قاراقاش دەرياسى

<

قاراقاش دەرياسى

قاراقاش دەرياسى شىنجاڭدىكى ئاساسلىق ئىچكى دەريالارنىڭ بىرى، قاراقاش ناھىيىسى مۇشۇ دەريانى غەربى قىرغىقىغا جايلاشقان بولۇپ، قاراقاش دەرياسى ئۇلارنىڭ جان تومۇرى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ.

ئاساسى ئەھۋالى

قاراقاش دەرياسى بولسا دەريا ۋادىسىدىكى نەچچە يۈزمىڭلىگەن خەلقنىڭ جان تومۇرى، ئۇنىڭسىز قاراقاش خەلقىنىڭ خۇشال-خۇرام، باياشات تۇرمۇشى، گۈزەل، ياپيېشىل قاراقاش بوستانلىقلىرى ئەسلا مەۋجۇت ئەمەس. قاراقاش دەرياسى كوئىنلۇن تاغلىرىدىن باشلىنىپ، تۇپرىقى مۇنبەت، ياپيېشىل قاراقاش بوستانلىقىنى كېسىپ ئۆتىدۇ، ئومۇمى ئوزۇنلىقى 800كىلومىتىردىن ئارتۇق بولۇپ، ئەڭ ئاخىرى قوشۇلۇشتا ئاق قاشتېشى دەرياسى دەپ نام ئالغان يۇرۇڭقاش دەرياسى بىلەن قوشۇلۇپ خوتەن دەرياسىنى ھاسىل قىلىدۇ قاراقاش دەرياسىنىڭ يىللىق سۇ ئېقىم مىقدارى 2.2مىليارد كۇب مېتىر بولۇپ، پۇتكۈل قاراقاش ۋادىسىنى سۇ بىلەن تەمىنلەپلا قالماستىن خوتەن ناھىيىسىنىڭ قىسمەن رايۇنلىرىنىمۇ سۇ بىلەن تەمىن ئېتىدۇ. قاراقاش دەرياسىنىڭ سۈيى يازدا نىسبەتەن كۆپ بولۇپ، 7-ئايلاردا كەلكۈن سۈيى بەزى تېرىلغۇ يەرلەرنى ئېقىتىپ كېتىدۇ، دەريادىن كېچىپ ئۆتۈش ئەسلا مۇمكىن ئەمەس، بىراق كەلكۈن يوق ۋاقىتلىرىدا قاراقاش دەرياسى نۇرغۇنلىغان سۇ ئۈزگۈچىلەرنى ئۆزىگە جەلىپ قىلىدۇ؛ قىش كۈنلىرى، بەزى قاتتىق سوغۇق بولغان كۈنلەردە دەريا يۈزى مۇز تۇتىدىغان بولۇپ، دەريا يۈزى دەريا بويىدىكى كەڭ كەتكەن شاللىقلار بىلەن بىرلىشىپ، شۇنداق كەڭ، شۇنداق گۈزەل تەبىئەت مەنزىرىسىنى ھاسىل قىلىدۇ.

