Wikipedia

مەسجىدى ئەقسا

مەسجىدى ئەقسا، مەسجىدى ئاقسا ياكى ئاقسا مەسچىتى (ئەرەبچە: المسجد الأقصى)، مۇسۇلمانلار تەرىپىدىن مۇقەددەس سانالغان ماكانلاردىن بىرى ۋە مۇسۇلمانلارنىڭ تۇنجى قىبلىسى دەپ قارىلىدۇ. قۇددۇسنىڭ شەرقىدىكى كونا شەھەر رايونىغا جايلاشقان مەسجىد. سېپىللەر بىلەن ئورالغان ئەسكى شەھەرنىڭ شەرقىي جەنۇبىدىكى ئەڭ يىراق جايغىچە بولغان، سېپىل ئىچىدىكى ھەممە جايغا بۇ ئىسىم بىلەن خىتاپ قىلىنىدۇ. بۇ رايوننىڭ يەر مەيدانى 144 دېكار كېلىدىغان بولۇپ، قۇببەتۇسسەخرە‎، قىبلە مەسجىدى ۋە 200 گە يېقىن نۇرغۇن ئەسەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. "موريا تۆپىسى" دەپ ئاتالغان كىچىك بىر تۆپىگە جايلاشقان بولۇپ، قۇببەتۇسسەخرە‎ جايلاشقان قىيا بۇ تۆپىلىكنىڭ ئەڭ يۈكسەك نۇقتىسىدۇر.

مەسجىدى ئەقسا قۇرئان كەرىمدە شۇ شەكىلدە تىلغا ئېلىنىدۇ: "ئاللاھ بارچە نۇقساندىن پاكتۇر، ئۇ (مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامغا) قۇدرىتىمىزنىڭ دەلىللىرىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن، بەندىسىنى (يەنى مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنى) بىر كېچە مەسجىدى ھەرەمدىن ئەتراپىنى بەرىكەتلىك قىلغان مەسجىدى ئەقساغا ئېلىپ كەلدى. ھەقىقەتەن ئاللاھ ھەممىنى ئاڭلاپ تۇرغۇچىدۇر، ھەممىنى كۆرۈپ تۇرغۇچىدۇر.[1]" ھەزرىتى مۇھەممەد بولسا مەسجىدى ئەقسا ھەققىدە شۇنداق دېگەن: يولۇچىلىق پەقەتلا شۇ ئۈچ مەسجىدلەردىن بىرىگە بولۇر، مېنىڭ مۇشۇ مەسجىدىم (مەسجىدى نەبەۋىي)، مەسجىدى ھەرەم ۋە مەسجىدى ئەقساغا.[2]" بۇ ھەدىستە تىلغا ئېلىنغان ئۈچ ھەرەم رايونىدىن بىرى قەبۇل قىلىنغاچقا "ھەرەمى شەرىڧ" دەپمۇ ئاتالغان.

مەسجىدى ئەقسانى يەھۇدىيلەر ھەم مۇقەددەس قەبۇل قىلماقتا ۋە بۇ رايونغا ھەزرىتى سۇلايمان تەرىپدىن قۇرۇلغان ئىبادەتخانەگە نىسبەت بىلەن ئىبادەتگاھ تۆپىسى دەپ نام بەرمەكتە. بۇ جاينى ئىبادەتگاھ رايونى دەپ قارىغانلىقى ئۈچۈن، نۇرغۇن يەھۇدىي گۇرۇپ بۇ رايوندا يېڭىدىن سۇلايمان ئىبادەتگاھىنى ئىنشا قىلماق ئۈزەرە رەسمىي ئورگان سۈپىتىدە ئەمەلىي تېرىشچانلىقلارنى باشلىۋەتكەن. بۇ تىرىشچانلىقلارنىڭ سەمەرىسى سۈپىتىدە ئىسرائىلىيە دۆلىتى، مەسجىدى ئەقسانىڭ ئاستىدا، ئىبادەتگاھنىڭ قالدۇقلىرىنى تېپىش مەقسىدى بىلەن ئارخىئولوگىيىلىك قېزىشلار ئېلىپ بارغان.

ئېتىمولوگىيىسى تەھرىرلەش

مەسجىدى ئەقساغا ئوخشاشمىغان نۇرغۇن ئىسىملار بېرىلگەن. بۇلاردىن ئەڭ مۇھىم ئۈچىسى تۆۋەندىكىچە:

  1. ئەل مەسجىدۇل ئەقسا: "ئەل ئەقسا" كەلىمىسى "ئەڭ يىراق" دېگەن مەنىگە كېلىدۇ.[3] مەسجىدى ھەرەمدىن يىراقلىقىغا نىسبەت بىلەن ۋە مەككەگە ئەڭ يىراق مەسجىد بولۇش ئىتىبارى بىلەن بۇ نام بېرىلگەن.[4] بۇ ئىسىم، قۇرئانى كەرىمدىكى ئىسرا سۈرىسىدە ئەينى شەكىلدە بايان قىلىنىدۇ.
  2. ئەل بەيتۇل مۇقەددەس: "مۇقەددەس" كەلىمىسى، "بەرىكەتلىك قىلىنغان، پاك ۋە مۇقەددەس" دېگەن مەنىگە كېلىدۇ. نۇرغۇن ئىسلام ئالىمى ۋە شائىرى بۇ كەلىمىنى كۆپ قوللانغان.
  3. بەيتۇلمەقدىس: "ئەل مەسجىدۇل ئەقسا" دەپ ناملىنىشتىن بۇرۇن، كەڭ تۈردە مۇشۇ نام قوللىنىلاتتى. نۇرغۇن ھەدىسلەردە بەيتۇلمۇقەددەس دەپ تىلغا ئېلىنىدۇ. مەسىلەن، ئىسرا ۋە مىراج ۋاقىئەسىنى ئاڭلاتقاندا، ھەزرىتى پەيغەمبەر شۇ ئىپادىنى قوللانغان: "...كېيىن مەن ۋە جەبرائىل بەيتۇلمەقدىسكە كىردۇق ۋە ھەر بىرىمىز ئۇ يەردە ئىككى رەكئەت ناماز ئوقۇدۇق."[5]

