Cherchen nahiyisi

УЙҒУРЧӘ, ئۇيغۇرچە

cherchen nahiyisi

Cherchen nahiyisi Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni da'irisi ichidiki bir nahiye bulup memuri jehettin bayingholin mongghul aptonom oblastitige qaraydu. Cherchenning yer maydani 138,645 kuwadirat kilometer bolup 2002-yildiki sitatiskiga asaslanganda, uning nupusi 60,000.

Tarix

Cherchen nahiyisi xen sulalisi dewride cherchen enrire beglikining zémini bolup, <yipek yoli> ning gherbiy böliki muhim öteng idi. Süy sulalisi dewride cherchen begiliki tesis qilinghan. Tang sulalisi dewride boshen qorghini bolghan. Ching sulalisining gu'angshü 10 - yili (1884 - yili) shinjangda ölke qu'urlghandin kéyin kachung tekshürüsh idarisi tesis qilip, kiriye nahiyisige qarighan. Mingoning 3 - yili ( 1914 - yili) nahiyige kötürülüp cherchen dep atilip, aqus dotey mehkimisige qarigha. Kéyin özgertilip qarasheher mehkimisige qarighan. Jungxu'a xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin ilgiri - kéyin bolup qarasheher waliy mehkimisi, korla waliy mehkimsige qarighan. 1960 - Yili bayinghulin mongghul aptonom oblastigha ayrip bérilgen.

Jughrapiye

Cherchen nahiyisi ko'inlun téghi, altuntaghning shimaliy chétige, tarim oymanliqining sherqiy jenubigha jaylashqan. Sherqiy teripi chaqiliq nahiyisi bilen, gherbiy terip niye nahiyisi bilen, jenubiy teripi shizang aptonom rayoni bilen, shimaliy teripi lopnur nahiyisi, shayar nahiyisi bilen tutishidu. Sherqtin gherbkiche bolghan kengliki 320 kilométir. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 460 kilométir. Omumiy kölimi 138 ming kwadrat kilométir.nahiye baziri bilen ürümchi shehirining ariliqi 1264 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 48 ming 300, buning ichide uyghurlar 80.75% ni, xenzular 19.1% ni, bashqa milletler 0.15% ni teshkil qilidu. yi'érining jenub teripi égiz, shimal teripi pes, jenub qismi taghliq, gherbiy shimal qismi chöllük, qumluq. Buning ichide taghliq yer 44.5% ni, tüzlenglik 15.9% ni, qumluq, chöllük 39.6% ni teshkil qilidu. Cherchen deryasi, janggalsay deryasi, tashsay deryasi, molchi deryasi qatarliq derya, éqinlar bar. Yer üsti süyi bayliqi 176 ming kub métir. Tüzlenglik rayonlardiki yer asti süyidin paydilinish miqdari 63 ming kub métir. Yawayi haywanatlardin yawa éshek, yawa qotaz, yawa töge, arqar, qara éyiq, ular, böken, bugha, toruq tike, aq boghuz böken, süleysün qatarliqlar bar. Yawayi dora ösümlüklerdin toshqan zediki, chüchükbuya, töge qulaq, chakanda, akchéye derixi, perbut qatarliqlar bar. Qézilma bayliqlirining néfit, kömür, altun, mis, tömür, qashtéshi, chirimtal, tashpaxta, xrustal, tazilanghan shor, chöyün, sink, nikél, gej qatarliqlar bar. cherchen nahiyisining iqlimi chong quruqluq xaraktéridiki issiq mötidil belwaghning eng qurghaq iqlimigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurisi 10.1℃, eng issiq bolghanda 41.3℃ qa chiqidu. Yilda ottura hésab bilen 85.4 kün 30℃ din yuqiri issiq bolidu, yilliq otturiche quyashning chüshüsh waqti 907.3 sa'et. 10℃ Yighilma témpératurisi 3853.1℃ . Qirosiz mezgili 207 kün. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdari 18.6 millimétir, suning yilliq otturiche pargha aylinish miqdari 2506.9 millimétir. bu nahiye yérim déhqanchiliq, yérim charwichiliq nahiyisi hésablinidu. Hazir 8400 géktar ( 126 ming mo) térilghu yer, 578 ming 300 géktar (8 milyon 674 ming mo) déhqanchiliq qilishqa bolidighan qaqas yer. 83 Ming 300 géktar (1 milyon 250 ming mo) ormanliq, 2 milyon 266 ming 700 géktar (34 milyon mo) otlaq bar. Déhqanchiliq mehsulatliridin bughday, shal, kéwez, kömmiqonaq, aq qonaq, üzüm, qoghun - tawuz, yel - yémish, köktat qatarliqlar bar. Charwidin kala, qoy, éshek, choshqa qatarliqlar bar. Sana'et jehette éléktr quwwiti, kömür, sémont, keshtichilik, qashtéshi qézish, pishshiqlap ishlesh qatarliq kespler bar. cherchen nahiyisining asasiy mu'essesesi üzlüksiz yaxshilanmaqta. 315 - Dölet tashyoli nahiye tewesidin toghrisigha késip ötidu. Omumiy uzunluqi 1360 kilométir. Korla we ürümchi shehirige qatnaydighan nöwetchi ayropilan bar. 1000 Programmiliq téléfon ornitilip pütün memliketning téléfon tori bilen tutashturuldi.

