Sowét Ittipaqi

УЙҒУРЧӘ, ئۇيغۇرچە

1922-Yili qurulghan.

Sowét sotsiyalisyik rispoplikilar ittipaqi __ qisqartilip sowét ittipaqi dep atilidighan bolup ( rosche qisqartilmi'i : cccp, éngilische qisqartilmisi : USSR diyilidu ), hazir bu dölet mewjut emes 1922 - yili 12-ayning 30 - künidin 1991 - yili 12 - ayning 26 - künigiche bolghan bolup fidiratsiye sheklidiki dölet qurulma sheklini yolgha qoyghan köp milletlik dölet . Yawropaning sherqiy we asiyaning shimaliy qismigha jaylashqan . Yer kölimi 22 milyon 400 ming kuwadirat kilométér bolup dunya boyiche zimini eng chong dölet . Noposi 290 milyon 100 ming ( 1990 - yil ) . 100 Din köperek millet bar bolup, uning ichide roslar %51 ni, okra'inlar %15 ni, özbékler %6 ni, biliroslar %4 ni, bashqa qazaqlar , tatarlar , ezerbeyjanlar , erminiyelikler , girozinlar, mordowalar , tajiklar , litwaliqlar , türkmenler , girmanlar , qirghizlar , yehudiylar , latwiyilikler , istoniyelikler bolup %24 ni teshkil qilidu .

Dölet tili ros tili . 200 Din köperek til we yerlik di'alikit ( yerlik shiwe ) bar bolup , silawiyan til séstimisidikiler %75 ni , hindi - yawropa til séstimisidikiler %8 ni , altay til séstimisidikiler %12 ni , oral til séstimisidikiler %3 ni , kapkaz til séstimisidikiler %2 ni teshkil qilidu .

Asasliq din roslarning pirawislawiye dini , uningdin bashqa yene xirstiyan dini , yehudiy dini we islam dini mewjut bolghan . Paytext moskiwa . Sowét ittipaqi rosiye , okra'ina , bilirosiye , özbékistan , qazaqistan , giroziye , ezerbeyjan , tajikistan , qirghizistan , türkmenistan , erminiye , morduwa , latwiye , litwa , istoniye qatarliq ittipaqdash rispoplikilarni we bashqirt , boryat , daghistan , qara qalpaq ( hazirqi özbékistanda ) , kara balda - bayqal , qirmiz , kaririye , kémi , mali , shimaliy ositiy , tataristan , towa , wodmurt , chéchin - ingush , chuwashiye , yaqut , abghaziye , azar , nashchifan qatarliq 20 aptonum jumhuriyet , 8 aptonum oblast 10 aptonum rayon we 129 chégra rayonni öz ichige alidu .

Sowét ittipaqi asasi qanunida , sowét ittipaqi fidaratsiye tüzümidiki dölet bolup 15 ittipaqta sowét sotsiyalistik jumhuriyetlirining , özlikidin qoshulush pirinsipi boyiche teshkillengen dep belgilengen . Paytext moskiwa . Dölet bashliqi sowét ittipaqi aliy sowéti re'isler ittipaqining re'isi dep atalghan bolup , kéyin howét ittipaqi zungtungi dep atalghan . Hökümet bashliqi ministérlar kéngishining re'isi dep atilidu . Herbiy küch sowét qizil armiyisi dep atilidu .

Dölet sho'ari : pütün dunya purultarliri birlishinglar ! Dölet tili : ros tili . Paytext : moskiwa , yer kölimi : dunya boyiche 1 - orunda bolup , 22 milyon 402 ming 200 kuwadirat kilométér , noposi : 293 milyon 47 ming 571 ( 1991 - yil 7 - ay ) . Dölet qurulghan kün : 1917 - yili 11 - ayning 7 - küni , parchilanghan waqti : 1991 - yili 12 - ayning 26 - küni , puli : ropiye , waqit rayon perqi : 3+ din 11 + ghiche , dölet shé'iri : intérnatsiyi'unal shé'iri ( 1917 - 1991 ) , xelqaraliq rayon qisqartma nami : SU ( hazirmu ishlitilmekte ) .