مەسجىدى ئەقسانىڭ ئۆتمۈشى تەھرىرلەش

دەسلەپكى قۇرۇلىشى تەھرىرلەش

مەسجىدى ئەقسانىڭ تۇنجى قېتىم قاچان ئىنشا قىلىنغالىقى نامەلۇم بولۇش بىلەن بىرگە ھەزرىتى پەيغەمبەردىن رىۋايەت قىلىنغان ھەدىسلەردە بۇ مەسجىدنىڭ، كەئبە قۇرۇلغاندىن 40 يىل كېيىن قۇرۇلغانلىقى زىكىر قىلىغان. ئەبۇ زەر ئەل غىڧارى، مۇھەممەد ئە.س دىن شۇنداق نەقىل قىلىدۇ: يا رەسۇلۇللاھ! يەر يۈزىدە تۇنجى بىنا قىلىنغان مەسجىد قايسىدۇر؟" دەپ سورۇدۇم. دېدى كى، مەسجىدى ھەرەم. "كېيىنكىسى قايسى؟" دەپ سورالغاندا، "مەسجىدى ئەقسا دەپ جاۋاب بەردى.دېدىم كى، ئارىسىدا قانچىلىك پەرق بار؟ دېدى كىم: 40 يىل.[6] تارىخچىلەر مەسجىدى ئەقسانى تۇنجى قېتىم بىنا قىلغۇچىنىڭ كىملىكى ھەققىدە تالاش-تارتىشلار بار. بەئزىلەر پەرىشتىلەر دېسە، بەزىلەر ھەزرىتى ئادەم، ئەۋلادلىرى شىس ۋە نۇھ، ئىبراھىم دېگەندەك قاراشلار بار.

يەبۇسىلەر ۋە بەنى ئىسرائىل دەۋرى تەھرىرلەش

 
م.ب 3000- يىللاردا پەلەستىنگە ھاكىم بولغان يەبۇسىلەر قۇرغان جەنۇبىي تام.

Adem döneminden sonra, Mescid-i Aksa'yla ilgili tarihi bilgiler giderek silikleşir. Tarihi verilere göre Kudüs şehrine gelerek yerleşen ilk topluluk Yebûsîler'dir (M.Ö. 3000-1550). Yebûsîler Kudüs şehrini inşa etmiş ve bu şehre ”Yebûs” adını vermişlerdir.[7] Bazı araştırmacılara göre Yebûsîlerin eserlerinin kalıntıları Mescid-i Aksa'yı çevreleyen surlarda hala bulunmaktadır. Peygamber İbrahim'in Kudüs'e hicreti Yebûsîler'in hakimiyeti döneminde gerçekleşmiştir. Burada İbrahim, Mescidi inşa etmiş ve orada namaz kılmıştır. Onu takiben oğlu ishak ve torunu Yakup da buraya yerleşmiştir.[8]

Daha sonra Kudüs şehri ve Mescid-i Aksa Firavunların yönetimine geçmiştir (M.Ö. 1550-1000). Firavunlar dönemi ertesinde bu bölgeyi el-Amâlika olarak da adlandırılıan Âd ve Semûd kavimleri ele geçirmiştir. M.Ö. 995 senesinde ise Davud ve İsrailoğulları Kudüs'ü fethetmiştir.[9] Davud şehri genişletmiş ve Mescid-i Aksa'yı imar etmiştir. Davud'dan sonra şehrin yönetimi oğlu Süleyman'a geçmiş ve Süleyman mescidi ikinci defa yenilemiştir. Rivayete göre, bu konuyla ilgili olarak Peygamber Muhammed şöyle demiştir: "Davud'un oğlu Süleyman -selam onların üzerine olsun- Beytu'l-Makdis'i inşa etmeyi bitirince, Allah'tan üç dilekte bulunmuştur. Allah'ın hükmüne uygun düşecek şekilde hüküm vermek, kendisinden sonra kimseye nasip olmayacak mülk ve saltanat, Mescid-i Aksa'ya sırf namaz kılmak niyetiyle gelenlerin analarından doğdukları gündeki gibi günahsız[10] hale gelmeleri. Allah Süleyman'a bunlardan ilk ikisini vermiştir, üçüncü niyazın da kabul edilmiş olmasını ümit ediyorum."[11] Yahudilerin Süleyman'a nispet ederek Tapınak adını verdikleri yer, bu dönemde inşa edilen yapıdır. Tapınak, Musevi inancının merkezinde bulunan Shiloh, Nov, ve Givon'da bulunanlarla beraber Musa'nın buluşma çadırı (taşınabilir musevi tapınağı) ile yer değiştirmiştir. Süleyman'ın vefatıyla, İsrailoğulları'nın 80 sene süren hakimiyetleri de sona ermiştir.