Memuriy rayon

Cherchen nahiyisige 1 rayon, 1 bazar, 11 yéza, 51 kent ahale komitéti qaraydu. Uning teweside yéza igilik 2 - shisining emgek bilen özgertish tarmaq etriti bar.

Cherchen nami heqqide

Cherchen nahiyisi sh u a r diki tarixi uzun, qedimiy yurtlirimizdin biri . Uning tarixiy nami cherchen 2100 yildin buyan ejdadlirimiz teripidin qollinilip kelmekte . Bu tarixiy namning étimologiyisi téxi sir bolup turmaqta .

1. Cherchen nami tarixiy xatirilerde ben gu ( miladiye 32-yilidin miladiye 92- yilighiche)ning ‹‹ xenname›› namliq kitabida mundaq bayanlar bar : ‹‹ yanggu'en qowuqidin chiqip aldi bilen baridighan, yéqin jay chaqiliq (婼羌) ... Bu yerdin yanggu'en qowuqigha 1800 chaqirim , changenge 6300 chaqirim kélidu . Chaqiliq yolning üstide bolmastin , chette gherbiy jenubqa toghra kélidu . Uning ahalisi 450 tütün , 1750 kishi , eskerlikke yaramliqi 500 neper . Chaqiliqning gherb teripi sarmadan (且末) gha tutash ... Ashliqni cherchen (鄯善) we sarmadan (且末)din alidu ... Gherbiy shimalda cherchen bilen tutishidu . Cherchen chong yolning üstige jaylashqan ... Cherchen beglikining esliy nami kroran bolup , bégi 扜泥 shehiride turatti . Bu yerdin yanggu'enge 1600 chaqirim , changenge 6100 chaqirim kélidu . Ahalisi 1570 tütün , 14100 kishi , eskerlikke yaramliqi 2912 neper . ... Gherbiy shimalidin qus beglikige 1890 chaqirim kélidu ... Cherchen del xen sulalisi yolining üstide , uning gherbidin sarmadangha 720 chaqirim kélidu ...sarmadan beglikining merkizi sarmadan shehiri . Bu yerdin changenge 6820 chaqirim kélidu , ahalisi 230 tütün 1610 kishi , eskerlikke yaramliqi 320 neper ... Jenubi teripidin endir (小宛国)ge üch künlük yol . .. Gherbidin niyagha 2000 chaqirim kélidu... ›› déyilgen. Miladiye 400 – yili cherchenge kelgen we cherchende bir ay turghan rahib fashenning terjimihalida ‹‹ ( dunxu'angdin chiqip ) 17 künde 1500 chaqirim yol yürüp cherchen élige kelduq ... Bu elning padishahi buddigha étiqad qilidiken , 4000din oshuq kichik kölüngü rahibi bar iken .... Bu yerde bir ay turdum , undin kéyin gherbiy shimalgha qarap 15 kün yürüp agni (qarasheher) ge bardim›› déyilgen. ‹‹ Loyangliq rahib kalanning xatirisi›› (miladiye 5 – esir)de ‹‹tuyghundin 3500 chaqirim gherbke yürse cherchen (鄯善) shehirige baridu ... Cherchendin gherbke 1640 chaqirim yürse sarmadan( 左末 ) shehirige baridu...›› déyilgen. Rahib shu'enzang (600- 664) miladiye 644 – yili etrapida cherchendin ötken . Uning éytip bérishi bilen yézilghan ‹‹ büyük tang dewridiki gherbke sayahet xatirisi››de ‹‹ ... U yerdin sherqqe 600 chaqirim yürüp chalmadana (折摩驮那故国) qedimki élige kelduq , bu sarmadan (沮末) dur ... Bu yerdin sherqiy shimalgha 1000 chaqirimdin artuq yürüp nob qedimki élige kelduq , bu kroran élidur ...›› déyilgen. 10 – Esirde yashighan uyghur alimi séngqu seli tutung ‹‹ shu'enzangning terjimihali››ni uyghurchigha terjime qilghan, mushu terjimide 折摩驮那故国 atalghusini sarmadan baliq dep terjime qilghan . ‹‹ Jenubiy yol bilen gherbke qarap mangsa jezmen begligi , endir begligi , niya begligi , kroran begligining hemmisi cherchen beglikige tewe iken ... (Miladiye 442 – yili) 4 – ayda , jurchi urghu 10 mingdin artuq tütünni bashlap dunxu'angni tashlap künpétishqa yürüsh qilip jurchi argunning qéshigha ketmekchi boldi . Ular cherchenge (鄯善) yétip barghuche , cherchen bégi begrong 4000din artuq tütünni bashlap qéchip ketti›› . Ilawe : jezmen begliki xenzuche tékistte 且志国 dep yézilghan , yaponiyilik alim matsuda hésaw qatarliqlar 志 xétini 末 xétining xata yézilishi dep qarighan . ‹‹ Wéyname››ning 99 – jildida, cherchen xani begroning gherbtiki 且末gha qarap qachqanliqi yézilghan. ‹‹ Wéyname›› 102 – jilid ‹‹ gherbiy yurt tezkirisi››de ‹‹ cherchen begliki , miren qelesini paytext qiliwalghan , u qedimki kroran xanliqi idi ... Paytextining töt etrapi bir chaqirimdin kélidiken. ... Uning shimal teripide qumtagh yoli bar. ... Sarmadan (且末) begliki sarmadan qelesini paytext qilip , cherchen(鄯善)ning gherbige jaylashqan ... Cherchen bégi begrong jurchi arguning parakendichiligidin qorqup , elning yérimini bashlap , sarmadangha qéchip kelgen , shuningdin étibaren sarmadan cherchenning qarmiqida bolghan... ›› fen yi , sima biyawlar ( 4- , 5 – esirler) ‹‹ kéyinki xenname›› 88 – jilid ‹‹ gherbiy yurt tezkirisi››dimu témimizgha munasiwetlik uchurlar bar . Shinjang unwérstéti ottura asiya tetqiqat inistuti teripidin terjime qilinip neshirge teyyarlanghan uyghurche nusxining izahat qismida, 小宛国 cherchen nahiyisining jenubidiki atchan we quramliq etrapida bolishi mumkin . 且末国 Hazirqi cherchen nahiyisige toghra kélidu . 鄯善国 Chaqiliq nahiyiside, dep izahlanghan . Yuqiriqi izahatlar élimizning nopuzluq qamusi ‹‹siyü'en››ning tüzitilgen nusxisidin élinghan. Tarixshunas , arxé'olog , qedimki yéziqlar tetqiqatchisi, eyni tarixiy dewrde qollinilghan qarushti yéziqini chüshinidighan birdinbir uyghur qurban weli kroran ependi bu heqtiki uchurlardin mundaq xulase chiqarghan: ‹‹ jalmadana (transkripsiyisi calmadana yaki chammadana) dégen nam ‹‹ xenname››de 且末 ( qedimki teleppuzi chamma ) dep xatirilengen. Shu'enzangning xatiriside 折摩驮那 ( qedimki teleppuzi chammadana ) dep yézilghan . Bu til matériyallirini sélishturup retlep chiqqanda mundaq bir shekil hasil bolidu : Calmadana › chamma › chammadana , démek xenzuchidiki 且末 dégen söz qarushti tilidiki atashning transkripsiyisi bolup, shu'enzang sansikirit imla qa'idisi boyiche yézip chiqqan . Bu atalghuning til menisini yéshish üchün ‹ pali sözlügi › din paydilinishqa bolidu . Uningda ‹ chamma ( menisi zira'et ünidighan topa , térim ) dégen söz uchraydu .bu söz hazirqi zaman uyghur tilining cherchen shéwiside ‹ chalma › dep saqlinip qalghan ( menisimu oxshash ) . Dana dégen söz stana ( yurt , makan , el) dégen söz bilen oxshash. Démek , bu atalghu ”tériqchiliq qilinidighan yurt“ , démektur. Bu qedimki yurt hazirqi uyghur tilida cherchen dep atilidu . Bu sözning chammadana bilen til baghlinishi yoq , belki kroran xanliqining bir shehiri shamshan (鄯善)ning teleppuzigha yéqin kélidu . Bu namlar kéyinki dewrlerde qandaq qilip almashturup qoyulghanliqi bizge namelum . Bu til matériyalliri bilen tarixiy jughrapiye melumatlirini birleshtürüp perez qilghanda , ‹jalmadana› hazirqi cherchende , ‹shamshan› hazirqi cherchenning shimal teripide , yeni cherchen deryasining ottura – töwen éqimida bolishi mumkin ››. Zangzushunas alim yang mingning tetqiqatigha asaslanghanda, miladiye 8 – esirning bashliri cherchen rayonini tübütler kontrol qilghan . Shu dewrning mehsuli bolghan tübütche tarsha pütükler, chaqiliq nahiyisining tewesidiki miren kona shehiri xarabisidin xéli köp tépildi. Yene shu dewrning mehsuli bolghan ‹‹ shajuning xeritilik tepsirati››de 大鄯善 we 小鄯善 sheherlirining barliqi yézilghan . Mirendin tépilghan tübütche pütüklerde yene Carcan déyilidighan bir shehermu uchraydu . Engliyilik tübütshunas tomas bu namni Cercen dep transkripsiye qilghan. 