Qisqiche tarixi

1917 - Yili 11- ayning 7 - küni kech sa'et 9 din 40 minut ötkende , tunji pay zembirek oquning awazigha egiship , insaniyet tarixida tunji purultariyat hakimyet tutqan tunji hökimet __ sowét hökimiti quruldi . Öktebir inqilabidin kéyin bolshiwiklar partiyisi hoquqni igellep , girmaniye bilen < béryosél shertnamisi > ni imzalap , 1 - dunya urushidin chékinip chiqti . Uningdin kéyinki bir qanche yilda , tirotiskiy rehberlik qilghan qizil armiye qanliq japaliq ichki urush qilip aqlar we shertnamileshken döletlerni yéngip japaliq ilgirlesh élip bardi . 1921 - Yili 3 - ayda , sowét hökimiti bir qatar yéngi iqtisadiy islahatlarni yolgha qoyup , aldi bilen dixanlarning kirim mesilini hel qilishtin bashlap , artuq ashliqni bazar élip - sétishni cheklep yighiwélish élip bardi . 1922 - Yili 12 - ayning 30 - küni rosiye , bilirosiye , okra'ina we tashqi kapkaz fidiratsiyeliri ortaq sowét ittipaqini qurup chiqti . 1924 - Yili 1 - ayning 21 - küni sowét ittipaqining qurghuchisi lénin alemdin ötkendin kéyin yuséf sitalin hakimyetni qolgha élip , japaliq bir qatar wastiler arqilip , siyasi reqiplirini tazilap , yéza igilikini kolliktiplashturush siyasitini ilgiri sürdi , shundaqla keskin wastiler arqiliq , partiye , dölet we armiye rehberlirige nisbeten chong tazilash élip bardi . 1927 - Yili engiliye sowét ittipaqi bilen munasiwitini üzgenlikini jakarlap , 1921 - yili imzalanghan engiliye sowét soda shertnamisini yirtip tashlidi . Engliye diplomatiye weziri chambérlin 6 dölet tashqi ishlar ministérliri yighinida < xelqara intérnatsiyi'unal bilen köresh qilish > otturigha qoydi .

Gerche gherp we sowét ittipaqidiki bir qisim kishiler sitalinni her qaysi milletlerge qirghinchiliq élip barghan jallat dep atighan bolsimu , emma u sowét ittipaqini ghelbilik halda sana'et we herbiy jehettiki küchlük döletke aylandurdi . Sitalinning rehberliki astida , sowét ittipaqi kompartiyesi sowét ittipaqi iqtisadiy ishlepchiqirish tüzülmisi we herbiy ishlar jehette chong özgertish élip bérip , burunqidin nechche hesse küchlendürdi . 1929 - Yili 10 - ayning24 - küni niyo - york pay chéki bazirida pay chékining chüshüshidin bashlanghan kirizis , téz sürette pütün dunyani qaplashqa bashlap , kapitalistik döletler iqtisadigha éghir zerbe berdi . Mushu 1929 - yili kirzis pütün dunyada eng yuquri dolqungha kötürülgen chaghda , sitalingiradta kölimi ghayet chong bolghan bir tiraktur zawudi ish bashlap 10 aydin kéyin mehsulat chiqirishqa bashlidi . 1932 - Yili yunji 5 yilliq pilan tamamlinip , sowét ittipaqi yéza igilik dölitidin sana'et dölitige aylandi . 1937 - Yili 2 - besh yilliq pilan tamamlinip , sowét ittipaqining iqtisadiy ishlepchiqirish omumiy qimmiti téz örlep yawropada 1 - orungha , dunyada 2 - orungha ötti .

1939 - Yili sowét ittipaqi bilen natsést girmaniyesi < özara tajawuz qilmasliq shertnamisi > imzalap , özara shübhilinish qaplighan sirliq munasiwet ornatti shuning bilen bir waqitta , ikki terep mexpi yosunda polsha , baltiq déngizi rayonidiki döletler we finlandiyeni özining küch da'irisige kirgüzdi .1939 - yili 2 - dunya urushi partlidi .

1941 - Yili 6 - ayning 22 - küni seher sa'et 3 de girmaniye tuyuqsiz sowét ittipaqigha hujum qildi . Bir hepte waqit ichide sowét qizil armisidin bir milyondin köprek adem chiqim bolup , gherptiki sana'et rayonliri pütünley girmaniye armisining kontirol da'irisige kirip qaldi . Adolof gitlér sowét ittipaqigha tuyuqsiz hujum qilip . 1945 - Yili sowét qizil armiyesi we ittipaqdash armiye natsés girmaniyesini öz chégrisi ichide meghlup qilip , 2 - dunya urushining ghelbisini qolgha keltürdi . 1945 - Yili 5 - ayning 1 - küni dunya fashizimgha qarshi urush eng axirqi ghelbini qolgha keltürdi .

Sowét qizil armiyisi bérlingha qaytarma hujum qilip kirip , qizil bayraqni girmaniye parlamént binasining ögzisige qadidi . Girmaniye armiyisidin girman - sowét jeng meydanida ölgenlerning sani 10 milyondin éship , 2 - dunya urushida , girmaniye tereptin ölgen we yarilanghanlar nispitining %73 ni igellidi . Sowét ittipaqi tereptin 20 milyon adem qurban bolghan bolup , heqqaniyet we ténchliqni qoghdash jehette belgilik qimmet yarattti . Urushtin kéyin sitalin we bashqa sotsiyalistik döletler ittipaqi < warshawa shertnamisige eza döletler ittipaqi > ni qurup amérika we < shimaliy atlantik ehdiy teshkilati > bilen tirkeshti . 20 - Esirning ottura mezgilliridiki dunyaning nispiy muqim bolghan shara'itida , sowét ittipaqi bilen amérikidin ibaret bu ikki derijidin tashqiri chong dölet , atlantik okyanning ikki qirghiqida bir birige xiris qilip , dunyaning nechche on yilliq yüzlininishe rehberliq qildi .

