УЙҒУРЧӘ, ئۇيغۇرچە

ھۆججەت:Xoten.jpg

Xoten shehiri shinjang uyghur aptonom rayoni da'irisi ichidiki bir shehir bulup memuri jehettin xoten wilayititige qaraydu. Xoten tarixta udun we ilchi dep atilip kelgen, hazirqi xoten shehiri qedimdin tartip bu rayonning iqtisad, medeniyet merkizi bolup kelgen.

Omumi ehwali تەھرىرلەش

Xoten shehiri yurungqash deryasi bilen qaraqash deryasidin hasil bolghan tinma tüzlenglikige jaylashqan bolup, sheher merkizidin yurungqash deryasighiche bolghan ariliq nechche kilomitérla kilidu. Sherqi teripi lop nahiyisi bilen yurungqash deryasi arqiliqla ayrilip turidu, gherbi teripi xoten nahiyisige tutishidu, qaraqash nahiye baziri xoten shehirining gherbi shimaligha jaylashqan bolup, uning bilen bolghan ariliqi 20kilomitér kélidu. Sheher rayonining ürümchi shehiri bilen bolghan tashyol musapisi 1500 kilométir, qeshqer shehiri bilen bolghan ariliqi 500kilomitér etrapida kélidu.

Tarix تەھرىرلەش

Xoten shehiri xen sulalisi dewride udun dölitining yéri bolghan. Tang sulalisi dewride weysa tutuq mehkimisige qarighan. Ching sulalisining deslepki mezgilide nami xoten < > dep atalghan. Mingo 2 - yili xoten nahiyisi tesis qilinghan. 1959 - Yiligha kelgende xenzuchidiki < > xétige özgertilgen. 1984 - Yili xoten nahiyisining bir qismi ayrilip chiqilip xoten shehiri tesis qilinghan hem xoten wilayitige qarighan

Jughrapiye تەھرىرلەش

Xoten shehiri yurungqash deryasi bilen qaraqash deryasidin hasil bolghan tinma tüzlenglikige jaylashqan. Shimaliy teripi lop nahiyisi bilen derya arqiliq ayrilip turidu, gherbiy teripi xoten nahiyisige tutishidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 27 kilométir, sherqitin gherbkiche bolghan kengliki 11.5 kilométir, omumiy yer meydani 189 kwadrat kilométir.

Memuriy rayon تەھرىرلەش

Xoten shehiri qarmiqida jemi 2 bazar 6 yéza, 4 mehelle ish béjirish bashqarmisi, 28 ahale komitéti, 58 kent ahale komitéti bar

Iqtisad تەھرىرلەش

Uzundin béri xoten shehirining iqtisadi muqim türde téz tereqqi qilip keldi. Xelqning turmushi kündin-künge yaxshilinip, kishi-béshigha kelgen otturiche kirim üzlüksiz muqim ashti. 2010-Yili pütün sheherning ichki ishlepchiqirish omumi qimmiti 2milyard500milyon bolup, bulturqi oxshash mezgildikidin %14ashqan. Yerlik maliye kirimi 250milyon yü'enge yétip, bulturqi oxshash mezgildikidin %41ashqan, kishi-béshigha kelgen otturiche kirim 3800yü'enge yétip, bulturqi oxshash mezgildikidin %14ashqan.

Nopus ehwali تەھرىرلەش

Xoten shehirining omumi nopusi380ming(2010-yilidiki 6-qétimliq nopus tekshürüsh netijisi) bolup, uyghurlar mutleq köp qismini igileydu. Uyghurlardin bashqa yene xenzu, xuyzu, qazaq qatarliq 13millet yashaydu.

Sayahetchilik تەھرىرلەش

Bu bir nechche yildin buyan xotenning sayahetchiliki iqtisadining tereqqiy qilishi bilen mas qedemde téz hem muqim tereqqi qildi. Xoten özining <échiwétilgen xoten, güzel qashtéshi makani sizni qarshi alidu> dégen shu'ari bilen sayahetchi dostlarning xotendiki sayahet qizghinliqini yuqiri kötürüsh üchün tirishmaqta. Undin bashqa xoten shehiride xoten chuqu bazar chong meschiti, at baziri rayoni, ko'inlun baghchisi, qashtéshi medeniyet sébili, qizil yultuz soda sheherchisidiki qumluq közitish munari qatarliq sayahet nuqtiliri bar bolup, nurghunlighan sayahetchilerni özige jelip qilidu.

