يېڭى تىپتىكى تاجسىمان ۋىرۇس كېسىلى ۋاكسىنىسى(كوۋىد-19 كېسىلى ۋاكسىنىسى)

يېڭى تىپتىكى تاجسىمان ۋىرۇس كېسىلىگە (ئېنگلىزچە: COVID-19 vaccine، باشقىچە ئاتىلىشى: ۋۇخەن ۋىرۇسى ۋاكسىنىسى، كىرونا ۋاكسىنىسى، كورونا ۋاكسىنىسى) گەرچە ھېچقانداق ۋاكسىنا كلىنىكىلىق سىناقنى تاماملاپ بولالمىغان بولسىمۇ ، ئەمما بۇ خىل ۋاكسىنىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشقا كۆپ قېتىم ئۇرۇنۇشلار بار. 2020-يىلى 2-ئاينىڭ ئاخىرىدا ، دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى تاجىسىمان ۋىرۇس، يەنى SARS-CoV-2 گە قارشى ۋاكسىنىنىڭ 18 ئايغا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە تارقىتىلىشىنى ئۈمىد قىلمايدىغانلىقىنى ئېيتتى.  2020-يىلى 3-ئاينىڭ باشلىرىغىچە ، تەخمىنەن 30 ۋاكسىنا نامزاتى تەرەققىي قىلدۇرۇلدى. 2020-يىلى 20 دېكابىر تۇنجى كوۋىد-19 ۋاكسىنىسى، فايزېر ۋە بىيونتېك تاجسىمان ۋىرۇس ۋاكسىنىسى، ئامېرىكا دورا نازارەتچىلىك ئىدارىسى تەرىپدىن جىددى ئىشلىتلىشكە ماقۇللاندى. شۇنىڭدىن بۇيان نۇرغۇن ۋاكىسنىلار ئارقا-ئارقادىن بارلىققا كەلمەكتە. دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى كوۋىد-19 ۋاكسىنىلىرنى تەستىقلايدىغان ئەڭ نوپۇزلۇق خەلىقئارالىق ئورگاندۇر.

ئامېرىكا ھۈكۈمىتى يېڭى تىپتىكى تاجىسىمان ۋىرۇسىغان تەدبىر پىلان يىغىنى، 2020 يىلى 13 مارت

كوۋئىران باراكەت ۋاكسىنىسى (بۇ ئىراننىڭ ئۆزى تەتقىقى قىلىپ ياساپ چىققان يەرلىك ۋاكسىنىدۇر)

تەرەققىيات

• ئاۋىستىرالىيەدە ، كۋېنسلاند ئۇنۋېرسىتىتى ئىممۇنىتېت ئىنكاسىنى قوزغىتىش ئۈچۈن ۋىرۇس ئاقسىلىنى گېن جەھەتتىن ئۆزگەرتىدىغان مولېكۇلا قىسقۇچ ۋاكسىنىسىنىڭ يوشۇرۇن كۈچىنى تەكشۈرۈۋاتىدۇ .
• كانادادا ، ساسكاتچېۋان ئۇنۋېرسىتىتى خەلقئارا ۋاكسىنا مەركىزى (VIDO-InterVac) فېدېراتسىيە مەبلىغىگە ئېرىشىپ ، ۋاكسىنىنى ئىشلەش ئۈچۈن 2020-يىلى مارتتا ئادەمسىز ھايۋانلارنى تەكشۈرۈشنى ۋە 2021-يىلى ئىنسانلارنى سىناق قىلىشنى مەقسەت قىلغان. [1]بىر [2]بىر 
• بىر كېسەللىكلەرنى كونترول قىلىش ۋە ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن, جۇڭگو مەركىزى
• شياڭگاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى
• 2020-يىلى 1-ئاينىڭ 29-كۈنى ئەتراپىدا ، جانسېن دورىگەرلىك شىركىتى ۋاكسىنىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش خىزمىتىنى باشلىدى.  جانسېن ئۆزىنىڭ بىئوتېخنىكا ھەمراھى Vaxart بىلەن ئېغىز بوشلۇقى ۋاكسىنىسىنى تۈزۈۋاتىدۇ .  2020-يىلى 3-ئاينىڭ 18-كۈنى ، Emergent BioSolutions Vaxart بىلەن ۋاكسىنىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن ئىشلەپچىقىرىش ھەمكارلىق ئورناتقانلىقىنى ئېلان قىلدى.
• Inovio دورىسى بىر تەتقىق DNA ئاساس ۋاكسىنا ئىنسان پىلانلىغان, جۇڭگو شىركىتى بىلەن بىرلىكتە كىلىنىكىلىق يازدا شىمالىي يېرىم شار 2020 نىڭ