1957 - Yili sowét ittipaqi dunya tarixidiki tunji süni hemrani alem boshliqigha qoyup berdi . 1961 - Yili 4 - ayning 12 - küni sowét ittipaqi alem uchquchisi gagarén < sherq > namliq alem kémisige olturup insanlarning alem boshliqigha chiqish arzusuni emelge ashurdi .

1953 - Yili sitalin alemdin ötkendin kéyin sowét ittipaqi kompartiyisining yuquri rehberlik qatlimida bir qanche yilgha sozulghan hoquq talishish körishi élip bérilip axrida xiroshshif hoquqni igellidi . Xiroshshif 1956 - yili sowét ittipaqi kompartiyesining 20 - qétimliq qurultiyidiki mexpiy doklatta , sitalin we shexske chuqunushning éghir aqiwetlirini tenqid qildi , shuning bilen siyasi köresh insanperlik usuligha qarap tereqiy qildi . Ang formatsiyesi jehettiki ixtilap sewebidin , 1959 - yilidin bashlap , sowét kompartiyesi bilen jonggo kompartiyesi ottursida bir qatar tenqid qilish we ixtilaplar élip bérildi . 1964 - Yili xiroshif textin chüshüp hoquqni bérjinéf igellidi . Medeniyet zor inqilabi mezgilide jonggo - sowét munasiwiti susliship intayin töwen haletke chüshüp qélip peqet namdiki diplomatik munasiwet halitila qaldi , hetta ikki terepte < göher aral heqesi > we < télikét weqesi > din ibaret chégra tuqunushi yüz berdi . 1968 - Yili sowét ittipaqi chéxsilawakiyege tajawuz qildi . 1969 - Yili < göher aral mesiliside > qoralliq toqunush yüz bérip , junggo xglqining qattiq qarshiliqini qozghidi . 1979 - Yili afghanistangha tajawuz qildi . Bu ikki herket xelqara jemiyetning qattiq ghezipini qozghidi .

Bérjinéf dewride sowét ittipaqi sirqa nisbeten kéngeymichilik siyasitini yolgha qoyup , sherqiy yawropadiki sabiq sotsiyalizim lagiridiki döletler we mongghuliyede esker turghuzghandin sirt , yene wétnam , kuba , jenubiy yemen , angula , ifopiye qatarliq döletlerde herbiy lagir hetta herbiy bazilarni qurdi . Bérjinéf < cheklik igilik hoquq neziryisi > otturigha qoyup , bashqa sotsiyalistik döletlerning igilik hoqoqi cheklimilkke ige dep qaridi . Bérjinéf otturigha qoyghan bu nezirye emeliyette bashqa sotsiyalistik döletlerning igilik hoqoqini ékispalatatsiye qilidighan , ularni sowét ittipaqining hamiysigha aylandurudighan neziryedin ibaret idi . 1980 - Yili moskiwada ötküzülgen olimpik tenherket yighini sowét ittipaqining dunyagha yüzlinish jehettiki perdisini qayridi . Emma afghanistagha tajawuz qilish sewebidin bu qétimqi olimpik tenherket yighini dunyadiki tüzüm jehette kemsitish neziryisi bilen qarighuchilar eng köp bolghan bir qétimliq musabiqe bolup qaldi .

1985 - Yili kompartiye ichidiki islahatper shexs gorbachéf hoqoqni qolgha élép , nurghunlighan kona , chirik qarashlargha nisbeten özgertish élip bardi . Gorbachéf siyasi we iqtisadiy jehette dölet bashqurush tüzülmilirige qarita islahatni ilgiri sürüsh pilanini tüzüp , dölet ichide islahat we ochuq siyasetni yolgha qoyup , tarixiy xataliqlani ashkarilash we hisab élish élip bardi . Gorbachéf yene sowét ittipaqida < dimukratik , insanperlik sotsiyalizimi > qurup chiqishni pilanlidi . Emma yene bir terepte uning islahati oylap baqmighan aqiwetlerni élip keldi . Merkizi hökimetning hoqoqini töwenge chüshürüshke egiship , her qaysi ittipaqdash jumhuriyetler rehberliri téximu köp aptonomiye hoqoqi bérishni telep qildi . < Ashkariliq > téximu chongqurlishishigha egiship , sowét kompartiyesining tarixi mesililiri we xataliqliri ashkarilinish bilen bir waqitta , xelqning hörmiti we ishenchisidin ayrilip qaldi , hetta 1989 - yili komunizimning siyasiy we iqtisadiy tarixi xataliqliri yighilip , omumiy partlash yüz bérip , xelq qayil bolmasliq, nezirini komunistik partiye we sherqiy yawropa döletliridiki nishanlargha qaratti . Sherqiy yawropadiki komunistik partiyeler arqa - arqidin texttin chüshüshke bashlidi , her qaysi ittipaqdash jumhuriyetlermu , sherqiy yawropadiki herqaysi döletlerning usulini qollinip , sowét ittipaqidin ayrilip musteqil bolush gherizide boldi .