11- Esirdiki uyghur alimi mehmud kashgheriy ‹‹ türkiy tillar diwani››da ‹‹ qurqan cherchen . Chin yolidiki musulmanlar chégrisining biri ›› dep yazghan. ‹‹ Yü'en sulalisi tarixi ›› 14 – jildta ‹‹ ( 1286 – yili ) lop , kitik , 阇廛 qatarliq jaylarda rabat tesis qilindi›› déyilgen. Yaponiyelik uyghurshunas , doktor abitaki'o ependi 廛 阇 namini [ţşəţş́ ân] dep teleppuz qilinidighanliqini otturigha qoyghan . U yene 11 - , 12 – esirlerdiki xenzuche menbelerde körülidighan 约昌 [ iakt́īang yaki t´sang–üe dep teleppuz qilinidu], 昌 灼 [tŝiaçťsiang yaki ang′ş ţ ŝuo dep teleppuz qilinidu] ,廛阇 [ţşəţş́ ân dep oqulidu] qatarliqlarni cherchen namining teleppuz terjimisi shundaqla hazirqi cherchen dep qarighan . Miladiye 1276 – yili cherchendin ötken markopolo ‹‹ cherchen ölkisi (CHARCHAN) ... Péyin ölkisi bilen cherchen ölkisining ariliqigha chong bir chöllük jaylashqan ... (Cherchendin) chiqip beshinchi künlük yolni bésip ötkendin kéyin chöllükning chétidiki rabat – lopqa yétip barghili bolidu ›› dégen. Ilawe : ‹‹ markopoloning sayahet xatirisi ››ning uyghurchisi fujen pen – téxnika neshriyatining 1981 – yilidiki xenzuche neshridin terjime qilinghan. Féng chéngjünning xenzuche terjimisi 2005 – yili ichki mongghul xelq neshriyati teripidin xenzuche neshir qilinghan , bu nusxida cherchen nami Ciarcian , Tchertchen dep transkripsiye qilinghan we xenzuchigha 车尔成 dep teleppuz terjimisi qilinghan, mana buningdin qarighanda, eyni waqittiki xatirisining tildin tilgha terjime qilinish dawamida, jay nami özgirip ketken bolishi mumkin dep qaraymen. 16 – Esirning otturilirida uyghur alimi mirza muhemmed heyder köregani ‹‹ tarixi reshidiy ››de cherchen namini köp qétim tilgha alghan . Rusning terjime qilishi bilen engliyede neshir qilinghan inglizche neshride Jorjan dep élinghan . Jorjan emeliyette esliy metinni oqushta kélip chiqqan sewenlik , toghrisi jorjan emes belki chorchan bolishi kérek, bezi kishiler mushu xataliq arqiliq cherchen namini eslide jorjanlarning namidin kelgen dep qarighan . Méning bu xatirini chorchan dep qarishim , ‹‹ tarixi reshidiy››ning eyni waqittiki uyghurche terjime nusxiliri we mushu kitabtin paydilanghan eserler - ‹‹ kashgher tarixi ( chinggizname)›› , ‹‹ tarixi hemidiy›› - qatarliqlarda – cherchen dep élinghan . Mesilen : ‹‹ kashgher tarixi ( chinggizname)›› de ‹‹ qemiriddindin qorqup churchen , sarix uyghur , lop we kitik sari alip qachti›› déyilgen. Doktor siteyin ‹‹ tarixi reshidiy››diki bu jay namining Chārchān we Jurjān sheklide ikki xil xatiriligenlikini hemde tarim oymanliqining eng jenubi yaki sherqiy jenubidiki rayonni körsetkenlikini otturigha qoyghan . Cherchen nami 18 - , 19 – esirlerdiki xenzuche yazmilarda teleppuz terjimisi qilinip 卡墙,车尔成 , 车尔臣 dep yézilghan . Gomindang 1914 – yili nahiye tesis qilinghanda, ‹‹ xenname››diki 且末 nami tépilip, yuqiriqi teleppuz terjimisining ornigha dessitilgen .