Ma'arip تەھرىرلەش

Xoten shehiride nurghunlighan iqtisas igilirini terbiyelep chiqiwatqan mektepler bar, bularning ichida kishiler teripidin da'im tilgha élinidighan ikki mektep bar bolup, ular shinjang uyghur tébabiti aliy téxnikomi we xoten pidagogika aliy téxnikomi. Undin bashqa yene nurghunlighan kespiy mektepler bar bolup, ular xotenning tereqqiyatigha özining tégishlik töhpilirini qoshmaqta. 1) Shinjang uyghur tébabiti aliy téxnikomi: bu mektep xoten shehiri gherbi béyjing yoligha jaylashqan bolup, 1989-yili qorulghan. Mektep uyghur tibabiti tetqiqatida nurghunlighan körinerlik netijilerni qolgha keltürdi, bu keltürgen netijiliri uyghur tibabiti sahaside bir abide bolup qalghusi. Mektepning barliq dersliri uyghur tilida sözlinidighan bolup, uyghur tibabitige alaqidar échilghan ders jemi20din artuq. Abduqadir mu'ellim bash bolup tüzülgen shinjang uyghur tibabiti aliy téxnikomi jornili nurghunlighan kishilerning yaqturup oqushigha, uyghur tibabiti üstide tetqiqat élip bériwatqan kishilerning qizghin alqishigha ériship kelmekte. 2) Xoten pédagogika aliy téxnikomi: bu mektepmu xoten shehiri gherbi béyjing yoligha jaylashqan bolup, bu mektep 1938-yili qurulghan xoten pidagogika mektipi asasida 1978-yili xoten pédagogika aliy téxnikomi bolup qurulghan. Mektep matématika, fizika, bi'ologiye, ximiye, jughrapiye, tenterbiye, uyghur tili edebiyati, tarix, xenzu tili, uyghur tili, kompyotér, güzel-senet, muzika, siyaset nezeriyisi, ma'arip nezeriyisi qatarliq 17kesipni yolgha qoyghan bolup, putün memliken da'irisidin oqughuchi qobul qilidu. Mektepte hazir oquwatqan oqughuchi sani 5000gha yétidighan bolup, oqughuchiliri uyghur oqughuchilarni asas qilidu, yene az sanda xenzu, qazaq, qirghiz we tajik qatarliq millet sawaqdashlirimu bar.

Sirtqi ulash تەھرىرلەش

Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni (merkez: Ürümchi)
jaylar, aptonom oblasit Nahiye, aptonom nahiye
ürümchi shehri: Tengritagh rayoni | Saybagh rayoni | Yéngisheher rayoni | Shuymogu rayoni | Tudungxaba rayoni | Dawanching rayoni | Dungsen rayoni | Ürümchi nahiyisi
qaramay shehri: Qaramay rayoni | Maytagh rayoni | Jerenbulaq rayoni | Orqu rayoni
turpan wilayiti: Turpan shehiri | Toqsun nahiyisi | Pichan nahiyisi
qumul wilayiti: Qumul shehiri | ara türük nahiyisi | barköl qazaq aptonom nahiyisi
Xoten wilayiti: Xoten shehiri | Xoten nahiyisi | Lop nahiyisi | Niye nahiyisi | Guma nahiyisi | Chira nahiyisi | Kériye nahiyisi | Qaraqash nahiyisi
aqsu wilayiti: Aqsu shehiri | Onsu nahiyisi | Shayar nahiyisi | Bay nahiyis | Awat nahiyisi | Kuchar nahiyisi | Kelpin nahiyisi | Toqsu nahiyisi | Uchturpan nahiyisi
qeshqer wilayiti: Qeshqer shehri | Maralbéshi nahiyisi | Poskam nahiyisi | peyzawat nahiyisi | qaghiliq nahiyisi | yopurgha nahiyisi | qeshqer yéngisheher nahiyisi | Mekit nahiyisi | Yéngisar nahiyisi | Yeken nahiyisi | Qeshqer kona sheher nahiyisi | Tashqurqan Tajik Aptonom nahiyisi
qizilsu qirghiz aptonom oblasti: Atush shehiri | aqto nahiyisi | ulughchat nahiyisi | aqchi nahiyisi
bayingholin mongghul aptonom oblasti: Korla shehiri | Xéjing nahiyisi | Lopnur nahiyisi | Xoshut nahiyisi | Cherchen nahiyisi | Baghrash nahiyisi | Bügür nahiyisi | Chaqiliq nahiyisi | Yenji xuyzu aptonom nahiyisi
sanji xuyzu aptonom oblasti: Sanji shehiri | fukang shehiri | guchung nahiyisi | manas nahiyisi | jimisar nahiyisi | qutubi nahiyisi | mori qazaq aptonom nahiyisi
börtala mongghul aptonom oblasti: Börtala shehiri | jing nahiyisi | arishang nahiyisi
aptonom rayon: Shixenze shehiri | aral shehri | tumshuq shehri | wujyachü shehiri

Ili Qazaq Aptonom Wilayiti:

aptonom oblasit: Ghulja shehiri | Küytun shehiri | Ghulja nahiyisi | Tékes nahiyisi | Nilqa nahiyisi | Mongghulküre nahiyisi | Künes nahiyisi | Qorghas nahiyisi | Toqquztara nahiyisi | Chapchal Shibe Aptonom Yézisi
Tarbaghatay wilayiti: Chöchek shehiri | Wusu shehiri | Dörbiljin nahiyisi | Chaghantoqay nahiyisi | Sawen nahiyisi | Toli nahiyisi | Qobuqsar mongghul aptonom nahiyisi
Altay wilayiti: Altay shehiri | Chinggil nahiyisi | Jéminey nahiyisi | Koktoqay nahiyisi | Burchin nahiyisi | Burultoqay nahiyisi | Qaba nahiyisi