ئىبادەتخانىلەر دەۋرى تەھرىرلەش

Süleyman'ın vefatından sonra, İsrailoğulları Devleti güneyde "İsrail Krallığı", kuzeyde ise Kudüs'ü de içeren "Yehuda Krallığı" olmak üzere iki kısma ayrılmış ve Babillilerin M.Ö. 586 senesinde saldırarak tapınağı yakmalarına kadar devam etmiştir. Babilliler bu saldırı ertesinde Yahudileri Kudüs'ten çıkararak Babil'e sürmüşlerdir. Bu hadise, Yahudi tarihinde Babil Sürgünü olarak anılır.[8]

Daha sonra Farslar ve Babilliler arasında çıkan bir savaşta Farslar Babillileri yenilgiye uğratınca, Ezra Kitabı'nda geçtiğine göre Fars Kralı Büyük Cyrus M.Ö. 538 senesinde Yahudilerin Kudüs'e dönmelerine ve Tapınağın yeniden inşasına izin vermiştir.[12] Böylece Yahudiler Kudüs'e geri dönerek ikinci tapınağın inşasına başlamışlar ve M.Ö. 515 senesinde, Birinci Darius döneminde İkinci Tapınağı tamamamışlardır. Yaklaşık 500 yıl sonra İkinci Tapınak, M.Ö. 20 yılında Kral Herod tarafından yeniden tamir ettirilmiş ve daha sonra Herod Tapınağı olarak anılagelmiştir.[13] Bu tapınak Romalılar tarafından 70 yılında tahrip edilmiştir.

Her ne kadar Tapınak uzun süre önce tahrip edilmiş olsa da, Batı duvarı hala ayaktadır ve uzun yıllardan beri tapınak yapısının ayakta kalan tek duvarı olduğuna inanılır. Musevi Eskatologya'sı Mesih'in gelmesinden önce buraya Üçüncü Tapınak'ın inşa edilmesini planlamaktadır ve bu yüzden Ortodoks ve Muhafazakâr Musevilik taraftarları bir gün Üçüncü Tapınağın inşa edileceğini ummakta, bunun için çaba göstermektedir.

30 Ağustos 2007 tarihinde, boru hattı döşenmesi sırasında İkinci Tapınağın kalıntılarının ortaya çıktığı iddia edilmiştir.[14]. Ardından kısa bir süre sonra Ekim 2007'de arkeologlar tarafından Birinci Tapınağın kalıntılarına da ulaşıldığı öne sürülmüştür.[15] Bununla birlikte söz konusu kalıntıların kadim tapınakla ilişkisi canlı tartışmaların konusudur. Ayrıca müslümanlar Aksa altındaki kazıların ve açılan tünellerin Mescid-i Aksa'yı tehdit ederek yıkılmasına neden olacağını söyleyerek bu kazılara karşı çıkmaktadırlar.[16] Uluslararası organizasyonlar tarafından, Aksa çevresindeki bu çalışmalar Dünya Mirası içerisinde yer alan Mescid-i Aksa'ya tehdit olarak görüldüğü halde,[17] kazılar günümüzde de devam etmektedir.

رىم ۋە ۋىنزانتىيە دەۋرى تەھرىرلەش

Yunanlar Filistin topraklarını işgal etmiş ve M.Ö. 332 civarında Büyük İskender'e, sonra onu takip eden Ptolemaios Hanedanı'na, sonra Selevkos İmparatorluğu'na tâbi olmuşlardır. Roma İmparatorluğu hükümranlığına kadar bu durum böyle devam etmiştir. Roma İmparatorluğunun Kudüs'ü yönetmesi için atadığı ve en çok öne çıkan ilk yöneticilerden biri Hirodes'tir (M.Ö. ykl. 37). Hirodes Beytu'l-makdis'i yenilemiş (M.Ö. ykl. 20) ve el-Halil Kapısı'na büyük bir kale inşa etmiştir (Yahudiler bu kapıya bugün Davud Kapısı adını vermektedir).[8] İslam kaynakları Meryem oğlu İsa'nın, Zekeriya'nın ve onun oğlu Yahya'nın, Kudüs'ün Hirodes yönetiminde olduğu bu dönemde yaşadığını belirtirler.

İsa'dan sonra yaklaşık M. 300 senesinde Roma İmparatorluğu Batı Roma ve Bizans Doğu Roma İmparatorluğu olmak üzere ikiye ayrılmış, bu tarihten sonra Bizans İmparatorluğu Kudüs'ün hakimiyetini elinde bulundurmuştur. Böylece Kudüs bir Hıristiyan şehri haline gelmiştir. Hıristiyanların bu dönemde inşa ettiği en önemli yapılardan biri Kudüs'teki Kıyamet Kilisesi'dir. Mescid-i Aksa bu dönemde metruk bir hale gelerek, inşa edilmeden önceki harap konumuna dönmüştür. 614 senesinde Farslar, Yahudilerin yardımıyla, Bizans güçlerine karşı uzun süren bir savaş neticesinde Kudüs'ü ele geçirmişlerdir. Bu savaş, Peygamber Muhammed'in Mekke'de İslamı tebliğle görevlendirildiği döneme denk gelir. Kur'ân-ı Kerîm söz konusu mücadeleden, Rûm suresinde şöyle bahseder: "Rumlar (Bizanslılar, Arapların bulunduğu bölgeye) en yakın bir yerde yenilgiye uğradılar. Onlar, bu yenilgilerinden sonra birkaç yıl içinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir Allah'ındır. O gün müminler de Allah'ın yardımıyla sevineceklerdir. Allah dilediğine yardım eder. O, mutlak güç sahibidir, çok esirgeyicidir."[18] Bu savaştan sonra, M. 624 senesinde Bizanslılar yeniden Kudüs'ü ele geçirdiler.

