تاجسىمان ۋىرۇس(كىرونا ۋىرۇسى)

تاجسىمان ۋىرۇس (ئېنگلىزچە: Coronavirus,ئاددىيلاشتۇرۇلغان خەنچە: 冠状病毒، باشقىچا ئاتلىشى: ۋۇخەن ۋىرۇسى، كىرونا ۋىرۇسى، كورونا ۋىرۇسى) 2020يىلىدىكى ۋۇخەن يۇقۇملۇق ئۆپكە ياللۇنىنى كەلتۇرۇپ چىقارغان سارىسقا ئوخشاش، ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ مۇرەككەپ بىر خىل يۇقۇملۇق ۋىرۇس دەل بىر خىل تاجىسمان ۋىرۇستۇر. ھازىرچە بۇ خىل ۋۇخەن ۋىرۇسنىڭ شەپەرەڭدىن يىلانغان، يىلاندىن ئىنسانلارغا تارقالغانلىقى مەلۇم بولماقتا. مۇشۇ ۋىرۇس سەۋەپلىك، جوڭگو ھۈكۈمىتى ۋۇخەن شەھىرى ۋە خۇبېي ئۆلكىسىدىكى باشقا شەھەرلەرنى مۇھاسىرگە ئالدى. 50 مىليون كىشى بۇ شەھەرلەردىن ئايرىلالمايدۇ. بۇ كىسەلنى چىقارغۇچى يېڭى تىپتىكى تاجىسىمان ۋىرۇس ياكى كىرونا ۋىرۇسى ھەمدە ئېلگىركى سارىسى ۋىرۇسىنىڭ ھەممسى دەل تاجىىسمان ۋىرۇستۇر. تاجىسىمان ۋىرۇس ئادەتتە ھايۋانلاردىن ئىنسانلارغا كۆچىدۇ.

يېڭى تىپتىكى تاجسىمان ۋىرۇسنىڭ 3 د (جانلاندۇرۇم) قۇرلۇشى

ۋۇخەن كىرونا ۋىرۇسىنىڭ(كوۋىد-19) ئالامەتلىرى (تۈركچە)

ۋۇخەن ۋىرۇسى نام-ئاتاق ئۆزگەرتىشى

2020-يىلى 02-ئاينىڭ 11-كۈنى يېڭى تاجسىمان ۋىرۇس بىلەن يۇقۇملانغان ئۆپكە ياللۇغىغا ۋاقىتلىق نام قويۇش توغرىسىدىكى ئۇقتۇرۇشنى ئېلان قىلدى،ئۇقتۇرۇش بويىچە ،  يېڭى تىپتىكى تاجىسىمان ۋىرۇس بىلەن يۇقۇملانغان ئۆپكە ياللۇغىنى بىردەك « يېڭى تىپتىكى تاجىسىمان ۋىرۇس ئۆپكە ياللۇغى» دەپ ئاتىلىدۇ، قىسقارتىلىپ« يېڭى تاجسىمان ئۆپكە ياللۇغى» دەپ ئاتىلىدۇ، ئىنگلىزچە ئىسمى« Novel coronavirus  pneumonia» بولۇپ، قىسقارتىلىپ« NCP» ياكى "كوۋىد-19"دەپ ئاتىلىدىغان بولدى.

ھەققىدە

تاجىسىمان ۋىرۇس سۈت ئەمگۈچىلەر ۋە قۇشلاردا كېسەللىك پەيدا قىلىدىغان مۇناسىۋەتلىك ۋىرۇسلار توپى . ئىنسانلاردا تاجىسىمان ۋىرۇس يېنىك دەرىجىدىكى نەپەس يولى يۇقۇملىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ ، مەسىلەن ئادەتتىكى زۇكامنىڭ بەزى ئەھۋاللىرى (باشقا سەۋەبلەر ئىچىدە ، ئاساسلىقى كەركىدان ۋىرۇسى ) ۋە ئەجەللىك بولۇشى مۇمكىن ، مەسىلەن سارس ، MERS ۋە كوۋىد -19 (ۋۇخەن ۋىرۇسى) . باشقا تۈردىكى كېسەللىك ئالامەتلىرى ئوخشىمايدۇ: توخۇلاردا ئۇلار ئۈستۈنكى نەپەس يولى كېسەللىكلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ ، كالا ۋە چوشقىلاردا ئىچ سۈرۈشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ . تېخى بار ۋاكسىنا ياكىۋىرۇسقا قارشى دورىلار ئىنسانلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملىنىشنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ ياكى داۋالايدۇ.