1991 - Yili 8 - ayning 19 - küni sowét kompartiyesi ichidiki bir qisim kansérwatiplar , her qaysi ittipaqdash jumhuriyetlerge chüshürüp bérilgen hoquqlarni tartiwélish we ghelbisiz islahatni derhal toxtitish meqsidide bir qétimliq meghlubiyetlik siyasiy özgirish qozghidi . Emma xelq , armiye , we köp qisim kompartiye ezalirining birliship qarshi turushi netijiside , siyasiy özgirish peqet 3 kün teshwiqat élip bérip meghlup boldi . Rosiye zungtungi yilitsén sowét koppartiyesini qanunsiz partiye dep élan qilip , sowét ittipaqi chégrisi ichidiki pa'aliyetlirini cheklidi . 1991 - Yilining axirida yilitsén bilirosiye , okra'ina zungtungliri bilen miniskida shertname imzalap , musteqil döletler birleshmisining qurulghanliqini élan qilip , engiliye ittipaqigha oxshaydighan bir xil dölet qurulma sheklini sowét ittipaqigha köchürüp élip keldi . Rosiye we bashqa ittipaqdash jumhuriyetler buninggha keyni keynidin inkas qayturup , sowét ittipaqidin ayrilghanliqini jakarlidi . Sowét ittipaqi mushu waqittin bashlap mewjutluqtin qaldi . 19991 - Yili 12 - ayning 25 - küni sowét ittipaqi zungtungi gorbachif xizmitidin istipa bérip döletning hoqoqini rosiye zungtungigha ötküzüp berdi . 1991 - Yili qizil bayraq kérimil sariyidin asta chüshürüwélindi . Qizil yillar we güllengen chong dölet süpitidiki sowét ittipaqi mewjutluqtin toxtidi .

Sabiq sowét ittipaqi kompartiyesining rehberliri

1 . Wiladimir . Éléch lénin ( 1917 . 10 . 17 ___ 1922 . 4 . 3 . )

2 . Sitalin ( 1922 . 4. 3 __ 1953 . 3 . 5 )

3 . Xiroshshif ( 1953 . 9 . 7 __ 1964 . 10 . 14 )

4 . Bérjinéf ( 1964 . 10 . 14 __ 1982 . 11 . 10 )

5 . Andiriypof ( 1982 . 11 . 12 __ 1984 . 2 . 9 . )

6 . Ché'érnénko ( 1984 . 2 . 13. __ 1985 . 3 . 10 )

7 . Gorbachéf ( 1985 . 3 . 11 __ 1991 . 12 . 25 )

Sabiq sowét ittipaqidiki 15 ittipaqdash jumhuriyetning nami

1 . Rosiye sowét sotsiyalistik fidiratsiye jumhuriyiti

2 . Bilirosiye sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

3 . Okra'ina sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

4 . Istoniye sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

5 . Litwa sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

6 . Latwiye sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

7 . Mordowa sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

8 . Giroziye sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

9 . Erminiye sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

10 . Özbékistan sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

11 . Qazaqistan sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

12 . Qizghizistan sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

13 . Tajikistan sowétr sotsiyalistik jumhuriyiti

14 . Ezerbeyjan sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

15 . Türkmenistan sowét sotsiyalistik jumhuriyiti

Sabiq sowét ittipaqidiki 20 aptonom jumhuriyetning namliri

1 . Bashqirt sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti .

2 . Buryat sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

3 . Daghistan sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

4 . Karibalda - bayqal sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

5 . Karmik sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

6 . Kaririya sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

7 . Kémi sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

8 . Mali sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

9 . Morduwa sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

10 . Shimaliy ositiy sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

11 . Tataristan sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

12 . Towa sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

13 . Wodmort sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

14 . Chéchin sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

15 . Chuwash sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

16 . Yaqut sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

17 . Abghaz sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

18 . Azar sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

19 . Nashichér sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti

20 . Qara qalpaq sowét sotsiyalistik aptonum jumhuriyiti