مۇھەممەد پەيغەمبەر دەۋرى تەھرىرلەش

Mescid-i Aksa Peygamber Muhammed döneminde, Müslümanlar için önemli bir özellik kazanmıştır. Çünkü Hicretin birinci yılında (M. 622), Medine'de müslümanlar yaklaşık 16 ay boyunca Mescid-i Aksa'ya yönelerek namaz kılmış ve burayı kıble olarak kabul etmişlerdir.[19] Berâ b. Âzib Peygamber Muhammed'ten şöyle rivayet etmiştir: "Peygamber Medine'ye geldiğinde on ya da on yedi ay boyunca Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kıldı. Bununla birlikte O, Kâbe'ye yönelmeyi arzu ediyordu. Bunun neticesinde şu ayet nazil oldu: "(Ey Muhammed!) Biz senin yüzünü göğe doğru çevirip durduğunu görüyoruz. Artık müsterih ol, işte şimdi seni hoşnut olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. (Bundan böyle namazda) yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir. Siz de (ey müminler!) nerede bulunursanız (namazda) yüzünüzü oraya doğru çevirin. Kendilerine kitap verilmiş olanlar da pek iyi bilirler ki o Rabb'lerinden gelen haktır ve Allah onların yaptıklarından gafil değildir. (Bakara (3), 144)"[20]

 
بۇراق تامى. مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام ئىسرا ۋە مىراج سەپىرىدە، بۇراقنى مۇشۇ تامغا باغلىغان.

Mescid-i Aksa Peygamber Muhammed'in İsra ve Mirac hadisesi sırasında gerçekleştirdiği yolculuğun yeryüzündeki gece yolculuğu olarak bilinen İsrâ kısmında yöneldiği yerdir. Bu yolculuk, O'nun peygamber olarak gönderilişinin 3. senesinde, Recep ayının 27. gecesi gerçekleşmiştir.[21] Müslümanlar Peygamber'in melek Cebrail eşliğinde , Burak adlı bineğe binerek Mescid-i Haram'dan yola çıktığını ve Mescid-i Aksa'ya ulaştığını, Burak'ı Burak Duvarı'na bağlayarak tüm Peygamberlere imamlık ederek namaz kıldığını ve sonrasında farklı katlarında Adem, Yahya, İsa, Yusuf, İdris, Harun, Musa ve İbrahim peygamberlerle buluşacak şekilde göğü katederek miraca çıktığını kabul ederler.[22]

قۇددۇسنىڭ مۇسۇلمان تەرىپىدىن ڧەتىھ قىلىنىشى تەھرىرلەش

Halife Ebubekir, Peygamber Muhammed'ten sonra müslümanların liderliğine geçince Usame b. Zeyd komutasındaki bir orduyu Şam beldesinin fethi ve İslam'ın bu bölgede tebliğ edilmesi için görevlendirdi. Vefatından önce Peygamber, Usame'nin ordusunu teçhiz etmişti. Ebubekir'den sonra hilafete geçen Ömer, bu kez Halid b. Velid'i Şam bölgesinin fethi için görevlendirdiği ordunun komutanlığına getirdi. Bu ordu dahilinde, Ebu Ubeyde b. Cerrah Kudüs şehrine kadar ulaştı. Şehri kuşatmasına rağmen, surlar nedeniyle fethi tamamlayamadı. Çünkü Kudüs ahalisi surları içeriden destekleyerek güçlendirmişti. Hal böyle olunca Ebu Ubeyde, şehir ahalisi bitkin düşünceye dek Kudüs'ü kuşatma altında tuttu. Kuşatmanın getirdiği sıkıntılarla baş etmekte zorlanan şehir ahalisi Ebu Ubeyde'ye bir elçi göndererek barış istedi ve müslümanların halifesi Ömer'in kendisinin gelerek şehrin anahtarını teslim alması şartıyla şehri kan dökülmeksizin teslim etmek istediklerini bildirdi. Bu durumda halife Ömer, Hicretin 15. senesinde (M. 636) Medine'den çıkarak Kudüs'e ulaştı ve şehir ahalisini koruma sözü vererek, "Ömer Ahitnamesi" adı verilen bir ferman yazdı. Bu sırada Patrik Safranius ona eşlik etmekteydi. Patrik eşliğinde Kıyamet Kilisesi'ne gelen Ömer, buradan Mescid-i Aksa'ya geçti. Mescid-i Aksa'ya girdiğinde şöyle dedi: "Allahu Ekber! Bu, Allah Resulü'nün bize tarif ettiği mescittir." Bu sırada Mescid-i Aksa metruk bir tepe halindeydi ve merkezinde büyükçe bir kaya bulunmaktaydı. Halife Ömer, daha sonra üzerine Kıble Mescidi'nin kurulacağı alana, Aksa Hareminin güney bölgesine bir mescit inşa edilmesini emretti. Ömer döneminde bu mescit yaklaşık 1000 kişiyi alabilecek ahşap bir yapıdan ibaretti. Bu yapı Emevî halifesi Muaviye b. Ebi Süfyân dönemine kadar korundu.