Cherchen (鄯善) xanliqining qurulishi heqqide ‹‹ xenname››de yézilishiche, miladiyedin burunqi 77 – yili xen sulalisi xenjerwazi fu jézi bashchiliqidiki bir bölük eskerni ibertip, kroran padishahi amgokani qestlep öltürgen . Xen sulalisi özide turghaq bolup turiwatqan utushni xan qilip tiklep orda ayimliridin birni uninggha yatliq qilghan . Burunqi kroran xanining ewladliri we yéqinliri kroran shehiride yashawatqan bolghachqa, utush kroran shehiride turalmay hazirqi chaqiliq nahiyisidiki miren kona shehiri we chaqiliq nahiye baziri etraplirini merkez qilip hakimiyet yürgüzgen . Shu dewrde bu hakimiyetning nami cherchen (鄯善) dep atalghan. Bu xanliq miladiyedin burunqi 77 – yilidin miladiye 5 – esirning axirlirighiche besh esirdin artuq dawam qilghan.

Cherchen nami eng deslep miladiyedin burunqi 77 – yili otturigha chiqqan , shundin hésablighanda az kem 2100 yilliq tarixqa ige nam hésablinidu . Bu nam eslide hazirqi chaqiliq nahiyisini merkez qilghan bir yerlik hakimiyetning nami idi . Chaqiliqni merkez qilghan bu yerlik hakimiyet miladiye 2 – esirdin bashlap küchüyüp hazirqi chaqiliq , cherchen , niya nahiyilirining da'irisini öz hakimiyitige alghan . Miladiye 445 – yili duxandin chiqqan jurchi urghuning tümen kishilik échirqighan ademlirining parakendichiligidin qorqqan xan begrong 4000 a'ilidin artuq ahalini bashlap sarmadan ( hazirqi cherchen)gha köchken, nawada biz her bir a'ilide beshtin adem bar dep qarisaqmu texminen 20 mingdin artuq ahale köchken bolidu . Miladiye 445 – yili sarmadanning yerlik ahalisi 10 mingghimu yetmeytti . Yazma uchurlargha qarighanda, miladiyening béshida chaqiliq da'iriside chong cherchen we kichik cherchen dégen sheherlermu bolghan . Texminen 20 mingdek cherchenlik ahalining sarmadangha köchüshi jay namining köchüshige seweb bolghan , bu xuddi turpanliqlarning uchqa bérip olturaqlishishi bilen uchturpan nami barliqqa kelginige oxshiship kétidu . Mesilen : ili rayonida turpan yüzi , qumulda lapchuq ... Namliri bar. Cherchen nami sarmadan nami bilen parallél qollinilip melum mezgildin kéyin , tedrijiy cherchen nami omumlashqan . 