بايقىلىشى

كىرونا ۋىرۇسى جانلاندۇرۇم كۆرۈنۈشى

ئىنسانلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى تۇنجى قېتىم 1960-يىللارنىڭ ئاخىرىدا بايقالغان.  ئەڭ بالدۇر بايقالغانلار توخۇلاردىكى يۇقۇملۇق كانايچە ياللۇغى ۋىرۇسى ، ئادەتتىكى زۇكام بىمارلىرى ئىچىدىكى ئىككىسى (كېيىن ئىنسانلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى 229E ۋە ئىنسانلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى OC43 دەپ ئاتىلىدۇ).  شۇنىڭدىن كېيىن بۇ ئائىلىنىڭ باشقا ئەزالىرى ئېنىقلانغان ، ئۇلار 2003-يىلى SARS-CoV ، 2004-يىلى HCoV NL63 ، 2005-يىلى HKU1 ، 2012-يىلى MERS-CoV ۋە SARS-CoV-2 (ئىلگىرى 2019-nCoV دەپ ئاتالغان). 2019. بۇلارنىڭ كۆپىنچىسى ئېغىر نەپەس يولى يۇقۇملىنىشقا چېتىشلىق .

نامى ھەققىدە

«كىرونا ۋىرۇسى» دېگەن ئىسىم لاتىنچە كورونادىن كەلگەن بولۇپ ، «تاج» ياكى «گۈلچەمبىرەك» مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ ، ئۆزى گرېتسىيە κορώνη korṓnē ، «گۈللۈك ، گۈل چەمبىرىكى» دىن ئېلىنغان. بۇ ئىسىم ئېلېكترون مىكروسكوپ ئارقىلىق ۋىرۇسلارنىڭ ( ۋىرۇسنىڭ يۇقۇملىنىش شەكلى) نىڭ تاشقى كۆرۈنۈشىنى كۆرسىتىدۇ ، بۇ گىرۋەكلەر چوڭ ، لامپۇچكىلىق يەر يۈزى مۆلچەرى بولۇپ ، تاج ياكى قۇياش تاجىسىنى ئەسلىتىدۇ .

ئىنسانلاردىكى تاجىسىمان ۋىرۇس تارىخى

كوۋىد-19 كېسىلنىڭ ئاساسى ئالامەتلىرى (ئۆزبىكچە)

تاجىسىمان ۋىرۇس خەتەرلىك ئامىللاردا كۆرۈنەرلىك پەرقلىنىدۇ. بەزىلىرى يۇقۇملانغۇچىلارنىڭ% 30 تىن كۆپرەكىنى ئۆلتۈرەلەيدۇ (مەسىلەن MERS-CoV ) ، بەزىلىرى بىر قەدەر زىيانسىز ، مەسىلەن ئادەتتىكى زۇكام.  چوڭ قاتارلىق ئالامەتلەر بىلەن Coronaviruses سەۋەبى colds قىزىش , ۋە ағриқ канәй ишшиқ болған كەلگەن adenoids قىش ۋە بېشىدا ئەتىيازدا پەسىل ئىچىدە ئاساسلىقى يۈز,.  Coronaviruses پەيدا بولىدۇ ياللۇغى (يا بىۋاستە ۋىرۇسلۇق ياللۇغى ياكى ئىككىلەمچى باكتېرىيە ياللۇغى ) ۋە bronchitis (مەيلى بىۋاستە ۋىرۇسلۇق bronchitis ياكى ئىككىلەمچى باكتېرىيە bronchitis). 2003-يىلى بايقالغان كۆپ ئېلان ئىنسانىي coronavirus, سارس-CoV پەيدا قاتتىق ئۆتكۈر نەپەس يولى كېسەللىكى ئىككى پەيدا چۈنكى (سارس), ئۆزگىچە pathogenesis بار ئۈستۈنكى ۋە نەپەسلىنىش يولىدا يۇقۇشىنىڭ تۆۋەن .

ئىنسانلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسىنىڭ يەتتە تۈرى مەلۇم ، بۇنىڭ ئىچىدە تۆتى ئادەتتىكى زۇكامنىڭ يېنىك دەرىجىدىكى كېسەللىك ئالامەتلىرىنى پەيدا قىلىدۇ :

1. ئىنسانلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى OC43 (HCoV-OC43)
2. ئىنسانلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى HKU1
3. ئىنسانلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى NL63 (HCoV-NL63 ، يېڭى خاۋېن تاجىسىمان ۋىرۇسى)
4. ئىنسانلارنىڭ تاجىسىمان ۋىرۇسى 229E (HCoV-229E)

- ۋە ئۈچ خىل ، ئېغىر دەرىجىدىكى كېسەللىك ئالامەتلىرى:

1. ئوتتۇرا شەرق نەپەس يولى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىك تاجىسىمان ۋىرۇس (MERS-CoV) ، ئىلگىرى رومان تاجىسىمان ۋىرۇسى 2012 ۋە HCoV-EMC دەپ ئاتالغان.
2. ئېغىر دەرىجىدىكى نەپەس يولى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى تاجىسىمان ۋىرۇسى (SARS-CoV ياكى «SARS- كلاسسىك»)
3. ئېغىر دەرىجىدىكى نەپەس يولى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى تاجىسىمان ۋىرۇسى 2 (SARS-CoV-2) ، ئىلگىرى 2019-nCoV ياكى «رومان تاجىسىمان ۋىرۇس 2019» دەپ ئاتالغان.

تاجىسىمان ۋىرۇس HCoV-229E ، -NL63 ، -OC43 ۋە -HKU1 ئىنسانلار توپىدا توختىماي تارقىلىپ ، دۇنيا مىقياسىدا چوڭلار ۋە بالىلاردا نەپەس يولى يۇقۇملىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئائىت كىسەللكلەر تارقىلىشى

تارقىلىش	ۋىرۇس تىپى	ئۆلۈم
2003-يىلى ئېغىر جىددىي خاراكتېرلىك نەپەس يولى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى	SARS-CoV	774
2012-يىلى ئوتتۇرا شەرق نەپەس يولى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى تاجىسىمان ۋىرۇسى	MERS-CoV	400 دىن ئارتۇق
2015-يىلى كورىيىدە ئوتتۇرا شەرق نەپەس يولى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى	MERS-CoV	36
2018-يىللىق ئوتتۇرا شەرق نەپەس يولى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى	MERS-CoV	41
2019–2020 تاجىسىمان ۋىرۇس	SARS-CoV-2	كەم دېگەندە 12 مىڭ 836

سارىس ھەققىدە

2003-يىلى ، ئاسىيادا ئالدىنقى يىلى باشلانغان ئېغىر جىددىي خاراكتېرلىك نەپەس يولى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى (SARS) ۋە دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىدىكى ئىككىلەمچى كېسەللىكلەر تارقالغاندىن كېيىن ، دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى ئاخبارات ئېلان قىلىپ ، رومان تەرىپىدىن تاجىسىمان ۋىرۇسنىڭ ئېنىقلانغانلىقىنى بايان قىلدى. تەجرىبىخانىلارنىڭ سانى SARS نىڭ سەۋەبچىسى. بۇ ۋىرۇس رەسمىي ھالدا SARS تاجىسىمان ۋىرۇسى (SARS-CoV) دەپ ئاتالغان. 8000 دىن ئارتۇق ئادەم يۇقۇملانغان ، ئۇلارنىڭ تەخمىنەن% 10 ى قازا قىلغان.