ئەندەلۇس
ئەندەلۇس (ئەرەبچە: الأندلس\ ئەل-ئەندەلۇس)، مىلادى 711-1492 يىللار ئارىسىدا ئىبەر يېرىم ئارىلىدا ئەرەبلەرنىڭ تەئسىرى ئاستىدا قالغان رايونلارغا بېرىلگەن ئىسىمدۇر. ئەندەلۇس كەلىمسى ۋانداللاردىن كەلگەن دەپ ئىشىنىلىدۇ. لېكىن تارىخى ئىسپاتى يوقتۇر. مۇسۇلمانلارنىڭ ئىبەر يېرىم ئارىلىدىكى مەۋجۇدلىقى ئەڭ ئاخىرىقى قېتىم مورىسكولارنىڭ 1609- يىلى ئىسپانىيەدىن قوغلاپ چىقىرىلىشى بىلەن ئاخىرلاشقان.
ئۆتمۈش تەھرىرلەش
ۋالىيلەر دەۋرى (714-756) تەھرىرلەش
پايتەختى شامدا بولغان ئەمەۋىيە دۆلىتى تېخى ئىسلامىيەتنىڭ تۇنجى ئەسىرى بولغان 7. ئەسردە شىمالىي ئاڧرىقانىڭ تامامىنىڭ قولغا كىرگۈزگەن. 8. ئەسرنىڭ بېشىدا ئەمەۋىي دۆلىتىنىڭ شىمالىي ئاڧرىقىدىكى ۋالىيسى مۇسا بىن نۇسەير، ئەمەۋىي خەلىڧەسى ۋەلىد بىن ئابدۇلمەلىكنىڭ ياردىمى بىلەن بىر بەربەرىي قۇماندان بولغان تارىق بىن زىيادنى جەبەلىتارىق بوغىزدىن ئۆتۈپ ئىبەر يېرىم ئارىلىغا يوللىدى.
O zamanlar İber Yarımadası Germen asıllı bir ulus olan Vizigotların elindeydi ve başkentleri Toledo kentinde bulunuyordu. Tarık bin Ziyad'ın savaşta ricat olmaması için geri dönüş olasılığını kaldırmak üzere kendi gemilerini yaktırdığı belirtilir. Tarık Bin Ziyad, Vizigot kralı Rodrigo'yu ağır bir yenilgiye uğrattı. Vizigot krallığı parçalandı ve bütün İber Yarımadası kısa bir süre içinde Müslümanların eline geçti.
750 yılına kadar Endülüs Emevîleri'nin gönderdiği valiler tarafından yönetildi. 750 yılında Abbasîler Bağdat'ta halifeliklerini ilan ettiler ve Emevî hanedanından Abdurrahman bin Muaviye, Endülüs'e kaçarak kendisini Emevî emiri ilan etti ve Kurtuba (Córdoba) kentini kendine başkent yaptı.
ئەندەلۇس ئەمەۋىيلەر دەۋرى (756-1031) تەھرىرلەش
- ئانا ماددە: Endülüs Emevileri
Bu dönem Endülüs'ün en parlak dönemi olarak bilinir. Kurtuba şehri, Bağdat ve Kahire'den sonra Dünya'nın üçüncü önemli bilim merkezi haline geldi. Bu dönemde günümüz Avrupa bilim ve sanatının bâzı temelleri Endülüs'te atıldı. Yine o dönemde Avrupa'nın genelinde sadece papazlar ve liderler okuma yazma bilirken Endülüs'te halkın neredeyse tamamı okuma yazma biliyordu. Şehircilik ve şehir kültürü döneminin çok önüne geçmiştir. Kültürel farklılıkların zenginlik olarak algılandığı bir çağdır. Endülüslerin egemenliği altındaki topraklarda Sefarad Yahudileri bugün İspanya’daki Yahudi kültürünün altın çağı (Golden age of Jews (eng. wikipedia)) olarak adlandırılan çağlarını yaşamışlardır.
10. yüzyıl başlarında Abbasilerin gücü azalmaya başladı. Mısır'daki Fatımîler de kendilerini halife ilan ettiler. Böylece İslâm dininin önderliği bölünmüş oldu. Bu ortamda Endülüs Emiri III. Abdurrahman, 16 Ocak 929 tarihinde kendisini halife ilan etti. Endülüs Emevîlerinin başarıları 11. yüzyıl başlarına kadar devam etti. 1031 yılında halifelik sona erdi. Tavaif-ül Mülk Beylikleri El Hamra Sarayı
مۇلۇكۇت-تاۋائىڧ (بەگلىكلەر) دەۋرى (1031-1090) تەھرىرلەش
- 'ئانا ماددە: Tavaif-ül Mülk
Endülüs Emevî Devleti'nin son halifesi olan III. Hişâm, 1031 yılında öldüğünde Endülüs toprakları çok sayıda bağımsız devletçiklere bölündü. Bu devletçikler hem kendi aralarında çarpışmaya başladılar, hem de İspanya'nın Hristiyan devletçiklerinin de saldırılarıyla karşı karşıya kaldılar. Bâzı tavfa devletleri para karşılığı Hristiyan şövalyeleri de ordularında kullandılar. Örneğin El Cid (Arapça'daki El-Seyid adından gelir) adıyla tanınan Rodrigo Díaz de Vivar, bunların en ünlüleri arasında yer alır. Bu karmaşık durum, Reconquista'yı hızlandırdı ve İspanya'da İslâm'ın yaygınlığını zayıflattı.