• 

  ھەرخىل يېڭى تىپلىق تاجسىمان ۋىرۇس ۋاكسىنىسنىڭ سېلىشتۇرما جەدۋىلى

  بىر Jenner تەتقىقات قىلىش ئوكسفورد ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ بىر chimp adenovirus ۋىكتورلۇق ئاساسەن ۋاكسىنا نامزاتى تەرەققىي ۋە كېلىشى بىلەن بىر ياساش توختامى ئىمزالىغان.  ئۇلار 2020-يىلى مارتتا پورتون دوۋندا ھايۋانلارنى سىناق قىلىشنى ۋە كېيىنكى ئايدا ئىنسانلارنىڭ بىخەتەرلىك سىنىقىنى باشلاشنى پىلانلىدى.
• سانت لۇئىستىكى ۋاشىنگتون ئۇنۋېرسىتىتى
• مارت 2020-5, ئامېرىكا قۇرۇقلۇق ئارمىيىسى تېببىي تەتقىقات ۋە Materiel قوماندانلىق دەرىجىلىك قورغىنى Detrick ۋە تەتقىقات Walter Reed ئارمىيىسى تەتقىقات بىلەن كۈمۈش باھارى , غەربىي Maryland ئىككى, ئۇلار بىر ۋاكسىنا قىلىدىغانلىقىنى جاكارلىدى.
• كوپېنھاگېن ئۇنىۋېرسىتېتى ، ياۋروپا كومىتېتىنىڭ مەبلىغى بىلەن
• Emergent بىلەن Biosolutions Novavax In ھەمكارلىشىپ ۋاكسىنا ياساپ چىقتى. شېرىكلەر دەسلەپكى سىناق ۋە 2020-يىلى 7-ئايغىچە 1-باسقۇچلۇق كلىنىكىلىق سىناق قىلىشنى پىلانلىدى
• 2020-يىلى 10-مارت ، دۇب چوققىسى دۆلەتلىك تەجرىبىخانىسى ۋە تېننېسسى ئۇنۋېرسىتىتى دەرىجىدىن تاشقىرى كومپيۇتېر باشلىقلار يىغىنىدىن پايدىلىنىپ ۋىرۇسنىڭ تاياقچە ئاقسىلنىڭ مودېلىنى تەكشۈرگەنلىكىنى ۋە ۋاكسىنا نامزاتلىرىغا ئىشلىتىشكە بولىدىغان 77 خىل دورا بىرىكمىسىنى ئېنىقلىغانلىقىنى ئېلان قىلدى.  19-مارت ، CNN تەتقىقاتچىلارنىڭ مودېلنى يېڭىلاش باسقۇچىدا ئىكەنلىكىنى خەۋەر قىلدى.
• 2020-يىلى 3-ئاينىڭ 12-كۈنى ، ھىندىستان سەھىيە مىنىستىرلىكى ئۆزلىرىنىڭ 11 ئايرىغۇچى بىلەن ھەمكارلىشىدىغانلىقىنى ، ھەتتا تېز يولدا ۋاكسىنا ياساش ئۈچۈن كەم دېگەندە بىر يېرىم يىلدىن ئىككى يىلغىچە ۋاقىت كېتىدىغانلىقىنى ئېلان قىلدى.

• 

  كوۋىد-19 پەندەمىيەسىگە قارشى كۈرەشتكى دوختۇر سېستىرالار

  مارت 2020-16-كۈنى, ياۋروپا ئىتتىپاقى كومىتېتى بىر قۇربانلىق € 80 مىليون مەبلەغ سېلىشنى CureVac بىر راۋاجلاندۇرۇش, گېرمانىيە بىئوتېخنىكا شىركىتى mRNA ۋاكسىنا.
• 2020-يىلى 17-مارت ، ئامېرىكا دورىگەرلىك شىركىتى Pfizer گېرمانىيە BioNTech شىركىتى بىلەن ھەمكارلىق ئورنىتىپ ، mRNA ئاساسىدىكى ۋاكسىنىنى بىرلىكتە تەتقىق قىلىدىغانلىقىنى ئېلان قىلدى.

• 

  يېڭى تىپتىكى تاجىسىمان ۋىرۇسنىڭ دۇنيا مەۋقەسىدە شىددەتلىك تارقىلىشى خەرىتىسى

  MRNA تېخنىكىسى قوللۇنىلغان يېڭى تىپلىق تاجسىمان ۋىرۇس ۋاكسىنىسىنىڭ ۋىرۇسقا قارتا ئىشلەش گرافى.