ئەمەۋىيلەر دەۋرى تەھرىرلەش

Hicretin 41. senesinde (M. 661) Emevî Devleti kurulduktan sonra, Emevîler, Ömer'in Mescid-i Aksa içerisinde inşa ettirdiği Kıble Mescidi'ni yenilemeye giriştiler.[23] Bu sırada yapı malzemesi olarak ahşap yerine taş kullandılar ve yeni mescidi 3000 kişiyi alacak şekilde genişlettiler.[24] Mucîruddîn, Mukaddesî ve Suyutî gibi bazı Müslüman tarihçiler, Mescid-i Aksa'daki en büyük yenileme hareketinin M. 685 senesinde Halife Abdulmelik b. Mervân döneminde başladığını ve bu yenileme sürecinin sonraki dönemlerde Kubbetu's-Sahrâ'nın inşasına kadar süren geniş bir zaman dilimini kapsadığını ifade ederler. Bu süreç içerisinde değerlendirilebilecek bir şekilde, onun oğlu Velid b. Abdulmelik M. 715 senesinde Kubbetu's-Sahra'nın inşasına başlamıştır. Kubbetu's-Sahra, Mescid-i Aksa'nın merkezinde bulunan ve tepenin en yüksek yerini teşkil eden kayanın üzerine inşa edilmiş altın bir kubbe ve bu kubbeyi taşıyan bir yapıdan ibarettir. Müslümanlar Peygamber Muhammed'in Mirac'a çıkış sırasında ayak bastığı son yeryüzü parçasının bu kaya olduğuna inanırlar. Velid b. Abdulmelik, bu kaya üzerine inşa ettirdiği Kubbetu's-Sahra'nın yapımına başlanmadan önce, hemen onun yanında küçük bir kubbe inşa ettirmiş ve bu kubbe daha sonra "Silsile Kubbesi" olarak anılmıştır. Bu küçük kubbe, büyüğü yapılmadan önce onun bir örneği olacak şekilde inşa edilmiştir. link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Panor%C3%A1mica_de_Jerusal%C3%A9n_desde_el_Monte_de_los_Olivos.jpg|thumb|518x518px|Solunda Kıble Mescidi, ortasında ise Kubbetu's-Sahra Mescidi olmak üzere Mescid-i Aksa panoraması.

يەر تەۋرەشلەر ۋە مەسجىدى ئەقسانىڭ قايتا قۇرۇلىشى تەھرىرلەش

M. 746 senesinde Mescid-i Aksa, büyük ölçüde yıkılmasına neden olan bir depreme maruz kalmıştır. Dört sene sonra, Saffâh Emevî halifeliğini ortadan kaldırıp M. 750'de Abbâsî Devleti'ni kurmuştur. Saffâh'ın ölümünden sonra hilafete geçen kardeşi Ebu Cafer el-Mansûr Mescid-i Aksa'yı yeniden inşa etmek istemiştir. Yeniden inşa faaliyeti M. 771'de sona ermiştir. Bununla birlikte 774'teki bir başka deprem, Mansûr'un yeniden inşa ettiği bölümlerin büyük bir kısmının tahrip olmasına neden olmuştur. Bunun bir istisnası Mescid-i Aksa'nın kuzey bölümündeki bir kesimdir.[25] 780'de Halife Muhammed el-Mehdî binanın yeniden yapılmasını emrederek, binayı ence arttırmış uzunlukça kısaltmıştır.[26] 985'te Coğrafyacı el-Mukaddesî, yenilenmesini tamamlanan mescidin "15 revak ve 15 kapı" içerdiğini aktarır.[25]

1033'te gerçekleşen başka bir deprem, Mescit'te geniş bir alana yayılan bir tahribe neden oldu. Fatımî halifesi ez-Zâhir döneminde bu tahripler izale edilerek Mescit 1034 ve 1036 arasında yenilendi. Bu yenileme sırasında Mescit'teki revakların sayısı on beşten yediye indirildi.[25]

ئەھلىسەپ دەۋرى تەھرىرلەش

1099 yılında, Birinci Haçlı Seferi sırasında Haçlılar Kudüs'ü ele geçirdiler ve sadece Mescid'i tahrip etmekle kalmayıp, adını da Süleyman Mabedi olarak değiştirdiler. Haçlılar Mescid-i Aksa'yı ilk olarak Krallık Sarayı ve At Ahırı olarak kullandılar. Bugün bile, özellikle Kıble Mescidi'nin altında yer alan ve Haçlılar döneminde at ahırı olarak kullanılan Mervan Mescidi'ndeki sütunlarda atların bağlanması için kullanılan delinmiş bölümler görülmektedir. 1119 senesinde Mescid-i Aksa tamamen tapınak şövalyelerinin merkezi haline geldi. Bu evre boyunca Mescid bir tapınağa dönüştürülecek şekilde değişikliklere uğradı. Güney şerefesinin genişletilmesi, Kilise için bir mihrap ve ayırıcı bir duvar inşa edilmesi, yapının önemli bölümlerine oldukça büyük haçlar ilave edilmesi bu değişikliklerden bir kısmı arasında yer alır. Aynı bölgede yeni bir manastır ve kilise inşası da bu değişiklikler arasındadır.[27] Ayrıca tapınak şövalyeleri, yapının batı ve doğu yönlerinde tonozlar inşa ettiler. Bu tonozlardan batı kısmında bulunanı bugün kadınlar mescidi olarak, doğu kısmında bulunanı ise İslam müzesi olarak kullanılmaktadır.[25]

ئەييۇبىيلەر دەۋى تەھرىرلەش

[[Dosya:Saladin_Minbar-Aqsa.JPG|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Saladin_Minbar-Aqsa.JPG%7Cthumb%7C271x271px%7CNureddin Mahmud Zengi'nin yapılmasını emrettiği ve Mescid-i Aksa'ya Selahaddin Eyyûbî tarafından yerleştirilen tarihi minber.]] 1187 yılındaki kuşatma ertesinde Selahaddin Eyyubi Kudüs'ü Haçlıların elinden geri almayı başardı ve Mescid-i Aksa'da önemli birçok düzenleme ve restorasyon gerçekleştirdi. Mescid'in yeniden müslümanların ibadetine açılabilmesi için Selahaddin, haçlıların mescitteki kalıntılarını temizledi, mescidin zeminini değerli halılarla döşeyerek bunları gül suyu ve buhurla kokulandırdı. Daha önce Nureddin Mahmud Zengi tarafından 1168-1169 yılları arasında Mescid-i Aksa için hazırlanmasını istediği, ancak tamamlanması Zengi'nin vefatı ertesinde gerçekleşen, mükemmel bir ahşap işleme ve geçme tekniğiyle hazırlanmış, ceviz ağacından sedef kakmalı bir minberi[28] 1187'nin Kasım ayında mescide yerleştirdi.[29] 1218 yılında Mescidin güney revakları üç kapıyla birlikte, Dımeşk'teki Eyyubi sultanı el-Muazzam tarafından yapıldı. 1345'te ise Mescid'in doğu tarafına, Memluk sultanı el-Kâmil'in emriyle geniş bir alan taşla döşendi ve iki kapı muhafızlığı eklendi.[25]

