Turpan
«Turpan» dégen bu isim qedimki tarixnamilerde bir – birige oxshimighan namlar, her xil ahang, teleppuz, xetlerde xatirilinip keldi. Turpanning bir qeder qedimiyrek nami xenzuche yazma menbelerning tunjisi bolghan «tarixname» dégen kitabta xatirilengen. Uningda: «ruran – ghuzlarda sheher qorghanlar bar» dep xatirilengen. Bu yerde éytiliwatqan «ghuzlarda» dégen nam del eyni zamandiki «turpan» bolup, bu namning bu kitabta xatirilenginige 2000 yildin ashti. Shuningdin kéyin turpanning «turpan» dégen ismi, oxshimighan sulalilarning hökümranliri astida oxshimighan teleppuzlar bilenmu atalghan hem oxshimighan xetlerdimu xatirilengen. Shu kitabta yene «ghuz ikki dölet ismi, ghuz hem qos» dep izahatlar bérilgen. Bu yerde éytiliwatqan bu ikki dölet, qedimki zamanlardiki gherbiy rayondiki ikki qedimki dölet bolup, texminen 5–6 ming yillar ilgirila mana bu makanda mewjut bolup turghanliqining pakiti. Uningdin bashqa gherbiy xet sulalisi zamanisida «turpan»ni, yeni «qus» dep atighanliqi melum, gherbiy xen dewride yashighan tarixshunas bengu teripidin mundaq bir xatire qaldurulghan bolup, bu xatiride, «aldinqi ghuz dölitide padishah yarqut shehiride turatti, derya süyi bölünüp sheherni boylap aqatti, qedimki nami yarqut idi» dep xatirilengenliki melum. Buningdin bashqa yene, «kéyinki xenname»de oxshashla eyni zamandiki turpanni biraqla «qus» dep ataydighanliqi xatirilengen. Wéy sulalisi dewride yézilghan tarixiy wesiqilerdin «wéyname» dégen kitabta «quju aldinqi qus padishahliqi dölitining qedimki yurti idi» ... «Xelqi köp, bayashat» shunga «quju» déyilidu, dep xatirilengen. Turpan wéy sulalisi dewrige yetkende «quju» dégen nam bilen ataldi. Bu hem eyni zaman dewridiki ana yurtimiz «turpan»ning nami. «Jenubiy sulaliler tarixiy»da «quju döliti deslepte, quslarni asas qilghanidi ... Topidin sépil soqup, yaghachtin öy yasap, üstini topa bilen yapatti» dep xatiriligenidi. Bu tarixiy xatiride miladi 4—5– esirlerdiki «turpan» rayonining her tereplime ehwali nahayiti ixcham bayan qilinghan. Yuqiriqilardin bashqa yene 10– esirlerde (miladi 970– yillar)da yézilghan xoten tarixlirida yurtimiz turpan alahide xatirilengen. Xoten tarixnamilirida, eyni dewrlerdiki «turpan»ni xotenning ashu zamanlardiki yerlik tili boyiche «dorban» dep ataydighanliqi hem shu boyiche teleppuz qilidighanliqi xatirilengen. Büyük uyghur alimi mehmud qeshqeri özining «türki tillar diwani» dégen esiride turpanni «quju» dep xatiriligenidi. Yü'en sulalisi dewrige kelgende tarixlarda yene dawamliq «quju» dep xatirilendi, biraq yü'en dewrige kelgende ishletken quju dégen ikki xet ilgiri ishletken xenzuche tarixiy xatirilerdiki xetlerge peqet oxshimay qaldi, yeni turpan «火州» dégen ikki xet bilen xatirilendi, biraq bu xetler peqet «quju» dégen uyghurche namning xenzuche ahang terjimisidinla ibaret, biraq nurghun kishiler bu xetni xata halda «ot yurti» dep terjime qildi (bu yerde asasen turpanning hawa témpératurisi közde turulghan). Démek, qandaq xatirilenmisun, her qandaq teleppuz qilinmisun, bularning qaysisila bolmisun oxshashla qedimki diyarimiz, ana makanimiz «turpan»ning nami ikenlikide qilche guman yoq. Ching sulalisi dewride bezi tarixchilar «turpan» dégen namgha qarita «oymanliq» dep tebir bergen. Bolupmu ching sulalisining jyaching yillirigha kelgende, tarixchi wang shuyung ependi, «gherbiy yurt tilliri» dégen esiride, tillarni tetqiq qilip, «turpan» dégen sözni, bu söz, gherbiy yurttiki az sanliq milletlerning tili, shunglashqa bu sözning menisi «oymanliq» dégen menide dep tebir bergen. Démek, hazirqi zaman uyghur