  

  ھىندونىزىيە ئەلبېشى جوكو ۋىدودو تۇنجى شېشە يېڭى تىپلىق تاجسىمان ۋىرۇس ۋاكسنىسنى ئەملىمەكتە.

  

  ۋاكسىنىنى توشۇش جەريانى

  3-ئاينىڭ 20-كۈنى ، روسىيە سەھىيە خادىملىرى ئالىملارنىڭ ئوخشىمىغان ئالتە خىل ۋاكسىنا نامزاتى بىلەن ھايۋانلارنى سىناق قىلىشنى باشلايدىغانلىقىنى ئېيتتى.  ۋاكسىنا فېرمېنت ۋە پىرىماتلاردا سىناق قىلىنىدۇ.

دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى تەستىقلىغان ۋاكسىنىلار

ۋاكىسنا نامى	فايزېر ۋە بىيونتېك تاجسىمان ۋىرۇس ۋاكسىنىسى	مودېرنا	جوھانسون ۋە جوھانسون جەنسېن ۋاكسىنىسى
ياش تەۋىسىيەسى	5 + ياشلىقلار	18 + ياشلىقلار	18 + ياشلىقلار
ئاساسلىق ۋاكىسنا ئۇزاتىمىسى	2 شېشە ئەملەش (ئارلىقتا 3 ھەپتە، 21 كۈن ئارلىق قالدۇرۇش كېرەك)	2 شېشە ئەملەش (ئارلىقتا 4 ھەپتە، 28 كۈن ئارلىق قالدۇرۇش كېرەك)	1 شېشە
كۈچەيتكۈچى شېشىسى	18+ ياشلىقلار ئەملىسە بولىدۇ. ئېككىنچى شېشىدىن 6 ئايدىن كېيىن ئەملەش تەۋىسىيە قىلىندۇ. بۇنىڭغا مودېرنا ياكى فايزېر ۋە بىيونتەك ۋاكسىنىسى ئەملىسە بولىدۇ. 16-17 ياشتىكىلەر فايزېر ۋە بىيونتېك ۋاكسىنىسنى ئەملىسە بولىدۇ.	18+ ياشلىقلار ئەملىسە بولىدۇ. ئېككىنچى شېشىدىن 6 ئايدىن كېيىن ئەملەش تەۋىسىيە قىلىندۇ. بۇنىڭغا مودېرنا ياكى فايزېر ۋە بىيونتەك ۋاكسىنىسى ئەملىسە بولىدۇ.	18+ ياشلىقلار ئەملىسە بولىدۇ. 1-شېشىدىن 2 ئايدىن كېيىن ئەملەش تەۋىسىيە قىلىندۇ. بۇنىڭغا مودېرنا ياكى فايزېر ۋە بىيونتەك ۋاكسىنىسى (mRNA ۋاكسىنىسى) ئەملىسە بولىدۇ.
تولۇق ۋاكسىلانغان ۋاقتى	2-شېشنى ئەملەپ 2 ھەپتىدىن كېيىن.	2-شېشنى ئەملەپ 2 ھەپتىدىن كېيىن.	1-شېشنى ئەملەپ 2 ھەپتىدىن كېيىن.

مەنبە: دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى ئورگان تورى: https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines.html