مۇرابىتلار دەۋرى (1090-1147) تەھرىرلەش
- 'ئانا ماددە: Murabıtlar
Aslen Kuzey Afrika kökenli bir hanedan olan Murabıtlar, Endülüs Emevîlerinin parçalanmasını izleyen karışıklık döneminde düzenli bir askerî güce sahip olmalarının da verdiği avantajla kısa sürede İber Yarımadasının Müslüman bölgelerinin neredeyse tamamını ele geçirdiler. 1090 ve 1147 yılları arasında bugünkü İspanya'nın büyük bölümü ve Kuzey Afrika'daki bâzı toprakları denetimleri altında tutarak güçlü bir devlet düzeni teşkil ettiler. İlk başlarda güçlerini korusalar da sonraları Hristiyan İber halklarının saldırıları ve Kuzey Afrikalı diğer toplulukların çıkarttığı ayaklanmalar yüzünden güçleri gün geçtikçe tükenen Murabıtlar, kendileri gibi Kuzey Afrika kökenli bir halk olan Muvahhidlerin saldırıları sonucu onların egemenliği altına girerek siyasî hâkimiyetlerini kaybettiler.
مۇۋاھھىدلەر دەۋرى(1147-1248) تەھرىرلەش
- 'ئانا ماددە: Muvahhidler
Muvahhidler gene Kuzey Afrika kökenli bir Müslüman hanedan olup Murabıtlar Devletini yıkarak onların yerine geçtiler. 1146 ve 1248 yılları arasında bugünkü İspanya topraklarının bir kısmının yanı sıra Kuzey Afrikadaki bazı toprakları da denetimi altında tuttular. Hıristiyan saldırıları ve bazı iç karışıklıklar sonucu 1248'de yıkıldılar. İber Yarımadası üzerinde hüküm sürmüş son büyük devlettir. Bu devletin yıkılışının ardından egemenliğindeki topraklarda bağımsız emirliklerden başka bir şey kalmamıştır.
گرناتا (گرانادا) سۇلتانلىقى (1232-1492) تەھرىرلەش
1492 دە بەنى ئەھمەر دەۋلەتىنىڭ يىقىلىشى بىلەن ئىسپانىيەدىكى 781 يىللىق ئىسلام ئەگەمەنلىكىنى ئاخىرلاشتۇردى.
مۇدەججەنلەر ۋە مۇرىسكولار (1492 - 1610) تەھرىرلەش
ئىسپانىيە قرالى III. ڧېلىپ، 1609- يىلى بىر ڧەرمان بىلەن 1610-1614- يىللار ئاراسى مۇدەججەنلەرنى ئىسپانىيەدىن قوغلىدى. كۆپلىگەن مەسجىد، گۇمبەز، مەدرەسە، قەسر، ساراي ۋە تەڭداشسىز قۇرلۇشلار بوزۇلدى ياكى تالان قىلىندى. مۇسۇلمان ئاياللار ۋە بالىلارغىچە قەتل قىلىندى ياكى ئىسپانىيەدىن كۆچۈپ كېتىشكە مەجبۇرلاندى. 300،000 دەك مۇدەججەنم ۋەتەنىنى تەرك قىلدى. شۇنىڭ بىلەن مۇسۇلمانلارنىڭ ئىسپانىيەدىكى ئىزلىرى چوڭ جەھەتتىن ئۆچۈرۈلگەن بولدى.
مەدەنىيەت تەھرىرلەش
ئەندەلۇس مەدەنىيەتى، نۇرغۇن مەنادا ئۆز دەۋرىنى ۋە كېيىنكى دەۋىرنى چوڭقۇر تەسىرى ئاستىدا قويغان. ئەندەلۇس دەۋرى شۇنداقلا ئىسپانىيىدىلى يەھۇدى مەدەنىيەتىنىڭ ئالتۇن دەۋرىنى ھەم ياراتقان. زامانىسىدا دۇنيادىكى ئەڭ مۇھىم كۈتۈپخانەلەردىن بىرى بولمىش گرانادادىكى كىتاب بىتىگلەر بابۇررەملە مەيدانىدا 1 مىلىيون جىلد كىتاب كۆيدۈرۈلگەن.
قاراڭ تەھرىرلەش
مەنبە تەھرىرلەش
- ^ Erol Toy, Cumhuriyet Gazetesi, 30 Temmuz 1979.
- Lütfi Şeyban, Reconquista / Endülüs'te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, İz Yayıncılık, İstanbul 2003.
- Lütfi Şeyban, www.endulus.net web sitesi.
- Enes Meriç, www.el-endulus.com Endülüs Tarihi hakkında geniş içerikli web sitesi.
- Hasan Baydar, Endülüs tarihi.