ئوسمانلى دەۋرى تەھرىرلەش

Osmanlılar Kudüs'e 1516 yılından 1918'e kadar hükmetmişlerdir. Kudüs'ün varolan önemi, Osmanlı idaresinde daha da artmış ve ilerleyen dönemlerde Kudüs doğrudan İstanbul'a bağlı bir mutasarrıflık haline getirilerek Kudüs-i Şerîf adını almıştır. Osmanlılar Mescid-i Aksa'nın kendisinde büyük yapısal değişikliklere gitmemişlerdir. Bunun yerine "harem-i şerif"in tamamına önemli ilavelerde bulunmuşlardır. link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Israel-2013(2)-Aerial-Jerusalem-Temple_Mount-Temple_Mount_(south_exposure).jpg|thumb|342x342px|Kanuni Sultan Süleyman döneminde yapılan şehir surları ve Mescid-i Aksa'nın bir kısmı bu surları kullanan sınırları. 1516'de Mercidabık zaferiyle Memlukleri yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim (I. Selim) Şam beldelerini ve Kudüs'ü ele geçirmiştir. Sultan Selim 4 Zilhicce 922 / Miladi 1516'da Kudüs'e girmiş ve şehrin alimleri kendisini karşılamaya gelerek Mescid-i Aksa ve Kubbetu's-Sahra'nın anahtarlarını ona vermiştir. Sultan I. Selim'in vefatından sonra tahta geçen, oğlu Kanuni Sultan Süleyman Kudüs'te gerçekleştirdiği inşa faaliyetlerinin yanı sıra Mescid-i Aksa'ya da önemli ilavelerde bulunmuştur. Kubbetu's-Sahra'nın tüm pencereleri ve dört kapısından üçünü yenileyen Sultan Süleyman, Silsile Kubbesi'ni restore ettirmiş, Halil Kapısı'ndaki kalenin batı tarafında bulunan Kale Camii'ne 1531 yılında bir minare yaptırmıştır. Sultan Süleyman'ın Mescid-i Aksa'da gerçekleştirdiği en etkili inşa faaliyeti, bugün Aksa Harem Bölgesinin sınırlarını oluşturan ve bir kısmı Aksa'nın surları olarak hizmet veren şehir surlarını yenilemesi olmuştur. Sultan Süleyman üç yüz sene boyunca duvarları yıkık bir halde bulunan surları, beş sene içerisinde yeniden inşa ettirmiştir. İki mil uzunluğuna sahip olan surlar, yaklaşık 12-13 metre yüksekliğe sahiptir. Günümüzde bu surlar üzerinde 24 burç bulunur ve surların, bir kısmı Mescid-i Aksa'nın kapıları rolü de gören yedi ana kapısı vardır: Amud kapısı, Esbat kapısı, Meğâribe kapısı, Nebi Davud kapısı, Halil kapısı, Sahire kapısı, Yeni kapı.[30]

1527'de harem içerisinde Kasım Paşa şadırvanı inşa edilmiştir. Ayrıca Harem dahilinde çeşitli zamanlarda yapılmış birçok kubbe, dört minare, beş sebil, çok sayıda kuyu ve sarnıç bulunmaktadır. Harem'de inşa edilen kubbelerden en önemlisi, "kubbetu'n-nebî" adı verilen ve 1538'de tamamlanan yapıdır. Ayrıca Mescid-i Aksa Osmanlı döneminde birkaç kez tamirat geçirmiştir. Kanûnî Sultan Süleyman tarafından yapılan onarımıyla ilgili kitabesi XIX. yüzyılın sonlarında kaybolmuştur. Yapının 1702-1703'te Mahmud Efendi tarafından tamir edildiğini belgeleyen kitabe ise Mescid'in batısında yer alan İslam Müzesi'nde saklanmaktadır. II. Mahmud'un 1817-18 tarihli onarımına ait dört kitabeden ikisi günümüzde mevcuttur. Osmanlı dönemi yenileme faaliyetlerinin en önemlisi Sultan Abdulaziz döneminde gerçekleşmiştir. M. 1874'de Kubbetu's-Sahra tamir edilmiş, Mescid-i Aksa onarılmıştır. Mescid-i Aksa'da bu dönemde yapılan tamiratın Emevi halifesi Abdulmelik b. Mervan döneminden sonra yapılan en büyük tamirat olduğu belirtilir. Bazı uzmanlar bu tamiratın Osmanlı Devleti'nin hazinesinden büyük miktarlarda saf altına mal olduğu, bunun bazıları tarafından israf sayıldığı ve sultanın tahttan indirilmesine sebep olduğu görüşündedir.[30] II. Abdulhamid tarafından halıları ve kandilleri yenilenen yapıda, 1922'den başlayarak gerçekleştirilen geniş kapsamlı son onarım çalışmasını Mimar Kemâleddin Bey yönetmiştir.[31]