كوۋىد-19 ۋاكسىنىسىنىڭ دۇنيا بويىنچە ئەملىنىش ئەھۋالى

ئورنى	ۋاكسىنلانغانلار	پېرسەنتى
دۇنيا	4,573,795,231	58.1%
جوڭگو	1,259,967,000	87.2%
ھىندىستان	842,315,450	60.5%
ياۋورپا ئىتىپاقى	324,766,177	72.6%
ئامېرىكا	243,182,423	73.2%
بىرازىليە	166,143,380	77.6%
ھىندونىزىيە	158,962,242	57.5%
ياپونيە	100,404,891	79.7%
پاكىستان	95,159,489	42.3%
بېنگال	87,546,674	52.6%
مېكسىكا	81,915,851	62.9%
ۋېيتنام	77,358,030	78.8%
روسىيە	73,727,458	50.5%
گېرمانىيە\ئالمانىيە	61,537,455	73.3%
فىلپىن	60,917,790	55.4%
ئىران	59,498,870	70.0%
تۈركىيە	56,867,625	66.9%
فىرانسىيە	52,786,717	78.1%
ئەنگلىيە	51,705,406	75.8%
تايلاند	51,032,649	73.0%
ئىتالىيە	48,252,654	79.9%
جەنۇبى كورىيە	44,168,856	86.1%
ئىسپانىيە	39,619,870	84.8%
كولومىيە	38,194,138	74.5%
ئارگېنتىنا	38,036,381	83.4%
مىسىر	33,098,284	31.8%
كانادا	31,702,331	83.3%
مالايسىيە	25,990,727	79.3%
سەئۇدى ئەرەبىستان	25,000,071	70.7%
ماراكەش	24,630,172	66.0%
پىرۇ	24,228,683	72.6%
پولشا	21,589,717	57.1%
ئاۋىسترالىيە	20,417,817	79.2%
جەنۇبى ئافرىقا	18,874,881	31.4%
بېرما	18,829,259	34.4%
ئۆزبەكىيە	18,786,606	55.4%
تەيۋەن	18,684,915	78.3%
ۋېنزۇئېلا	18,393,519	64.1%
چىلى	17,252,369	89.8%
سىرلانكا	15,987,913	74.4%
ئۇكرائىنا	14,671,167	33.8%
كامبودژا	14,253,170	84.1%
Ecuador	14,167,326	79.2%
Netherlands	13,307,938	77.5%
Nepal	12,251,183	41.3%
Cuba	10,416,579	92.0%
United Arab Emirates	9,890,348	99.0%
Nigeria	9,765,729	4.6%
Ethiopia	9,343,801	7.9%
پورتۇگالىيە	9,180,041	90.3%
قازاقىيە	8,965,031	47.2%
بېلگىيە	8,905,193	76.6%
Mozambique	8,484,211	26.4%
ئىراق	8,482,581	20.6%
ئۇگاندا	8,354,808	17.7%
Romania	7,930,488	41.5%
Sweden	7,746,286	76.2%
Greece	7,445,343	71.8%
Angola	7,423,668	21.9%
Rwanda	7,322,935	55.2%
Algeria	7,060,737	15.8%
Dominican Republic	6,935,718	63.3%
Czech Republic	6,810,045	63.5%
Tunisia	6,794,307	56.9%
Austria	6,602,962	73.0%
Kenya	6,559,380	11.9%
Israel	6,539,014	70.4%
Guatemala	6,514,292	35.7%
Hungary	6,257,771	65.0%
Switzerland	5,967,006	68.5%
Ghana	5,774,413	18.2%
Bolivia	5,492,333	46.4%
ئەزەربەيجان	5,163,947	50.5%
Honduras	4,915,362	48.9%
Nicaragua	4,879,356	72.8%
خوڭكوڭ (شىياڭگاڭ)	4,865,664	64.4%
Singapore	4,799,168	88.0%
Denmark	4,797,400	82.5%
ئەلسالۋادور	4,476,802	68.7%
ئاففانىستان	4,397,449	11.0%
Belarus	4,356,041	46.1%
Finland	4,347,091	78.3%
Jordan	4,331,942	42.2%
Norway	4,281,590	78.3%
Zimbabwe	4,107,151	27.2%
Sudan	4,016,849	8.9%
New Zealand	3,973,416	77.6%
Costa Rica	3,944,932	76.8%
Republic of Ireland	3,889,066	78.0%
Laos	3,744,740	50.8%
تاجىكىستان	3,520,397	36.1%
Paraguay	3,469,821	48.1%
كۈۋەيت	3,334,421	77.0%
Serbia	3,309,157	48.2%
Ivory Coast	3,306,299	12.2%
ئومان	3,121,257	59.8%
پاناما	3,027,809	69.1%
Uruguay	2,767,368	79.4%
Slovakia	2,716,588	49.8%
قاتار	2,360,308	80.5%
موڭغوليە	2,265,951	68.1%
Croatia	2,255,115	55.2%
لىۋان	2,237,631	33.1%
Tanzania	2,079,930	3.4%
پەلەستىن	2,053,044	39.3%
Lithuania	1,913,150	71.1%
Bulgaria	1,904,143	27.6%
Guinea	1,885,324	14.0%
لىبيە	1,847,082	26.5%
Benin	1,699,784	13.7%
Malawi	1,476,496	7.5%
Togo	1,380,216	16.3%
Georgia	1,355,604	34.1%