8 – Esirge mensup tübüt yéziqidiki pütüklerde sarmadan nami bilen emes cherchen dep xatirilinishi buning delilidur . Shu dewrlerdin bashlap cherchen nami sarmadanning birdinbir namigha aylandi . Mehmud kashgheriy we markopolo , mirza heyder köreganlarning yazmiliri , undin kéyinki xenzuche we bashqa yazma eserlerde taki 20 – esirning bashlirighiche omumyüzlük cherchen namining teleppuz terjimisi qilinishi , uyghurlarning taki bügüngiche bu namni qollinip kélishi sözimizning delilidur. Cherchen namining 2100 yildin buyan izchil qollinilishi , téximu konkirit qilip éytqanda uyghurlarning kem dégendimu 2100 yildin buyan mushu zéminda izchil yashap kelgenlikining bir delilidur. Elwette , bu nam heqqide ejeblinerlik sir yoshurunghan , jümlidin 鄯善 nami xenzuche yazma menbelerde körülidu , lékin xandanliqning hökümet yéziqi bolghan qarushti yéziqidiki wesiqilerde körülmeydu . Bu dawamliq tetqiq qilishqa tégishlik mesile. Biz yuqirida körgen tarixiy menbelerdiki cherchenge munasiwetlik matériyallardin misal keltürgende , jay namlirining hemmisini eslige qayturup aldim , chünki ‹‹ xenname›› qatarliq klassik eserler uyghur tiligha terjime qilinghanda , jay namliri köpünche hazirqi jay namliri bilen élinghan . Bu muhakimimiz jay nami üstide bolghanliqi üchün , jay namliri esliy yazma shekli boyiche eslige qayturuldi hemde xenzuche xetlerning eyni waqittiki teleppuzi bérildi . Cherchen nahiyisining sarmadan (chalmadana , 折摩驮那,且末) we cherchen (鄯善 , Carcan, CHARCHAN, churchan) namlirining bolghanliqini körüp öttuq . Sarmadan yaki chalmadana miladiyedin burunqi dewrlerdin bashlap texminen miladiye 6 – esirgiche qollinilghan , lékin bu nam maqalimizning muhakime da'iriside bolmighanliqi üchün bu heqte toxtalmaymiz. Emdiki muhakimimizning özige qaytsaq, cherchen namining étimologiyilik qandaq ? Cherchen namining ékologiyisini töwendikidek shekillerdin izdeshke bolidu . 1. Charchan ~ cherchen (buning yazma asasi xenzuche yazmidiki 鄯善 , tübütche yazmidiki Carcan, markoponing yazmisidiki CHARCHAN we mirza heyder köregan yazmisidiki Chārchān ). 2. Churchan ( mehmud kashgheriy yazmisidiki qurqan we mirza heyder köregan yazmisidiki Jurjān , 18 – esirdiki ‹‹ kashgher tarixi

Iqtisad

Asasiy qurulush

Nupos istatistika

Terbiye

Sayahetchilik

Asasliq medeniy yadikarliq izliridin quruq tagh qiya tash resimliri, zaghunluq qedimki qebililer qebristanliqi, chalmidan qedimki shehiri qatarliqlar bar. Altuntagh tebi'iy qoghdash rayonida cherchen owchiliq meydani tesis qilindi, u ikspéditsiye, sayahet qilidighan yaxshi jay.

Ma'arip

Tenheriket yighini

Sirtqi ulash

Menbeler