بۇگۈنكى زامان تەھرىرلەش

[[Dosya:Mescid-i_Sahra_Minyatürk.jpg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Mescid-i_Sahra_Minyat%C3%BCrk.jpg%7Cthumb%7CTürkiye'de bulunan Miniatürk Müzesinde Mescid-i Aksa ile karıştırılan Kubbet-us Sahra'nın Küçültüşmüş hali , İstanbul 2014.]] Kudüs Yüksek İslam Konseyi 1922 senesinde İngiltereli mühendis ve mimarlar, Mısırlı uzmanlardan oluşan bir heyet ve yerel sorumluları, Mimar Kemaleddin Bey'in gerçekleştirdiği onarımları gözden geçirmek üzere görevlendirmiştir. 1922-25 seneleri arasındaki bu onarım ve yenileme çalışmaları, kadim mescidin Emevîler döneminde atılan temellerini güçlendirme ve yenileme, iç temellerin restorasyonu gibi düzenlemeleri içermiştir. Bu düzenlemelerin amacı mescit üzerindeki ağırlıkları dengeleme amacı taşımıştır. Söz konusu düzenleme sırasında mescidi çevreleyen surlarda bazı onarımların yanı sıra, mescid içerisindeki süslemelerin yenilenmesine de girişilmiştir.[32] Bu onarımlar ertesinde Mescid-i Aksa 1927 ve 1937 seneleri arasında çeşitli depremlere maruz kalmış, bu depremler neticesinde oluşan zararlar 1938 ve 1942 yılları arasında çeşitli onarımlarla telafi edilmiştir.

مەسجىدكە ئوت قويۇش ۋە ھۇجۇملار تەھرىرلەش

22 Ağustos 1969 Perşembe sabahında Mescid-i Aksa, radikal bir Hıristiyan olduğu belirtilen Denis Michael Rohan adlı saldırgan tarafından girişilen bir kundaklamaya maruz kaldı.[33] Rohan'ın gerçekleştirdiği kundaklama neticesinde Kıble Mescidi'nin doğu bölgesindeki kiriş tamamen yıkıldı, ayrıca Nureddin Mahmud Zengi'nin Mescid-i Aksa'yı Haçlılar'dan kurtarmadan önce yaptırdığı ve Selahaddin Eyyubi'nin camiye yerleştirdiği tarihi minber yandı. Rohan, kundaklama ertesindeki ifadesinde, kundaklamanın, Yahudilerin Tapınak Tepesinde bulunduklarını iddia ettikleri Süleyman Tapınağı'nın yeniden inşasını kolaylaştıracağını ve bunu da Zekeriya Kitabı'nda belirtildiğine göre Mesih'in ikinci gelişini hazırlayan yol olarak gördüğünü belirtti.[34] Rohan'ı böyle bir eyleme yönelten şeyin, abonesi olduğu The Plain Truth gazetesinin kurucusu ve yazarı Herbert W. Armstrong'un "Yahudiler Jerusalem'i Alın!" başlıklı kışkırtıcı yazısı olduğu söylenmektedir.[35] Hadise ertesinde hemen Rohan'ın psikolojik açıdan rahatsız olduğu teşhisi konuldu. 14 Mayıs 1974'te "insani sebepler dolayısıyla ve ailesinin yanında daha ileri psikiyatrik tedaviler görmesi amacıyla" Avustralya'ya gönderildi.[36]

Kundaklama hadisesi üzerine İslam Devletleri Zirvesi aynı yıl içerisinde, Melik Faysal'ın teşebbüsleriyle Rabat'ta toplanmıştır. Aksa kundaklaması, İslam Konferansı Örgütü'nün (şimdiki adıyla İslam İşbirliği Teşkilatı) kurulmasına sebep olan temel sâikler arasında yer almıştır. 1972 senesinde, Mescid-i Aksa onarılmış ve minber Ürdün Kralı'nın mali desteğiyle çoğunluğu Türk ustalardan oluşan sanatçılar tarafından yeniden yapılmıştır.[37]

80'li yıllarda her ikisi de gizli Gush Emunim Underground örgütü mensubu olan Ben Shoshan ve Yehuda Etzion Kıble Mescidi ve Kubbetu's-Sahra'yı bombalama girişiminde bulundu. Etzion her iki mescidin bombalanarak yıkılmasının, siyonist oluşumlardaki ruhsal uyanışı doğuracağına ve Yahudilerin sorunlarının büyük bir bölümünü çözeceğine inanmaktaydı. Ben Shoshan ve Etzion amaçlarının, Mescid-i Aksa'nın bulunduğu bölgenin üzerine Üçüncü Tapınağı yeniden inşa etmek olduğunu belirtmişlerdir.[38][39] 15 Ocak 1988'de Birinci İntifada sırasında Siyonist güçler, Mescid-i Aksa önünde gösteri yapanlara ateş açmış ve sonrasında Mescid-i Aksa'da namaz kılan kırk kişinin ölümüne neden olmuştur.[40][41] 8 Ekim 1990'da, iddia edilen Üçüncü Tapınağın temel taşını yerleştirme amacındaki radikal bir grup yahudinin Mescid-i Aksa'yı "Tapınak Tepesi" ilan etmesini protesto eden 22 filistinli İsrail polisi tarafından öldürülmüş, 100'den fazlası ise yaralanmıştır.