Senegal	1,328,153	7.7%
Latvia	1,312,137	70.3%
Slovenia	1,249,041	60.1%
Kyrgyzstan	1,226,855	18.5%
Somalia	1,203,131	7.3%
Bahrain	1,202,281	68.8%
Syria	1,194,896	6.5%
Albania	1,141,486	39.7%
Botswana	1,131,709	47.2%
Mauritania	1,119,680	23.4%
Moldova	989,897	24.6%
Burkina Faso	972,376	4.5%
Mauritius	947,513	74.4%
Armenia	934,028	31.5%
Kosovo	885,582	49.7%
Mali	877,525	4.2%
Estonia	841,035	63.5%
North Macedonia	840,411	40.4%
Bosnia and Herzegovina	833,233	25.5%
Zambia	806,611	4.3%
Cameroon	806,176	3.0%
Liberia	784,838	15.2%
Sierra Leone	747,044	9.2%
Republic of the Congo	734,721	13.0%
Jamaica	709,671	23.9%
Trinidad and Tobago	709,140	50.5%
Cyprus	664,971	74.2%
Timor-Leste	662,963	49.3%
Fiji	661,452	73.3%
Lesotho	648,817	30.1%
Bhutan	589,762	75.6%
Madagascar	589,003	2.1%
Yemen	556,652	1.8%
Niger	507,223	2.0%
Macau	492,828	74.8%
Luxembourg	461,651	72.7%
Central African Republic	446,712	9.1%
Malta	442,309	85.7%
Guyana	440,072	55.7%
Brunei	405,092	91.8%
Namibia	399,636	15.4%
Maldives	396,681	73.0%
Gabon	392,898	17.2%
Guinea-Bissau	390,794	19.4%
Eswatini	334,088	28.5%
Cabo Verde	302,802	53.9%
Iceland	287,971	83.9%
Chad	285,922	1.7%
Northern Cyprus	284,357	74.4%
Papua New Guinea	283,915	3.1%
Montenegro	283,356	45.1%
Comoros	282,378	31.8%
Suriname	261,122	44.1%
Equatorial Guinea	249,276	17.2%
Gambia	243,996	9.8%
Belize	230,125	56.8%
South Sudan	227,262	2.0%
Democratic Republic of the Congo	226,134	0.2%
New Caledonia	182,486	63.3%
Solomon Islands	179,973	25.6%
French Polynesia	169,995	60.2%
Bahamas	157,041	39.6%
Barbados	155,512	54.0%
Samoa	141,424	70.7%
Haiti	122,580	1.1%
Djibouti	108,945	10.9%
Guernsey	106,109
Curaçao	104,296	63.3%
Vanuatu	102,308	32.5%
Sao Tome and Principe	86,396	38.7%
Aruba	84,694	79.0%
Seychelles	82,348	83.3%
Jersey	80,892	80.0%
Tonga	73,609	69.0%
Isle of Man	68,771	80.5%
Antigua and Barbuda	62,283	63.1%
Kiribati	59,492	49.0%
Cayman Islands	58,591	88.1%
Andorra	56,628	73.2%
Saint Lucia	55,598	30.1%
Bermuda	46,666	75.2%
Faroe Islands	41,427	84.5%
Grenada	41,287	36.5%
Gibraltar	41,162	122.2%
Greenland	40,447	71.1%
Saint Vincent and the Grenadines	33,494	30.1%
Turkmenistan	32,240	0.5%
Dominica	29,426	40.8%
Turks and Caicos Islands	29,210	74.5%
Saint Kitts and Nevis	27,615	51.6%
Sint Maarten	27,141	62.5%
Monaco	26,672	67.5%
Liechtenstein	26,145	68.3%
San Marino	24,306	71.5%
Caribbean Netherlands	19,109	72.3%
British Virgin Islands	18,432	60.6%
Cook Islands	12,841	73.1%
Anguilla	10,079	66.6%
Nauru	7,612	70.0%
Tuvalu	6,230	52.2%
Wallis and Futuna	6,016	54.2%
Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha	4,361	71.8%
Burundi	4,010	0.0%
Falkland Islands	2,632	75.6%
Montserrat	1,547	31.1%
Niue	1,184	73.2%
Tokelau	968	70.8%
Pitcairn Islands	47	100.0%

ۋاقىتى: 2022-يىلى 30 دېكابىر

كوۋىد-19 ۋاكسىنسى ئەملەش خەرىتىسى. قانچە قېنىق بولسا ئەملىنىش نىسپىتى شۇنچە يۇقىرى.

يېڭى تىپىلق تاجسىمان ۋىرۇسى ۋاكسىنىسىنىڭ (كوۋىد-19 ۋاكسىنىنىڭ) دۆلەتلەر بوينىچە ئەملىنىش خەرىتىسى( ھەر 100 ئادەمنىڭ ئىچىدىكى ئەملەنگەنلەر سانى نىسپىتى)