جۇغراپىيىلىك ئورنى

قاراقاش دەرياسى - قارا قۇرۇم تاغلىرىدىن باشلىنىپ 808 كىلومېتىر ئاققاندىن كېيىن، يورۇڭقاش دەرياسى بىلەن قوشۇلۇپ خوتەن دەرياسىنى ھاسىل قىلىدۇ. باش ئېقىنى تاغلار، ئوتتۇرا ئېقىنى تاغ، دۆڭلۈكلەر، تۆۋەن ئېقىنى تۈزلەڭلىكلەر ئارىسىدىن ئاقىدۇ. تاغ ئارىسىدىكى ئېقىننىڭ ئۇزۇنلىقى 569 كىلومېتىر بولۇپ، باش مەنبەدىن ئۇلۇغئاتا سۇ ئىنشائاتى تۈگۈنى قۇرۇلۇشىغىچە بولغان ئارىلىق باش ئېقىن ھېساپلىنىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە شەيدۇللانىڭ يۇقىرىدىكى 359 كلومېتىر ئارىلىقتىكى دەريا قىرغىقىنىڭ يانتۇلىقى 20 گىرادۇستىن 60 گىرادۇسقىچە كېلىدۇ. بۇ ئارىلىقتا تىك چوققىلار ئاز، تاغلارنىڭ ئۈستى ئاساسەن تەكشى، يىلبويى قار- مۇز بىلەن قاپلىنىپ تۇرىدۇ. شەيدۇللارنىڭ ئوڭ تەرىپىدە كەڭلىكى بىر كىلومېتىردىن 28 كىلومېتىرغىچە، ئۇزۇنلىقى 130 كىلومېتىر كېلىدىغان مۇزلۇق بار. شەيدۇللادىن ئۇلۇغئاتا سۇ ئىنشائاتى تۈگۈنى قۇرۇلۇشىغىچە بولغان 230 كىلومېتىر ئارىلىقتا تىك چوققىلىق ھەيۋەتلىك تاغلار جىق ئۇچرايدۇ. بۇ ئارىلىقتا 20 دىن كۆپرەك تارماق ئېقىن بار. چوڭ قىيا تاشلار كىشىنى ھەيران قالدۇرىدۇ. دەريا جىلغىسىنىڭ تار يېرى 20 مېتىر، كەڭرەك يېرى 100 مېتىر كېلىدۇ. ئۇلۇغئاتىدىن قاراقاش دەرياسى كۆۋرۈكىگىچە بولغان 91 كىلومېتىرلىق ئارىلىق ئوتتۇرا ئېقىن بولۇپ، ئىككى تەرىپى تاغ ۋە دۆڭلۈكلەردىن باشقا، قارا قاش ۋە خوتەن ناھىيىلىرىنىڭ تۇتاش كەتكەن باغۇ - بوستانلىقلىرىدۇر. باش ئېقىننىڭ دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 3000 مېتىردىن 6500 مېتىرغىچە، ئەڭ ئېگىز چوققىسىنىڭ دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 7013 مېتىر كېلىدۇ. ئوتتۇرا ئېقىنىنىڭ دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 1300 مېتىردىن 3000 مېتىرغىچە، تۆۋەن ئېقىنىنىڭ دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 1100 مېتىردىن 1200 مېتىرغىچە كېلىدۇ. قاراقاش دەرياسىنىڭ كۈنلۈك ئوتتۇرىچە ئېقىن مىقتارى 69.8 كۇب مېتىر بولۇپ، دەرياغا كەلگەن سۇنىڭ پەسىللەردىكى پەرقى ناھايىتى چوڭ. ئەتىيازدا كەلگەن سۇ يىللىق ئومۇمىي مىقتارىنىڭ % 9.8 نى، يازدا كەلگەن سۇ % 73.1 نى، كۆزدە كەلگەن سۇ %13.6 نى، قىشتا كەلگەن سۇ %3.5 نى تەشكىل قىلىدۇ.

قاشتېشى

ئۇزاق ئەسرلەردىن بۇيان قاراقاش دەرياسىدىن قارا قاشتېشى، سەيۋىرەڭ قاشتېشى، زۇمرەت قاشتېشى، قىزىل قاشتېشى، سېرىق قاش تېشى تېپىلىپ كەلمەكتە. قاراقاش دەرياسى ساھىلىدىكى تۇزاقچى، ئۇچات، كۇسۇي، بوستانتوغراق، ئۇلۇغئاتا قاتارلىق جايلاردىن كېپەك ئالتۇن جىق تېپىلىدۇ. قاراقاش دەرياسىدىن 1945- يىلى بىر ئالماس تېپىلغان. بۇ ئالماس ھازىرغىچە موسكۋا موزېيىدا ساقلانماقتا. 1984- يىلىدىن 1989- يىلىغىچە توزاچىدا كېپەك ئالتۇن ئىزدىگەن كىشىلەرگە يەتتە ئالماس ئۇچرىغان. بىراق ئالماس قېزىلىدىغان كان ئورنى ھازىرغىچە ئېنىقلانمىغان

تەسىرى

قاراقاش دەرياسىنىڭ يىللىق سۇ ئېقىم مىقدارى 2.2مىليارد كۇب مېتىر بولۇپ، پۇتكۈل قاراقاش ۋادىسىنى سۇ بىلەن تەمىنلەپلا قالماستىن خوتەن ناھىيىسىنىڭ قىسمەن رايۇنلىرىنىمۇ سۇ بىلەن تەمىن ئېتىدۇ.قاراقاش دەرياسىنىڭ سۇ ئېنىرگىيە بايلىقى ئىنتايىن مول بولۇپ، دەريانىڭ باش ۋە ئوتتۇرا ئېقىنىدا دۆلەتنىڭ نۇقتىلىق قۇرۇلۇشى - كەلكۈندىن مۇداپىئەلىنىش، سۇ ساقلاش، توك چىقىرىش بىرلەشتۈرۈلگەن ئۇلۇغئاتا سۇ ئىنشائاتى تۈگۈنى قۇرۇلۇشى، خوتەن ۋىلايىتىنىڭ نۇقتىلىق قۇرۇلۇشى بولغان پەيزىۋات سۇ ئېلېكتر ئىستانسىسى قاتارلىق چوڭ - كىچىك بەش سۇ ئېلېكتر ئىستانسىسى بار.ئۇنىڭ ئۈستىگە، قاراقاش دەرياسى يۇرۇڭقاش دەرياسى بىلەن قوشۇلۇپ تەكلىماكاننى مۇھىم بولغان سۇ مەنبەسى بىلەن تەمىلەيدۇ. ئۇنىڭدىن چىققان قارا قاشتېشى دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدا داڭلىق بولۇپ، قاراقاشنىڭ جەمئىيەتتىكى ئورنىنى كۆرىنەرلىك كۆتۈردى.

قارالسۇن

سىرتقى ئۇلاش

مەنبەلەر