will occur later today, 22.10.2024 at 15:00 UTC-2. Please let us know if you notice any problems or bugs after this change. There should be no need for null-edits or purging cache for the changes to occur. Kind regards, -Danny Benjafield (WMDE) 11:29, 22 ئۆكتەبىر 2024 (UTC)

Final Reminder: Join us in Making Wiki Loves Ramadan Success

Dear all,

We’re thrilled to announce the Wiki Loves Ramadan event, a global initiative to celebrate Ramadan by enhancing Wikipedia and its sister projects with valuable content related to this special time of year. As we organize this event globally, we need your valuable input to make it a memorable experience for the community.

Last Call to Participate in Our Survey: To ensure that Wiki Loves Ramadan is inclusive and impactful, we kindly request you to complete our community engagement survey. Your feedback will shape the event’s focus and guide our organizing strategies to better meet community needs.

• Survey Link: Complete the Survey
• Deadline: November 10, 2024

Please take a few minutes to share your thoughts. Your input will truly make a difference!

Volunteer Opportunity: Join the Wiki Loves Ramadan Team! We’re seeking dedicated volunteers for key team roles essential to the success of this initiative. If you’re interested in volunteer roles, we invite you to apply.

• Application Link: Apply Here
• Application Deadline: October 31, 2024

Explore Open Positions: For a detailed list of roles and their responsibilities, please refer to the position descriptions here: Position Descriptions

Thank you for being part of this journey. We look forward to working together to make Wiki Loves Ramadan a success!

Warm regards,
The Wiki Loves Ramadan Organizing Team 05:13, 29 ئۆكتەبىر 2024 (UTC)