tilimizdimu, «tiren», «töwen», «tégi», «tüwi», «tur», «pan» dégen tillirimiz bar, bu sözlerning gerche ishlitilish orni oxshimisimu biraq, mene jehettin bir – birige intayin yéqin. Démek, oxshash menilerni bildüridighan menidash sözler «turpan» dégen bu söz bilen yéqin menidash kélidu. Éhtimal bu söz tarixtiki til tereqqiyatimizgha egiship tereqqiy qilip, tiren yaki töwen sözdin yasalghan bolushi mumkin yaki «tur» «pan» dégen sözlerning qoshulushidin yasalghan bolushi mumkin. Chünki «tiren», «töwen» dégen sözni alidighan bolsaq, turpan wadisining jughrapiyilik alahidiliki shuki, turpan déngiz yüzidin 154 métir töwen turidu. Turpan dégen atalghu tiren yaki töwen sözning asasida özgirip tereqqiy qilghan xas nami bolushimu mumkin, bundaq bolghanda «oymanliq» dégen mene éytilghanliqimu emeliyetke uyghun, démek gherbiy yurt tilliri dégen kitabning aptori gherbiy rayondiki az sanliq milletlerning til qa'idisige intayin ehmiyet bergen we nahayiti hörmet qilghan. Démek, biz yuqirida körsitip ötken «qus», «ghuz», «quju», «qara», «xoju», «ot yurti» dep atalghanlarning hemmisi tarix dawamida turpangha bérilgen namlar. Bu yerde tekitleshke tégishlik yene bir nuqta, yuqirida biz bayan qilghan tillirimizdin «tur» dégen bu söz belge, nishan, yurt, mehelle, sheher, dölet dégendek menilergimu ige, «pan» sözi, ulugh, büyük, zor, güzel qudretlik dégendek menilerge ige. Eger bu ikki söz özara birikse «büyük dölet» dégen menini bildüridu. Démek yurtimiz ezeldinla muhim qatnash liniyisige qurulghanliqi, yipek yolining muhim tügünige jaylashqanliqi seweblik, roli we ornining muhimliqidin qedimki zamanlarda «ulugh dölet» dep atalghan bolushimu emeliyetke uyghun. Yuqirida biz tekitligen yurtimizning her xil namliri bezide ulugh ejdadlirimizning nami bolup xatirilense, bezide turpan oymanliqida ejdadlirimiz özliri qurghan hakimiyetler, xanliqlarning ismi bolup kelgen, bezide gherbiy yurttiki bir döletning nami bolup atalsa, bezide gherbiy diyardiki bir milletning nami bilenmu atilip keldi. Shunga bu yerde tekitliniwatqan bu isimlarni meyli millet namida atalsun, meyli dölet namida atalsun yaki yer – jay namida atalsun, bir – biridin ayrip qarash esla tarixiy pakitlargha uyghun emes, bu isimlar we namlar tarixta bu qedimki makanda yashighan milletler bilen bu makanda qurulghan döletlerni bir – biri bilen mustehkem tutashturup, birini yene birige chong baghlap kelgen. Shunga bu nam we isimlarni milletning nami dep chüshinishkimu yaki döletning nami dep chüshinishkimu bolidu. Yuqiriqi bayanlardin, uyghurlarning shinjangdiki qedimki milletlerning biri ikenlikini chüshiniwélish tes emes. Turpan diyari yiraq qedimki zamanlardin tartipla köp millet olturaqlashqan, köp xil medeniyet alahidiliki gewdilengen, köp xil dinlar özara uchrashqan rayonlarning biri idi. Turpan rayonida qedimdin tartip uyghur, soghdi, türk, oghuz, xenzu, tangghit, mongghul qatarliq milletler arilash olturaqlashqan we turpan wadisini birlikte güllendürgen bolsimu, lékin turpan oymanliqining qedimki zamanlardiki asasliq ahalisi uyghurlarni asas qilghanidi. Turpan oymanliqida tarixta yashighan bashqa milletlermu uyghurlargha oxshashla qedimki turpanni qurushta öz rolini jari qildurghan.
Menbe: «turpan yadikarliqliri», ablim qéyyum, shinjang xelq neshriyati
Munasiwetlik yazmilar
Ming öy toghrsi'ida 2008-10-01
Millitimizdin chiqqan töhpikar, ülgiler 2008-09-30
< Jungghar oymanliqi > digen nam toghrisida. 2008-09-29
3. Qumluqtiki karwanlar yépek yolini qandaq kézip chiqti ? 2008-09-27
2.. Bostanliq wadilarda néme üchün sheherler berpa bolidu 2008-09-27