مەنبئەلەر تەھرىرلەش

  1. ↑ سۇرە ئىسرا: 1- ئايەت
  2. ↑ مۇسلىم، كىتابۇل ھەج، 15/415, 511, 512 بەتلەر
  3. ↑ ئەل مۇجەمۇل ۋاسىت، "ئەقسا" ماددىسى
  4. ↑ ئەل كۇرتۇبى، ئەل جامىئ لى ئەھكامىل قۇرئان، سۇرە ئىسرانىڭ تەڧسىرى
  5. ↑ بەيھەقى، دەلائىلۇن نۇبۇۋۋە، 2\390
  6. ↑ Sahîh-i Muslim, 520.
  7. ↑ Abduttevvâb Mustafa, Kadiyyetu'l-Kuds, Silsiletü Kadâyâ İslâmiyye, Septembre 2006, S. 139.
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 Abdullah Marûf, el-Medhal ilâ dirâseti'l-Mescidi'l-Aksâ, Dâru'l-ilm li'l-melâyîn: 2009, s. 77-75
  9. ↑ Muhsin Muhammed Salih, et-Tarîk ile'l-Kuds, Kahire: Merkezu'l-i'lâm el-Arabî, 2003, s. 32.
  10. ↑ Kıssatu'l-mescidi'l-aksâ, el-merhaletü's-sâlise, Fethu Davud Aleyhisselâm
  11. ↑ el-Münzirî, et-Tergîb ve't-terhîb'de Abdullah b. Ömer'den nakletmiş ve isnadının sahih ya da hasen olduğunu belirtmiştir. C. 2, s. 206.
  12. ↑ Ezra 1:1-4; 6:1-5
  13. ↑ Sicker، Martin. Between Rome and Jerusalem: 300 Years of Roman-Judaean Relations. Praeger Publishers. s. 2
  14. ↑ Kudüs'teki İkinci Tapınağın olası kalıntıları
  15. ↑ Tapınak Tepesinde Birinci Tapınak buluntuları
  16. ↑ Konuyla ilgili bazı gazete haberleri için bkz. http://www.sabah.com.tr/dunya/2013/02/17/mescidi-aksanin-kazi-cilesi http://www.aksiyon.com.tr/kapak/israil-mescid-i-aksayi-yikiyor_500787 http://www.aktuel.com.tr/dunya/2013/01/04/yahudiler-mescidi-aksadan-ne-istiyor https://www.youtube.com/watch?v=jx4tnNzPleo https://web.archive.org/web/20150923221106/http://www.dunyabulteni.net/haberler/308930/israilin-kudusteki-tunel-kazilari-suruyor
  17. ↑ http://whc.unesco.org/en/soc/237 http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/executive_board_adopts_five_decisions_concerning_unescos_work_in_the_occupied_palestinian_and_arab_territories/#.VTz5NoufGRs http://electronicintifada.net/content/pchr-stop-destruction-islamic-holy-sites-jerusalem/3118 http://electronicintifada.net/content/egypt-govt-challenged-over-israeli-action-mosque/6794 http://electronicintifada.net/content/unesco-voices-deep-concern-israeli-construction-work-jerusalem/3124
  18. ↑ Kur'ân-ı Kerîm, Rûm (30), 2
  19. ↑ İbn Hacer el-Askalânî, Fethu'l-Bârî, 1/96
  20. ↑ Sünen-i Tirmizi, Kitâbu's-salât, s. 169, rakam 290.
  21. ↑ İbn Sa'd, Tabakâtu'l-Kübrâ, 1/213-15
  22. ↑ Suyuti, el-Âyâtu'l-kübrâ fî şerhi kıssati'l-isrâ, Kahire: Daru'l-hadîs, 1988; İbn Hacer el-Askalânî, Fethu'l-Bârî, 7/196-218
  23. ↑ Elad Amikam, Medieval Jerusalem and Islamic Worship Holy Places, Ceremonies, Pilgrimage, Brill, 1995, s. 29-43
  24. ↑ Guy le Strange, Palestine under the Moslems, 1890, s. 80-98.
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 25.3 25.4 Moshe Ma'oz ve Sari Nusseibeh, Jerusalem: Points of Friction and Beyond, Brill: 2000, s. 136-38
  26. ↑ Jeffers, 2004, s. 95-96.
  27. ↑ Boas, 2001, s. 91
  28. ↑ Bu minberin hikayesinin popüler kültürdeki bir yansıması için, TRT1'de yayımlanan Diriliş dizisinin 5. bölümünde görülebilir. Bkz. https://www.youtube.com/watch?v=WEXSI2Ayqy8
  29. ↑ Madden, 2002, s. 230.
  30. ↑ 30.0 30.1 Musa İsmail Basit Vd., Kudüs Tarihi, Nida yayınları, 2011, s. 155-56
  31. ↑ İ. Nebi Bozkurt, "Mescid-i Aksa", TDVİA, C. 29, s. 268-271.
  32. ↑ Necipoğlu, 1996, s. 149-153
  33. ↑ Time Dergisi, The Burning of Al-Aqsa, 29 Ağustos 1969, http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,901289,00.html?promoid=googlep. 27 Nisan 2015'te erişildi.
  34. ↑ Time Dergisi, Madman at Mosque, 12 January 1970, http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,942143,00.html. 27 Nisan 2015 tarihinde erişildi.
  35. ↑ Armstrong, Herbert W. (June 1967). "Personal from the Editor: "Jews take Jerusalem!"" (PDF). The Plain Truth. Ambassador College. p. 1. Retrieved 9 August 2013. https://creationconcept.wordpress.com/2011/06/11/herbert-w-armstrong’s-interpretation-of-the-3-%C2%BD-years/ 27 Nisan 2015'te erişildi.
  36. ↑ "Sydney Morning Herald" [1] 6 October 1995
  37. ↑ Minberin yeniden yapılışıyla ilgili gazete haberleri için bkz. https://web.archive.org/web/20140811050629/http://ahsaptek.com/Basindan.aspx?IX=Basindan
  38. ↑ Dumper, 2002, s. 44
  39. ↑ Rapoport, 2001, s. 98-99
  40. ↑ OpenDocument Letter Dated 18 January 1988 from the Permanent Observer for the Palestine Liberation Organization to the United Nations Office at Geneva Addressed to the Under-Secretary-General for Human Rights Ramlawi, Nabil. Permanent Observer of the Palestine Liberation Organization to the United Nations Office at Geneva.
  41. ↑ Palestine Facts Timeline, 1963–1988Palestinian Academic Society for the Study of International Affairs
"https://ug.wikipedia.org/w/index.php?title=مەسجىدى_ئەقسا&oldid=159382" دىن ئېرىشكەن